STICHTING APELDOORNSE MONUMENTEN SAM KRONIEK Nummer 60 Zomer 2011 Inhoudsopgave Redactioneel Actualiteiten De Mineraalwaterfabriek Eierstreek Het sterrenkundig verleden van Radio Kootwijk De donateursavond in de Mariakerk Colofon 2 3 8 13 14 18 24 Fotovoorzijde: Atrium met bomen in de Politieacademie te Apeldoorn Fer de Deken 1
Redactioneel Het zestigste (!) nummer van de KronieK ligt voor u. Toch iets om even bij stil te staan. Begonnen als SAM-nieuws in juni 1995, een brochure van vier pagina s. Vanaf 1999 kwam er een net kaftje om heen. Vanaf 2001 werd de titel veranderd in SAM-KronieK en veranderde ook de opzet: naast nieuws ook artikelen. Deze opzet wordt nog steeds gehanteerd, alleen de vormgeving is in de loop der tijd gewijzigd. De SAM-KronieK in de huidige vorm bestaat dus ook al weer 10 jaar! In dit nummer kunt u weer de actualiteiten volgen. Voorts is er een impressie van de donateursavond/-excursie in de Mariakerk en een en ander over het sterrenkundig verleden van Kootwijk. Tenslotte: wist u dat Apeldoorn een mineraalwaterfabriek heeft gehad? Ik niet. U leest er over in dit nummer. Mede namens Fer de Deken wens ik u weer veel leesplezier. Peter de Vries 2
Actualiteiten HET UUR DER WAAR(?)HEID Terwijl wij volop bezig waren met ondermeer het (extra) uitgebreide programma voor de Open Monumentendagen (vanwege het 25-jarig jubileum hiervan) moesten we daarnaast veel aandacht besteden aan de discussies binnen de gemeente in het kader van de (helaas noodzakelijke) gemeentelijke bezuinigingen. Sommige raadsfracties bleken hierbij over zoveel deskundigheid op dit terrein te beschikken dat overleg niet noodzakelijk werd geacht... Maar om een lang verhaal kort te maken, de uitkomst van alle geharrewar is: - De raad volgt B&W in haar voornemen om de SAM haar vaste jaarlijkse subsidie te ontnemen. Deze was ondermeer bestemd voor het organiseren van de jaarlijkse Open Monumentendagen en ook voor onze huisvesting in het ACEC-gebouw. - De gemeenteraad stelt daarentegen wèl veel waarde te hechten aan de continuering van de Open Monumentendagen in Apeldoorn. - De raad stelt daartoe wel 45.000 beschikbaar aan het Erfgoedplatform. Zoals in een eerdere KronieK toegelicht is het Erfgoedplatform een overlegorgaan van meerdere organisaties (waaronder de gemeente zelf en CODA, en al dan niet met een rechtspersoonlijke status). Noot: Omdat het Erfgoedplatform geen juridische status heeft, zijn er ook geen statuten. Allerlei organisaties kunnen dus in dit orgaan meepraten en kunnen dus ook een beroep doen op deze 45.000. 3
Een aantal raadsleden wilden ook wel de Stichting Bouwhuis in haar huisvestingskosten tegemoetkomen, maar de raad stelt daar geen budget tegenover. Kortom: Er bestaat veel verwarring en onbegrip. In elk geval wordt het allemaal heel erg omslachtig. De argumentatie en de uitvoering van het een en ander is ons nog volstrekt onduidelijk... Conclusie: De SAM heeft m.i.v. volgend jaar geen budget meer voor het organiseren van de Open Monumentendag(en). Toch wil de raad wèl dat de Open Monumentendag blijft gehandhaafd... Maar, zo wordt gesteld: De aandacht voor de beleving van cultuurhistorie... in Apeldoorn... waaronder de Open Monumentendag kan OOK door het Erfgoedplatform ter hand worden genomen. Waarvan akte! De Open Monumentendag moet dus blijven bestaan, maar de SAM hoeft dit schijnbaar niet meer te organiseren (zoals de afgelopen 24 jaar, op verzoek van de gemeente...). De gemeente (het Team Cultuurhistorie) is ook deelnemer aan het Erfgoedplatform. Zal zij wellicht zelf de organisatie van de OMD in de toekomst geheel op zich nemen? 4
