Natuurlijk. In deze nieuwsbrief Nummer 2, December 2009

Z O O Natuurlijk Een overzicht van de inspanningen en plannen van de in-situ conservatieprojecten van de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van Antwerpen vzw In deze nieuwsbrief Nummer 2, December 2009 Project Grands Singes PGS en Efico, een Conservatie van mensapen duurzame relatie in niet beschermde wouden PGS ontving van de in Kameroen, samen met de Koning Boudewijn lokale gemeenschappen. Stichting een beurs om Pagina 1 lokale bevolking te helpen duurzame cacao te kweken. Pagina 2 Eten wat de pot schaft In 2009 evalueerde PGS de effectiviteit van de aanwezigheid van ons team in de brousse. Een samenvatting van de resultaten op Pagina 3 BioBrasil Ecologie en gedrag van goudkopleeuwapen en de effecten van woudfragmentatie. Meer over onze activiteiten en de onderzoeksresultaten op Pagina 4 Poema langs de weg Een slachtoffer van illegale jachtpraktijken laat zien dat een reservaat onvoldoende bescherming biedt. Pagina 5 Foto s Kristel De Vleeschouwer Nikki Tagg Donald Mbohli Linda Van Elsacker Vertaling & samenstelling Vera Cuypers Zjef Pereboom Mail crc@kmda.org ZOO Natuurlijk Het KMDA conservatiefonds Natuurbehoud op wereldschaal zit verweven in de missie van elke moderne dierentuin, zo ook voor de KMDA. In situ conservatie is één mogelijkheid. Binnen de KMDA doen wij dat op verschillende manieren; u speelt daarbij een hele grote rol. ZOO Natuurlijk is een fonds van de KMDA dat in het leven is geroepen om natuurbeschermingsprojecten te steunen. Naast onze eigen veldprojecten en het conservatie-onderzoek verricht door het CRC, verleent de KMDA ook directe steun aan in-situ conservatieprojecten gecoördineerd door andere dierentuinen en natuurbehoud-organisaties. Deze projecten worden in samenspraak met de curatoren en de biologen van de Zoo geselecteerd op basis van hun kwaliteit en maximale impact. In deze nieuwsbrief vindt u een overzicht van de inspanningen van onze eigen veldprojecten in de tropen. Uw bijdrage telt Mede dankzij uw financiële steun kunnen wij deze en andere in-situ projecten verder blijven steunen. Ons rekening nr. is: 409-6571001-71 o.v.v. ZOO Natuurlijk Fonds. Stortingen vanaf 30 zijn fiscaal aftrekbaar. Over apen, bomen en mensen Projet Grands Singes (PGS) is een conservatie project voor mensapen. Het project werd opgericht door de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van Antwerpen met als doel onderzoek te verrichten op chimpansees en westelijke laaglandgorilla s in de niet-beschermde wouden van Kameroen waar houtkapbedrijven de scepter zwaaien. Naast de studies van mensapen omvat het onderzoek een aantal plantkundige studies zoals het in kaart brengen van bostypes in het gebied en de inventarisatie van de vegetatie die nuttig is voor mensapen en houtvesters. In 2009 werkten we aan een complete inventarisatie van alle bomen, planten en lianen die zijn aangetroffen in de onderzoekssites van PGS. Dit resulteerde in een plantenlijst met familienamen, wetenschappelijke namen en de bijbehorende lokale Badjoue namen. Hiervoor werden in totaal 250 kavels van 1000m 2 per Nieuwsbrief ZOO Natuurlijk - December 2009 1

PGS & EFICO E EN DUURZAME RELATIE Het Projet Grands Singes (PGS) van KMDA is een uniek wetenschappelijk project dat onderzoek, natuurbehoud en duurzame ontwikkeling combineert in één programma. Het hoofddoel van PGS is de bescherming van chimpansees en gorilla s door middel van wetenschappelijk onderzoek. Daarnaast willen wij bij de lokale bevolking het verantwoord gebruik van hun natuurlijke hulpbronnen stimuleren. De plattelandsbevolking in het zuidoosten van Kameroen is zeer arm en steunt grotendeels op de hen omringende natuurlijke hulpbronnen voor voedsel en