SYMBOLISME GROOT OMROEPKOOR RADIO FILHARMONISCH ORKEST MUZIKALE MEESTERWERKEN AVROTROS KLASSIEK 1 AVROTROS KLASSIEK 2 AVROTROS VOCAAL vrijdag 18 november 2016, 20.15 uur TivoliVredenburg Utrecht / Hertz inleiding Philip Ruitenberg 19.30 uur Woorden schieten tekort LUDWIG Willem Frederik Bon 1940-1983 Sans paroles (1970) Marcato Lento Con spirito Wolfgang Amadeus Mozart 1756-1791 Klarinetkwintet in A, KV 581 (1789) Allegro Larghetto Menuetto - Trio I - Trio II Allegretto con variazioni PAUZE Franz Schubert 1797-1828 Strijkkwintet in C, D 956 (1828) Allegro ma non troppo Adagio Scherzo: Presto - Trio: Andante sostenuto Allegretto
2 Komende concerten vrijdag 2 december, 20.15 uur TivoliVredenburg, Utrecht inleiding Thea Derks 19.30 uur SERIES RADIO FILHARMONISCH ORKEST & AVTROTROS KLASSIEK 2 Melancholie en uitbundigheid Radio Filharmonisch Orkest Lahav Shani dirigent Lawrence Power altviool Prokofjev Ouverture op Joodse thema's MacMillan Altvioolconcert (Nederlandse première) Tsjaikovski Vijfde symfonie zaterdag 19 november, 14.15 uur Concertgebouw, Amsterdam ZATERDAGMATINEE.NL De negentiende eeuw van Gardiner Orchestre Révolutionnaire et Romantique John Eliot Gardiner dirigent Kristian Bezuidenhout fortepiano Brahms Tweede serenade Beethoven Vierde pianoconcert Schubert Vijfde symfonie Live-uitzending De AVRO- TROS zendt dit concert vanuit TivoliVredenburg live uit op NPO Radio 4. Alle luisteraars kunnen volop genieten van het concert als mobiele telefoons, horloges en gehoorapparaten geen geluid maken. Presentatie voor Radio 4 vanuit de zaal door Mark Brouwers. WWW.RADIO4.NL Luister concerten terug Op www.radio4.nl kunt u onder Luister Concerten kiezen uit de mooiste concertopnamen, waar onder uiteraard ook die van het AVROTROS Vrijdagconcert. De concerten zijn te sorteren op genres en tijdperken. Uit de periode vanaf 2011 zijn nog vele webcasts te zien van De Vrijdag van Vredenburg, ook via NPO Cultura. Voor nieuws en achtergrondinformatie over de concerten kunt ook terecht op Facebook AVROTROS Vrijdagconcert. WWW.RADIO4.NL Na afloop van het concert is er gelegenheid om een drankje te nuttigen.
Woorden schieten tekort 3 Liederen zonder woorden. Er zijn genoeg voorbeelden van te vinden in de klassieke muziekliteratuur, maar twee kwintetten van Mozart en Schubert steken er wel met kop en schouders bovenuit. Zowel het Klarinetkwintet van Mozart als het Strijkkwintet in C van Schubert combineren op zo n hoog niveau veelzeggende melodie, diepe emotie en onconventionele harmonie dat de werken tijdloos zijn en blijven en woorden eigenlijk overbodig zijn. Elke uitvoering brengt weer een nieuwe laag, elke interpretatie biedt weer een nieuw ver - gezicht. Dat het tegenwoordig zeer onderschatte werk van Willem Frederik Bon naast deze kolossen uit de kamermuziek kan staan zegt genoeg. Zijn Sans paroles is een tot de essentie terug gebracht lied zonder woorden waarbij woorden inderdaad tekort schieten. Bon Sans paroles Willem Frederik Bon schreef Sans paroles in februari 1970 voor de ongebruikelijke bezetting van klarinet, basklarinet, viool, altviool en cello. Hij componeerde het werk voor het destijds net opgerichte Medisch Comité Nederland-Vietnam. Wanneer het werk in première is gegaan is niet bekend. Wel voerde het ensemble Wendingen, mede opgericht door pianiste en Bons zuster Marja, het een keer uit. Daarna verdween Sans paroles weer tussen de vele partituren van Nederlandse componisten die bij Donemus lagen te verstoffen. Omdat klarinettist Arjan Woudenberg van LUDWIG kennis had van andere werken voor klarinet van Bon, die zelf een goed klarinettist was, raakte hij nieuwsgierig naar diens andere werken met een klarinetpartij. Vandaar dat dit kleine pareltje nu weer boven water is. In die vroege jaren zeventig was Bon een van Nederlands meest succesvolle componisten. Zijn Eerste symfonie Usher beleefde een uitstekend ontvangen première tijdens het Holland Festival, hij ontving de Compositieprijs van het toenmalige Ministerie van CRM, hij werd hoofddocent compositie aan het Conservatorium van Groningen en hij was enige tijd assistent-dirigent van het Concert-