Open Monumentendagen: Oud gebouw Nieuw gebruik Apeldoorn kan (alleen) dit jaar nog verzekerd zijn van uitgebreide en feestelijke Open Monumentendagen. Des te fijner, omdat dit fenomeen in 2011 jaar 25 jaar bestaat, zowel landelijk als in Apeldoorn. Het Comité Open Monumentendag, bestaande uit Jan Cobelens (voorzitter), Reinhilde Ammerlaan, Harro Frieling (allemaal SAM), Yvonne de Vries (gemeente) en Annemiek van der Horst (CODA) stelt daarom een extra mooi en uitgebreid programma en dito -boekje samen. Dit programmaboekje is bij deze kroniek Het atrium in de Politie Academie aan de Arnhemseweg: een voorbeeld van Oud gebouw - Nieuw gebruik Historisch Café Tijdens het Historisch Café op vrijdag 2 september in CODA zal een toelichting op het OMD-programma worden gegeven. Voorafgaand daarvan vindt een bijeenkomst met alle vrijwilligers plaats. Heeft u zich ook al als zodanig opgegeven (bij Annemiek van der Horst of Fenny Bruns)? Er is dit jaar immers extra menskracht nodig! 5
Monumenten-estafette Radio Kootwijk: een groot succes In het kader van het 25-jarige Jubileum organiseert de landelijke Stichting Open Monumentendag gedurende de 25 daaraan voorafgaande weekeinden een Monumenten-estafette, waarin steeds een landelijk top-monument wordt opengesteld. Het weekeinde van 23 en 24 juli viel Radio Kootwijk deze eer te beurt. Wij hadden een uitgebreid programma samengeteld, en dat bleek niet tevergeefs: we mochten maar liefst ruim 2.000 bezoekers ontvangen, en dat ondanks het wisselvallige weer! Nog gepland staan: - Gevangenisdorp, Veenhuizen: 6 & 7 augustus 2011 - Jachthuis Sint Hubertus: 13 augustus 2011 - Markiezenhof, Bergen op Zoom: 20 & 21 augustus 2011 - Kasteel Nederhemert: 27 augustus 2011 - Rotterdam, groot handelsgebouw: 3 september 2111 - Paleis op de Dam, Amsterdam: 11 september 2011 Maallust Veenhuizen Markiezenhof Kasteel Nederhemert 6
SAM 25 JAAR In november 2012 bestaat ook de SAM zelf 25 jaar! Het bestuur beraadt zich op passende activiteiten (feestelijkheden?) hiervoor. Wilt u het ons laten weten als u suggesties heeft? Excursie Mariakerk De excursie naar de Mariakerk op dinsdag 26 juli heeft veel belangstelling getrokken. We zagen hier niet alleen veel oude bekenden, maar ook een aantal nieuwe gezichten. Nu maar hopen dat ook zij donateur worden (heeft u uw buren, collega s en familie dit ook al gevraagd?). Er zijn nog diverse andere excursies in voorbereiding. Ondermeer is het onze bedoeling om nog naar de Grote Kerk, de Synagoge en de Echoput te gaan. Wellicht heeft u ook nog suggesties of wensen? Sterrenkundepaneel Radio Kootwijk Zoals in het vorige nummer in een naschrift werd vemeld is toch op 11 mei op de Turfberg bij Radio Kootwijk een informatiepaneel over de sterrenkundige ontdekkingen die vanaf daar 60 jaar tevoren zijn gedaan, onthuld. Deze vond plaats door de 85-jarige emeritus hoogleraar Hugo van Woerden van de RU Groningen. Er was belangstelling van bijna 100 gasten, die van heinde en verre kwamen (ook uit het buitenland). Zie elders in dit nummer voor een verslag Zoals u ziet kent de SAM weinig beperkingen: onze blik op cultuurhistorie strekt zich ook uit tot gemeente-overschrijdende zaken en de betekenis van Apeldoorn voor de wetenschap. HarroKAFrieling voorzitter 7