inkomsten. Samen met de lokale bevolking en lokale overheden zoekt PGS naar alternatieve inkomensbronnen om zo de nood aan commerciële jachtpraktijken te verminderen. Een van de projecten die gestart zijn in 2009 is een programma ter verbetering van de cultivering van cacao in de plattelandsdorpen waar PGS mee werkt. Voor dat project hebben we een beurs ontvangen van 19.000 van het EFICO fonds, een bedrijfsfonds onder beheer van de Koning Boudewijn Stichting. De cultivering van een lucratieve variëteit van cacao kan helpen om de armoede te verminderen en het negatieve effect op het milieu te reduceren door duurzame ontwikkeling te stimuleren. Met het geld van EFICO heeft PGS materialen en technische trainingen voorzien in samenwerking met Dr Luc Dibog van het IRAD, het Kameroenese onderzoeksinstituut voor agronomie. Samen met de bevolking worden zo nieuwe cacaoplantages opgezet, om enerzijds de levensstandaard te verbeteren en daarnaast bij te dragen tot de bescherming van de natuurlijke hulpbronnen en mensapen. Zjef Pereboom stuk (in totaal 25 hectare) beschreven in termen van alle bomen en lianes. Bovendien registreerden we per perceel alle kruidachtige plantensoorten in alle bostypes en beoordeelden daarvan de beschikbaarheid als voedsel voor gorilla's. Sinds maart verzamelen we regelmatig gegevens van 570 bomen (57 soorten) die nuttig zijn voor apen. Zo brengen we de maandelijkse of seizoensgebonden cycli in kaart van de bloei en de vruchtvorming van de bomen waaruit de apen hun voedsel halen. Door alle fruitsoorten te registreren, en hun rijpheid, aantal, en of ze al dan niet worden gegeten krijgen we zicht op de beschikbaarheid van fruit. Na ons uitgebreid onderzoek naar de dichtheid van de mensapen in het studiegebied, staat de botanische kennis ons toe te kijken naar het gebruik van de vegetatie en woud door de apen zelf. Eveneens kunnen we vergelijkingen maken van structuur van het woud, de vegetatie en het gebruik ervan na woudexploitatie. Zo kunnen we bepalen welke effecten de houtkap heeft en nieuwe mensaapvriendelijke bosbouwtechnieken Op de PGS onderzoeksagenda in 2009 kwamen enkele studies aan bod i.v.m. de dichtheid van mensapen en hoe zij het woud gebruiken. Er werd gelijktijdig onderzoek uitgevoerd naar de populatiedichtheid in de PGS ondezoekssite en twee aangrenzende niet beschermde gebieden binnen het Dja reservaat. Het onderzoek diende om na te gaan of de dichtheid hoger ligt in de semibeschermde zone van het PGSonderzoeksterrein en om een oordeel te kunnen vormen van het succes van de, sinds 2002, wetenschappelijke benadering van PGS omtrent toerisme. Bovendien is er sinds maart een exclusief PGS-onderzoek naar lange termijn mensaapdichtheid aan de gang dat tot volgend jaar zal doorgaan. Hieruit kunnen we belangrijke conclusies trekken ten aanzien van het woudgebruik door chimpansees en gorilla s. Dit onderzoek omvat een telling van alle nieuwe chimpansee en gorilla nesten op zowel onlangs geopende als op eerder vastgestelde paden binnen onze site. Een belangrijk doel is om vast te stellen of mensapen de nesten vermijden als gevolg van de toegenomen menselijke activiteit. Het PGS-personeel verzamelt op regelmatige basis de uitwerpselen van de chimpansees en gorilla s in en rond de site, alsook voedselresten die dan weer kunnen bijdragen naar het onderzoek en analyse van het apendieet. Tenslotte is er nog een doctoraatsproject gestart in samenwerking met het Laboratoire de Foresterie Tropicale et Subtropicale van de universiteit in Gembloux. Het project wordt uitgevoerd door de Belgische doctoraatstudent Charles-Albert Petre met een Dehoussebeurs van de KMDA. Hij kijkt bij gorilla s welk effect de darmpassage heeft op kieming en groei van zaailingen van de