4 gebouworkest. Als componist distantieerde hij zich enigszins van zijn generatiegenoten die als de Notenkrakers voor ophef zorgden. Hij wees het symfonieorkest niet af, schreef in een modern idioom, maar ging nooit de grens van atonaliteit over. Zijn oeuvre, ruim tachtig werken in totaal, was en bleef een mooie mix van Frans impressionisme en Duits expressionisme. Of zoals muziekjournalist Ernst Vermeulen het ooit verwoordde: Het mengsel van neoclassicisme en expressionisme in een overwegend beknopte, typisch Nederlands geserreerde vorm die nooit uitgesproken extravert is, sluit aan bij de traditie van Pijper, Badings en Orthèl. De niet zelden wisselende stemmingen geven een zoekend, onbestemd karakter, filosofisch zo men wil en melancholiek. Bon stelde zich als componist bescheiden op en was in de jaren zeventig vooral actief als dirigent. Zo had hij het kamerorkest Amsterdam Sinfonietta (niet te verwarren met het huidige in 1988 opgerichte Amsterdam Sinfonietta) onder zijn hoede en was hij korte tijd dirigent van twee Noorse orkesten. In 1980 stierf hij aan een hersentumor en verdween zijn werk grotendeels onder het WILLEM FREDERIK BON stof van de voortrazende geschiedenis. Zijn meest bekende werk dat nog wel eens het concertpodium haalt is nog altijd Eriks wonderbaarlijke reis, gebaseerd op Erik of het klein insectenboek van Godfried Bomans en geschreven voor een breder publiek. Ook Sans paroles is vrolijk en toegankelijk en heeft alles in zich wat het werk van Willem Frederik Bon kenmerkt. Het onbestemde karakter, de lichte melancholie, de wisselende stemmingen, het is er allemaal. Maar wat het meest opvalt in dit korte driedelige werk is de beheersing van het instrumentarium en de melodische zeggingskracht. En juist dat maakt woorden verder overbodig. Mozart Klarinetkwintet Zo vanzelfsprekend als wij tegenwoordig een klarinet en zelfs een basklarinet in een ensemble omarmen, zo bijzonder was dat in de achttiende eeuw, want zo rond 1850 was de klarinet nog altijd een noviteit. Wolfgang Amadeus Mozart schreef tenminste vol bewondering aan zijn vader over het orkest van Mannheim dat al klarinetten in de gelederen had. Hoewel Mozart erg gecharmeerd was van deze nieuwe instrumenten, duurde het tot hij een vroege virtuoos tegenkwam eer hij werkelijk al zijn creativiteit aan de klarinet schonk. Die virtuoos ontmoette hij in Anton Stadler. Stadler was een uitstekend klarinettist die speelde in het Hoforkest van
Wenen. In 1784 maakte hij kennis met Mozart toen hij de eerste klarinetpartij speelde in de Serenade KV 361. Mozart, gecharmeerd van het spel van Stadler, lid van dezelfde Vrijmetselaarsloge die Mozart frequenteerde, ging de klarinet steeds meer toepassen in zijn werk en schreef onder andere het Trio KV 498, het fameuze Klarinetconcert KV 622 en een belangwekkende partij voor de klarinet en de mede dankzij Stadler uitgebreide klarinet, de bassethoorn, in de opera La clemenza di Tito KV 621. Ook het Klarinetkwintet KV 581 dat Mozart voor Stadler schreef behoort tot de parels in het vroege klarinet- en kamermuziekrepertoire. Dit Klarinetkwintet ontstond in 1789 en beleefde zijn première op 22 december in het Burgtheater tijdens een benefietconcert voor musici, weduwen en wezen met Stadler in de hoofdrol en Mozart zelf waarschijnlijk als altviolist. Hoewel de delen van het kwintet destijds zoals te doen gebruikelijk onderbroken werden door aria s en allerhande andere muzikale circusacts is het kwintet een coherent