De Mineraalwaterfabriek Een stukje geschiedenis van de Eerste Apeldoornsche Fabriek van Minerale Wateren en Mousseerende Dranken Op 3 mei 1880 is door Gijsbert Otte Mzn een Mineraalwaterfabriek opgericht aan het Sophiapark. Op 21 juni 1880 staat in de Apeldoornse Courant een paginagrote advertentie van de Eerste Apeldoornsche Fabriek van Minerale Wateren en Mousseerende Dranken Er is een prijscourant bij afgedrukt met prijzen van minerale wateren en mousseerende dranken. Een kogelflesje Apeldoorns mineraalwater kost 6 ct en een flesje Spa 15 Ct. Op 14 mei 1881 werd de fabriek verplaatst naar de Hoofdstraat A.15. Ter hoogte van waar nu de HEMA en de Free Record Shop zit, maar dan ongeveer 20 meter naar achteren. Op 30 october 1882 is Hendrik Mees uit Groningen bij Otte komen wonen. 8
De voorzijde: links een oude opname en hierboven de huidige situatie Op 12 mei 1887 verkoopt Diederik van den Bold, kruidenier wonende te Apeldoorn, in algehele gemeenschap van goederen getrouwd met Johanna Licht, aan Lucas Mees, wonende te Groningen een stuk weiland, groot vier roeden en vijf en dertig ellen. De koop werd aangenomen door zijn vader, Hendrik Mees, mineraalwaterfabrikant in Apeldoorn. Johanna Licht had de grond gekocht op 2 mei 1872 akte nr 1398 notaris W. Walter. Op de aangekochte grond wil Lucas weer een eigen mineraalwaterfabriek bouwen, waarvoor de architect 9
C.M. Gardenier een ontwerp maakt. Het ontwerp wordt op 8 maart 1887 door B&W goedgekeurd. Hierdoor is het een van de oudste panden aan de Beekstraat. Op 1 juni 1911 overleed Hendrik Mees, mineraalwaterfabrikant, gewoond hebbende te Apeldoorn. Een beschrijving van de nalatenschap is op 7 juni 1911 opgemaakt; daar staat beschreven wat er in elke kamer staat. Een beschrijving van wat er in de fabriek staat vergt meer dan een halve pagina: Twee gesloten handwagens; een vulkachel met plaat; een oude mineraalwatermachine; mineraalwaterflesschen; nog een mineraalwatermachine; twee gas-ornamenten; drie bakken; drie kuipen; gereedschap; voorraad bier en limonade; vooraad lege flesschen, manden; kruiwagen; bakken; gieter. Drie vaten bier; drie vaatjes siroop; anderhalve mandkruik siroop; vier lege mandkruiken; kruiken en nog veel meer.. 10
Een zijaanzicht: links een oude foto, hierboven de huidige situatie Helaas is uit de opsomming niet af te leiden op welke manier het mineraalwater wordt vervaardigd en waar het water vandaan komt. Op 20 juni 1911 is er een publieke veiling van vastgoed; hier worden ook door Pieter Mees Lzn de percelen aan de Beekstraat 22 ingebracht, de percelen worden echter niet toegewezen. Een paar dagen later, op 30 juni 1911 koopt Murk Klazes de Roos, toen nog zonder beroep, het huis, de fabriek en een tuin aan de Beekstraat met de hele inventaris. De koopprijs is zesduizend vijfhonderd gulden. Op 1 november 1911 neemt Murk Klazes de Roos, toen al mineraalwaterfabrikant wonende te Apeldoorn, een hypotheek op het complex. Op 17 mei 1912 kreeg hij vergunning voor de verkoop van sterke drank in het klein, maar nog niet per glas. 11