zaden die de gorilla met zijn dieet opneemt. Dit proces speeelt vermoedelijk een cruciale rol in het herstel van het woud nadat de bosbouwbedrijven vertrokken zijn, maar er is zeer wienig van geweten. Charles-Albert zal ook de relatie tussen de gorilla en een van de belangrijke fruitbomen (Gambeya lacourtiana) die hij eet onderzoeken. Door dit onderzoek zullen we duidelijke aanbevelingen kunnen geven aan de houtwinningsbedrijven over hoe ze op een mensaap-vriendelijke wijze hun houtkapbusiness kunnen uitvoeren. Cross River Gorilla s? Nikki Tagg - PGS Afgelopen jaar begon ook de Kameroenese student Denis Ndeloh Etiendem in samenwerking met het PGS team aan een doctoraatsproject rond de biologie en genetica van z.g. Cross River gorilla s. Van deze gorillasoort die enkel in zeer kleine populaties leeft in het westen van Kameroen en in Nigeria, is nog maar zeer weinig geweten. De KMDA werkt in dit project samen met de Wildlife Conservation Society van de Bronx Zoo en de Vrije Universiteit van Brussel. Voor zijn eerste jaar werkt Denis een beurs van de National Geographic Society, en voor de overige jaren ontvangt hij een doctoraatsbeurs van de Vlaamse Interuniversitaire Raad voor Universitaire Ontwikkelingsamenwerking (VLIR-UOS). 2 Nieuwsbrief ZOO Natuurlijk - December 2009

Eten wat de pot schaft Maandag duiker-dag, woensdag colobus-dag, en op zondag een steak van bosolifant of een terrine van laaglandgorilla op het menu!? Voor u misschien een ongewoon idee, maar voor een groot deel van de armere bevolking in Afrika en Azië dagelijkse praktijk. Het verdwijnen van wilde dieren door niet-duurzame jachtpraktijken is niet alleen een bedreiging voor de biodiversiteit, maar op de lange duur ook voor de lokale bevolking zelf die afhankelijk is van woudvlees (bushmeat) voor hun voorziening in dierlijke eiwitten en inkomsten. PGS combineert wetenschappelijk onderzoek van chimpansees, gorilla s en hun leefomgeving met natuurbescherming en rurale ontwikkeling. Om de zogenaamde bushmeat crisis het hoofd te bieden werken we intensief samen met alle partijen die een rol spelen bij de jacht op woudvlees, van de lokale bevolking tot de Kameroenese overheid. In nauw overleg met een vertegenwoordiging van deze partijen, het Community Wildlife Management Committee, heeft PGS een jachtbeheersplan opgesteld met als doel de duurzame jacht te bevorderen. In principe geeft dit plan aan waar, wanneer en hoeveel elk van de dorpelingen mag jagen. Om alternatieve inkomensbronnen te creëren en zo de commerciële jacht terug te dringen werden kleinschalige economische projecten opgestart, zoals de georganiseerde teelt van cacao. PGS realiseerde ook een dorpswinkel waar producten zoals rijst en zeep kunnen worden gekocht met de opbrengst van deze nieuwe economische activiteiten in de dorpen. Om de effectiviteit van de aanwezigheid en strategie van PGS te kunnen onderzoeken werkten we in 2009 aan een socioeconomische studie in het gebied. Een team van PGS onderzoekers verzamelde gedetailleerde informatie over de jachtdruk, de jachtinspanningen, de economie van de huishoudens en het lokale dieet in de dorpen Malen V, Doumo-Pierre en Mimpala, en de aanwezigheid van wilde dieren het omliggende regenwoud. De gegevens werden vervolgens vergeleken met vergelijkbare gegevens die tussen 2002 en 2006 in dezelfde dorpen waren verzameld. Minder jacht voor eigen gebruik De resultaten lieten zien dat de dorpelingen het meeste geld verdienen door teelt en de verkoop van cacao, het werk dat zij verrichten voor PGS in het woud, en.de verkoop van woudvlees. Ondanks het feit dat PGS werkzame alternatieven voor stroperij heeft gecreëerd, de dorpswinkel intensief bleek te worden gebruikt, het totaal aantal gedode dieren per jager is