werk dat gebaat is bij een ononderbroken uitvoering. Het begint met een traditioneel allegro in sonatevorm dat de dualiteit tussen de klarinet en de strijkers op speelse wijze schetst. In het langzame tweede deel benut Mozart alle lyrische aspecten van het instrument en hij laat de klarinet dit Larghetto in een driedelige liedvorm grotendeels domineren. In het Menuet en vooral in het tweede Trio schetst Mozart de meer folkloristische aspecten van het instrument en in de finale, niet het gebruikelijke rondo maar een overzichtelijk thema met variaties, is het vooral het virtuoze aspect van de klarinet, en dus van Anton Stadler, Mozarts muze in deze, dat op de voorgrond treedt. WOLFGANG AMADEUS MOZART 5 Schubert Strijkkwintet Het Strijkkwintet in C D 956 is niet alleen het enige strijkkwintet dat Franz Schubert schreef, het is ook zijn meest opvallende bijdrage aan de kamermuziek voor strijkers. Schubert componeerde het werk in de zomer van 1828, twee maanden voor zijn dood. Het zou zijn laatste instrumentale werk worden. Hoewel hij het werk naar zijn uitgever, Heinrich Albert Probst, stuurde met de boodschap dat de repetities van het kwintet over enkele dagen reeds starten, is het tijdens Schuberts leven waarschijnlijk nooit publiekelijk uitgevoerd. De uitgever had in elk geval geen belang-
6 stelling. Hij liet Schubert in antwoord weten dat hij graag meer pianostukjes en liederen wilde en dat hij niet zat te wachten op zo n loodzwaar strijkkwintet. Het werk beleefde zo pas in 1850 zijn première en werd in 1853 als opus postuum 163 uitgegeven. De eerste recensenten moesten er nog erg aan wennen. Ze konden de zeker voor die tijd diepe en rauwe emoties niet verdragen en misten de gepolijstheid die zo bij de klassieke muziek hoort. Ook in klankkleur week Schubert met zijn enige strijkkwintet direct af van het gangbare. In plaats van een tweede altviool, zoals gebruikelijk bij bijvoorbeeld Mozart en Beethoven, voegde hij een tweede cello toe. Deze toegevoegde cello gebruikte hij vervolgens in het klankpalet als een soort lage altviool, wat de diepe, sonore klank van het kwintet tot gevolg had. Ook harmonisch haalde Schubert een aantal zeer onconventionele klankcombinaties uit de kast die de eerste luisteraars in 1850 ongetwijfeld de wenkbrauwen deden fronsen. Na deze eerste uitvoering groeide het werk snel uit tot de kwintessens van de romantische kamermuziek, een werk waarbij elk woord tekort schiet om enigszins tot de finesse door te dringen. Violist Yehudi Menuhin noemde het Strijkkwintet ooit de puurheid zelve. En daar zit wat in, want Schubert was niet alleen absoluut vernieuwend in dit werk, hij wist het ook zo te schrijven dat het elke keer weer als nieuw, als een ontdekking klinkt. Want hoewel de focus vaak ligt op het tijdloos mooie en intens schrijnende tweede deel, heeft elk deel iets bijzonders. Zo blijft de introductie van het eerste deel van een verbazingwekkende schoonheid en is de wijze waarop Schubert het tweede thema in de twee celli legt en de andere instrumenten daar omheen vlecht een staaltje hogeschoolcomponeren. Het tweede deel lijkt met zijn intense melodie de tijd zo te bevriezen en zo diep te graven dat velen er nauwelijks naar kunnen luisteren. Het lichtvoetige Scherzo komt hierna als een kleine verrassing en pas in die wonderlijk volkse finale, een sonate- en rondovorm in één, met weer zo n meesterlijk eenzaam celloduet, keert de algehele sfeer van wanhoop en verlangen weer even terug en houdt Schubert de moed er slechts in met een een hoopvol en lichtgevend C-groot-akkoord aan het slot. FRANZ SCHUBERT Paul Janssen