De hudige achterzijde In 1912 werden de voorgevel en het interieur verbouwd en kwam de winkel in het rechter deel van het perceel. Op 31 juni 1931 overleed hij en zette zijn vrouw het bedrijf voort onder de naam Wed. M.K.de Roos. Kort daarna kocht zij de Wijnhandel-Slijterij de Pasch schuin tegenover het postkantoor. De zaak aan de Beekstraat werd ingebracht in het bedrijf aan de Deventerstraat. Na een verbouwing in de Deventerstraat werd het bedrijf heropend op 23 april 1932, onder de naam: Firma Wed. M.K. de Roos-Schimmel Slijterij-Wijnhandel De Pasch. Op 18 november 1968 nam L.E.de Roos de zaak van zijn moeder over en door gebrek aan opvolging werd het bedrijf op 30 december 1980 opgeheven. Bert Kompanje Bronmateriaal: Kadastrale en notariële archieven en archiefmateriaal van K.E.de Roos foto s Coda en Fer de Deken 12
Eierstreek Zoals hiernaast te zien is had Mees zijn winkel aan de Eierstreek. Die naam heeft niets van doen met de eierhal, maar is een verbastering van het woord euwer dat is afgeleid van het werkwoord euwen wat grazen betekent. Hij woonde op het gra(a)slandje. Wanneer de naam werd veranderd in Beekstraat heb ik niet kunnen achterhalen. In ieder geval heette het in 1890 nog Eierstreek en in 1910 Beekstraat. Jan Brouwers vertelde mij dat het pand nu eigendom is van de gemeente, deze is niet van plan het te slopen. Dit deel van de Beekstraat tot de Stationsstraat valt buiten het bestemmingsplan centrum. Voor de gemeente is particulier initiatief welkom, zeker als die het wil renoveren. Het is dus een uitgelezen kans voor de gemeente als de Vereniging Andries van Driesum, die het Achterom al zo prachtig heeft gerenoveerd, het zou kunnen kopen. Dan blijft dit pand ook voor de toekomst voor Apeldoorn behouden. Dan zou dit pand samen met het al zo mooi gerenoveerde pand van de juwelier Mulderij een fraaie entree van de oude authentieke Beekstraat kunnen worden. Fer de Deken 13
Sterrekundig verleden van Radio Kootwijk. Op 11 mei dit jaar werd een informatie paneel onthuld op de Turfberg. Dit paneel herinnert aan het sterrekundig verleden van Radio Kootwijk dat precies 60 jaar geleden een aanvang nam. 14
Tussen 1948 en 1955 stonden er op de Turfberg bij Radio Kootwijk een aantal Duitse Würzburg radarschotels (zie afbeelding hiernaast). Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakten deze schotels deel uit van de zogenaamde Atlantikwall, de Duitse radarverdedigingslinie langs de hele Europese kust. Eén van de Würzburg-antennes, die een diameter van 7,5 meter hadden, werd gebruikt voor radiosterrenkundig onderzoek aan de Melkweg. Dit onderzoek werd geleid door prof. dr. Jan Hendrik Oort van de Leidse Sterrewacht en radio-ingenieur Lex Muller van de Stichting Radiostraling van Zon en Melkweg. De Leidse astronomen wilden radiostraling uit de Melkweg opvangen en de Melkweg in kaart brengen. Dit lukte en in de lente van 1953 kon de eerste kaart van de Melkweg getoond worden tijdens een lezing aan de universiteit van Oxford. Hierboven: ziet u dat Prof. Dr. Hugo van Woerden een uitleg geeft van de bevindingen van het onderzoek uit 1953. 15
Hier boven ziet u de genodigden naar de plaats van onthulling lopen. Hier onder ziet u de openingshandeling door prof. van Woerden. Aan de andere kant van het bord staat de technicus Arie Hin die alle technische problemen oploste 16
Hier boven: Het informatie paneel. Tekst en foto s onthulling Fer de Deken Tekst en foto s van de Würtzburg radarschotels: www.astroforum.nl 17