afgenomen, en er veel minder voor eigen gebruik werd gejaagd, wijzen de resultaten erop dat de intensiteit van het jagen toch sterk is toegenomen. Desondanks lijkt deze toename geen direkt negatief effect te hebben op de aanwezigheid van wilde dieren in het woud. De toename van de jachtactiviteiten wordt mogelijk veroorzaakt doordat het aantal jagers is gestegen, dat de jacht steeds vaker gebeurt met illegale geweren en dat er vooral voor commerciële doeleinden wordt gejaagd. Het meeste bushmeat bleek inderdaad aan handelaren van buiten het dorp te worden verkocht voor de markten in de stedelijke gebieden. De toename van de jacht kan verder deels verklaard worden doordat PGS in de periode 2005-2006 minder actief is geweest. Kortom, voor de lokale economie en de levenskwaliteit van de participerende dorpen lijkt de gevoerde strategie tot op zekere hoogte effectief te zijn. Verder onderzoek moet de details nog uitklaren. Om daadwerkelijk op de lange termijn de niet-duurzame jacht op woudvlees te ontmoedigen is een hechte samenwerking met andere belanghebbende organisaties en strengere strafmaatregels voor illegale jagers essentieel, net zoals de continuïteit van inkomsten genererende microprojecten en intensieve bewustwordingscampagnes. Inge Luyten & Nikki Tagg Nieuwsbrief ZOO Natuurlijk - December 2009 3

BioBrasil Ecologie van goudkopleeuwapen in gedegradeerde habitats Project BioBrasil, het conservatieproject van de KMDA in Brazilië, bestudeert sinds 2003 de ecologie, de populatiedynamiek en het gedrag van goudkopleeuwapen in gedegradeerde gebieden. Deze kleine primaten leven in de bomen van het Atlantische kustwoud van Zuid-Bahia. Hun voortbestaan wordt bedreigd door de verdwijning en versnippering van hun leefgebied, en hun overleving hangt af van acties om de oppervlakte beschermd woud te vergroten en fragmentatie tegen te gaan. Project BioBrasil richt zich erop om de reactie van goudkopleeuwapen op fragmentatie en verstoring van hun leefgebied te bestuderen. Het project volgt momenteel drie groepen leeuwapen die aan de aanwezigheid van onderzoekers gewend zijn en sinds 2003 op wekelijkse basis geobserveerd worden. Een vierde groep is nog niet gehabitueerd maar levert algemene gegevens inzake habitatgebruik en leefgebied op. Jarenlang gegevens verzamelen leverde een gigantische en unieke dataset op die ons veel nuttige informatie kan opleveren over de levenswijze en noden van goudkopleeuwapen in gedegradeerde gebieden. Dit soort gegevens vormt de basis voor het ontwikkelen van een conservatieactieplan voor de soort, waarbij concrete acties worden ontwikkeld om haar overleving op lange termijn veilig te stellen. Nieuwe publicaties Waar voorgaande jaren vooral in het teken stonden van het verwerven van nieuwe en voldoende gegevens, lag in 2009 het accent vooral op het verwerken en analyseren van deze gegevens en het schrijven van wetenschappelijke publicaties. Lilian Catenacci werkte twee publicaties af gebaseerd op gegevens uit haar Masters thesis. Een eerste publicatie die verscheen in Biotropica bestudeert zaadverspreiding door goudkopleeuwapen. De gegevens zijn gebaseerd op de analyse van zaden uit uitwerpselen. Goudkopleeuwapen blijken belangrijke verspreiders te zijn van bromeliazaden, en de zaden van 23 andere boomsoorten. Door de verspreiding van zaden tussen verschillende woudtypes dragen de aapjes bij tot de overleving van verschillende boomsoorten en epifyten en de regeneratie van natuurlijke woudfragmenten. Een tweede publicatie bestudeert de eigenschappen en voedingswaarde van vruchten die door goudkopleeuwapen gegeten worden. Goudkopleeuwapen eten vooral kleine zachte en sappige vruchten met veel suikers en vetten. Hun dieet wordt wellicht vooral bepaald wordt door