LUDWIG LUDWIG is een collectief van gedreven topmusici en creatieve denkers, die nieuwe uitdagingen binnen en buiten de huidige concertpraktijk aangaan. Het collectief werd vernoemd naar cultureel ondernemer avant la lettre Beethoven. LUDWIG paart artistiek-inhoudelijke topkwaliteit aan een avontuurlijke geest en een brede maatschappelijke blik. LUDWIG werd in de zomer van 2013 officieel opgericht. In de tijd die volgde, werkte het reeds met ruim driehonderd musici; binnen die groep heeft zich inmiddels een solide vaste kern gevormd. Het collectief trad het in een veelheid aan gedaantes op: als symfonie- en kamerorkest met solisten als de gebroeders Jussen, Tania Kross, Remy van Kesteren, Lucie Horsch en Christianne Stotijn, als ensemble met Rosanne Philippens en Rosanne van Sandwijk, als blaaskapel, blaaskwintet en strijkkwartet. De NTR ZaterdagMatinee met én onder leiding van sopraan/dirigent Barbara Hannigan in het Koninklijk Concertgebouw in april 2014 werd gewaardeerd met De Ovatie, de klassieke muziekprijs van de VSCD. In het juryrapport wordt nadrukkelijk de spraakmakende introductie van LUDWIG op de Nederlandse podia geroemd. Sinds juli 2015 hoort LUDWIG bij de 36 uitverkorenen van The Art of Impact, een stimulerings- en onderzoeksprogramma dat in opdracht van minister Bussemaker (OCW) ontwikkeld is. Als enige representant van de Nederlandse muziekwereld zag het collectief zijn aanvraag gehonoreerd. In samenwerking met topwetenschappers wordt binnen LUDWIG en het Brein gezocht naar innovatieve toepassingen die van positieve invloed zijn op het welzijn en de ontwikkeling van specifieke doelgroepen. In november 2016 werd een eerste serie Brainwaves gepresenteerd - multidisciplinaire events waar de werking van muziek in het brein wordt onderzocht en toegelicht. LUDWIG presenteert een zo breed mogelijk repertoire aan een zo uitgebreid mogelijk publiekspotentieel. Artistiek leider Peppie Wiersma koppelt in de programmering componisten uit verschillende tijdvakken, stijlen en achtergronden moeiteloos aan elkaar. Zo combineert LUDWIG klassiek werk met andere muzieken kunstgenres en voert het de programma s uit alsof de inkt waarmee die werden geschreven nog nat is. Daarbij staat de interactie tussen publiek en musici centraal. Dankzij theatrale middelen, alternatieve opstellingen, opmerkelijke locaties andere dan concertzalen en een aansprekende presentatie zorgt LUDWIG voor een brede toegankelijkheid voor jong en oud, kenner en niet-kenner. Concerten van LUDWIG worden dan ook niet alleen door het bekende concertpubliek bezocht; het collectief zoekt nadrukkelijk een nieuw publiek op. In september 2015 was LUDWIG te gast in het Vrijdagconcert met het programma Met Hakkebord & Psalmenpomp, met daarin onder meer het Da Capo Cimbalom Concerto van Peter Eötvös, het First Harmonium Concerto van Martijn Padding en het Cimbalom Concerto van Florian 7 uitvoerenden
8 Magnus Maier. In september 2016 zetten LUDWIG en dirigent/sopraan Barbara Hannigan hun samenwerking voort met twee concerten in Milaan en Turijn tijdens het MITO Settembre Musica festival. Tevens werd een eerste gezamenlijke cd voor het prestigieuze label Outhere Music opgenomen: Crazy Girl Crazy. De cd zal tijdens een Europese toernee in december 2017 worden gepresenteerd. colofon LUDWIG VIOOL Nadia Wijzenbeek Naomi Peters ALTVIOOL Frank Brakkee CELLO Michael Müller Joris van den Berg KLARINET Arjan Woudenberg BASKLARINET Esther Misbeek met dank aan Gijs Kramers en Palm Guitars PROGRAMMERING Astrid in t Veld PRODUCTIE Manon Tuynman MARKETING & COMMUNICATIE Marco van Es Daniëlle Heere ADMINISTRATIE & FINANCIËN Stichting Omroep Muziek PRESENTATIE AVROTROS NPO RADIO 4 Mark Brouwers EINDREDACTIE AVROTROS NPO RADIO 4 Tim Moen CASTING DIRECTOR Mauricio Fernández ARTISTIEK LEIDER Kees Vlaardingerbroek DIRECTEUR STICHTING OMROEP MUZIEK Roland Kieft PROGRAMMATOELICHTING Paul Janssen REDACTIE PROGRAMMABOEK Clemens Romijn VORMGEVING Dorine Verharen EINDREDACTIE Onno Schoonderwoerd