Donateursavond in de Mariakerk. Op dinsdag 26 juli werd de SAM donateursavond gehouden met een lezing en een excursie in de Mariakerk. De goed bezochte avond werd geopend door Harro Frieling waarna de locatie voorzitter Ernst Voogd iets vertelde over de organisatie en inbedding van de kerk in de Emmaüs parochie. Aansluitend vertelde Huub Ummels een gloedvol verhaal over de geschiedenis van de Mariakerk. Waarbij hij begon met de oude Romaanse kerk op het stadhuisplein, om te eindigen bij de laatste restauratie in 2010. Het schipgedeelte werd gebouwd in de Rijnlandse Neo Gotische stijl, naar ontwerp van de Arnhemse architect J.W. Boer- 18
booms. In 1898 was het klaar. De bekende aannemer Chris Wegerif voerde het uit. De tweede fase het dwarsschip werd in 1901 door de zoon, Joseph, van de bekende bouwmeester P.J.H. Cuypers gebouwd in de Franse Neo Gotische stijl. In het midden van de kerk kan je het subtiele verschil zien, o.a. in de groen geglazuurde gewelf steentjes. De derde fase, de toren van 70 meter hoog, (toevallig 3 meter hoger dan die van de N.H. Nieuwe kerk, werd niet voltooid. Met enige trots werd wel verteld dat de Mariakerk even breed, even hoog, maar wel langer is (60 meter) dan de Nieuwe kerk. 19
20
Na het algemene deel werd een rondleiding gehouden waar de gaaf bewaarde neo-gotische inventaris werd toegelicht en duidelijk werd waarom de Mariakerk een rijksmonument is. Een impressie: Links ziet u het koor van de kerk met de 5 prachtige glasin- loodramen welke door Otto Mengelberg werden geschilderd Hier onder details van het vier-luikig altaarstuk. Dit werd door door de vader van Otto, Friedrich W. Mengelberg gesneden. Het middendeel van het altaarstuk werd door de vorige pastoor ingekort om het zicht op het middelste raam niet te belemmeren. 21
Boven: Deze Pieta, eveneens gesneden door F.W. Mengelberg, werd geplaatst in de R.K. kerk in Mijdrecht en in 1977 geschonken aan de Mariakerk. Het is gemaakt naar een middeleeuws voorbeeld uit Brummen. 22
Boven: De kruiswegstaties werden geschilderd door Wijnand Geraedts. De doeken waren oorspronkelijk op de muur geplakt, maar door de tijd begonnen die te verzepen en moesten ze losgemaakt worden van de muur en op een spieraam gespannen worden. Een SAM lid zag een stijlovereenkomst tussen Geraedts en Toorop. Op de pagina hiernaast onder-links: de Schatkamer van de kerk waarin vele voorwerpen werden bewaard uit het Rijke Roomsche leven. Op de rechter foto het doopvont, wat zo zwaar is dat het met een takel moet worden getild. Tekst en foto s Fer de Deken. 23
COLOFON Bestuur Voorzitter: Harro Frieling telefoon: 055-355 72 47 06-51 382 111 e-mail: frieling@ apeldoornsemonumenten.nl Secretaris: Hans van de Water telefoon: 06-53 187 645 e-mail: info@ apeldoornsemonumenten.nl Penningmeester: Henk Bast telefoon: 055-521 84 05 e-mail: bast@ apeldoornsemonumenten.nl Leden: Jan Cobelens Barbera Visser-Fijn van Draat Commissies Historisch onderzoek: Bert Kompanje Frederik Erens Adviseurs mevr. J. Thomas Mevr. F. Bruns dhr. W.F. Bijloo dhr. W. Kroon dhr. H.A.M. Ummels Postadres Stichting Apeldoornse Monumenten ACEC gebouw Roggestraat 44 7311 CD Apeldoorn Website www.apeldoornsemonumenten.nl Bankrekening Rek.nr. Rabo-bank: 39.34.36.772 t.n.v. penningmeester SAM minimumdonatie 22,-- bij automatische incasso 20,-- SAM-KronieK is een uitgave van de Stichting Apeldoornse Monumenten Donateurs ontvangen dit blad gratis Losse nummers 2.-- Redactie: Fer de Deken. Eindredactie Peter de Vries Redactieadres: Koninginnelaan 30 7315 BS Apeldoorn tel.: 06-29517558 e-mail: tjemara@wxs.nl Druk AFORMA drukkerij 24