het aanwezige aanbod aan vruchten in hun leefgebied eerder dan de voorkeur voor specifieke planten. Michaele de Souza Pessoa werkte aan een publicatie over voortplanting van de plant Miconia mirabilis in verschillende vegetatietypes. Deze plantensoort is in hoge dichtheid aanwezig in gedegradeerde gebieden en een sleutelsoort voor goudkopleeuwapen omdat ze vrijwel het hele jaar door vruchten levert. Het is een belangrijke soort voor verschillende dieren in gedegradeerde gebieden en dus interessant voor herbebossingprojecten. Lopende projecten en collaboraties Lilian Catenacci startte in 2008 met de inzameling van bloed- en meststalen om de gezondheidstoestand van de apen op te volgen. Op die manier kunnen we nagaan met welke parasieten de dieren geïnfecteerd zijn, of ze drager zijn van besmettelijke infecties, en wat hun algemene gezondheidstoestand is. De eerste labanalyses worden momenteel verwerkt. Lilian werd intussen aangeworven door de Universiteit van Piaui als Professor in Care and Management of Wild Animals. Ze zal in die positie haar onderzoek op goudkopleeuwapen voortzetten en eveneens bijkomende studenten aantrekken. Het is de bedoeling de verzamelde gegevens in een later stadium te gebruiken als onderdeel voor een doctoraatsstudie. Michaele de Souza Pessoa heeft een projectvoorstel ingediend voor het doctoraatsprogramma Ecologie, conservatie en gebruik van planten uit Noordoost Brazilië aan de Federale Universiteit van Feira de Santana (Bahia) in nauwe samenwerking met het CRC. Het doctoraat zet het onderzoek naar bloei- en vruchtenpatronen voort dat zij voor haar mastersthesis uitvoerde, gecombineerd met analyses van de morfologische eigenschappen en voedingswaarde van vruchtensoorten. De bedoeling is om ecologische plantengroepen in het Una 4 Nieuwsbrief ZOO Natuurlijk - December 2009

reservaat te karakteriseren op basis van hun bloei- en fruitpatroon, en hun voedingswaarde. Het levert op die manier basisinformatie op voor studies rond interacties plant-dier (onder andere interpretatie van het gedrag en dieet van de goudkopleeuwapen) en evenals voor het plannen van herbebossingprogramma's. BioBrasil ontving een beurs van het Lion Tamarins of Brazil Fund voor de bepaling van genetische structuur van populaties goudkopleeuwapen in Zuid-Bahia. Dit is een samenwerking met Adriana Grativol en A. Magro van de Universiteit Norte Fluminense (Rio de Janeiro), en de andere projecten die met goudkopleeuwapen werken (Project Cabruca L. de Oliveira, Project GHLT B. Raboy en J. Dietz; Project Fazenda Barro Branco C. Guidorizzi). Het is erop gericht om de genetische structuur van de bestudeerde populaties te bepalen op grond van DNA uit haarstalen. Dit geeft ons een idee van de genetische gezondheid van de populaties, belangrijke info voor het ontwikkelen van een conservatiemanagement plan voor het hele distributiegebied van goudkopleeuwapen. Het is eveneens belangrijk als ondersteunende informatie voor de interpretatie van sociaal gedrag. Werken aan de toekomst Kristel De Vleeschouwer schreef een projectvoorstel voor het Mohamed bin Zayed Species Conservation Fund. Het project is een ruime collaboratie tussen de verschillende instituten die met goudkopleeuwapen werken (CRC-RZSA, IESB, University of Maryland, Smithsonian Institution/CBSG-US, Universidade Estadual do Norte Fluminense, CBSG-European Office, Universidade Estadual Paulista/ Botucatu, Universidade Estadual de Santa Cruz). De bedoeling van het project is om duidelijke conservatieprioriteiten te formuleren voor beheer van het landschap van Zuid-Bahia en de goudkopleeuwapenpopulaties die erin leven. Hiertoe zullen een aantal essentiële ontbrekende data verzameld worden om de conservatiestatus van de verschillende subpopulaties na te gaan. Deze nieuwe data zullen samen met bestaande genetische, gedrags-, populatie- en ecologische data geanalyseerd worden en gebruikt in populatiemodellen om de leefbaarheid van de goudkopleeuwapenpopulaties en hun landschap te evalueren. Indien de beursaanvraag wordt goedgekeurd zal dit project uitgevoerd worden in de loop van 2010. Kristel De Vleeschouwer Meer weten over ons werk? Wilt u meer weten over de conservatieactiviteiten van de KMDA, en meer specifiek over de wetenschappelijke activiteiten? Het CRC heeft een eigen website en een wetenschapsblog waar CRC wetenschappers regelmatig berichten over hun werk. Neem eens een kijkje opde CRC website http://webh01.ua.ac.be/crc of op onze weblog ZOO zit dat http://crc-sciblog.blogspot.com E EN POEMA LANGS DE WEG S LACHTOFFER VAN DE JACHT Op maandagmorgen 20 juli vonden de wetenschappers van Project BioBrasil op hun weg naar het onderzoeksgebied in het UNA reservaat een dode poema langs de weg, een jong vrouwtje. Het kadaver was nog in relatief goede staat. Blijkbaar was het dier in de vroege morgenuren gestorven. Een vaag spoor in het struikgewas op de plaats waar ze lag suggereerde dat ze zich vanuit een plek in het woud naar de weg had gesleept en daar gestorven was. Uit een necropsie uitgevoerd door Lilian Catenacci, de dierenarts van het KMDA onderzoeksteam ter plaatse, bleek dat het dier in zeer goede conditie was, en een stevige vetlaag en goed ontwikkelde spieren had. Maar een ronde opening in de borststreek, en verder uitgebreid onderzoek bevestigde dat het hier niet om een natuurlijke dood ging Het dier is het slachtoffer geworden van een jager. Het reservaat zou normaal gesproken een veilige plaats voor wilde dieren moeten zijn, maar dat is duidelijk niet altijd het geval. Het KMDA onderzoeksteam registreert sinds een aantal jaren de aanwezigheid van vreemde personen, geweerschoten, jachthonden en vallen in het studiegebied. Het gaat hier niet om jagers die jagen voor hun voedsel, doch zogenaamde plezierjagers die het aangeschoten dier meestal niet meenemen. Voor de bewaking van het reservaat is een team van het Instituut Chico Mendes voor Biodiversiteit verantwoordelijk. Doch een auto die regelmatig in panne ligt, een slechte uitrusting van de wachters van het reservaat, en gebrek aan mankracht maken dat dit niet voldoende kan gebeuren. Over de dood van dit vrouwtje en de wijze waarop werd een officieel verslag opgemaakt dat verstuurd werd naar de bevoegde instanties in de hoop dat het probleem strenger zal worden aangepakt. Kristel De Vleeschouwer Fotobibliotheek van planten Over de voorbije jaren is veel informatie verzameld over de vruchten die leeuwapen eten. De stalen van planten komen terecht in het herbarium van CEPLAC, in Itabuna, zo n 70km van het reservaat. Om de bekomen informatie gemakkelijk toegankelijk te maken voor de veldassistenten en onderzoekers, werd een fruitcataloog aangelegd. Deze bevat de wetenschappelijke en populaire naam van de gebruikte plantensoorten, evenals een summiere beschrijving van de plant (kleur, aantal zaden, enz.) en foto s. De cataloog en gedroogde stalen van de geïdentificeerde planten zijn ook beschikbaar in het veldstation van het Project. Fiscale Attesten aftrekbaar van uw belastingen! Beste sympathisant, Mogen wij u van harte danken voor uw financiële steun voor het Zoo Natuurlijk Fonds voor dit jaar. De opbrengsten gaan dit jaar volledig naar het Projet Grands Singes in Kameroen. Indien u een fiscaal attest wenst te ontvangen om bij uw volgende belastingsaangifte te voegen, gelieve vóór 25 december 2008 voldoende bij te storten op rekeningnummer 409-6571001-71 om het totaal jaarbedrag op minstens 30 te brengen. Nieuwsbrief ZOO Natuurlijk - December 2009 5