MATERIËLE CULTUUR VAN DE GRIEKS-ROMEINSE WERELD College 7: 11 mei 2015 Een inleiding in de archeologie van Griekenland, Etrurië en Rome Prof. dr. Ruurd Halbertsma (Rijksmuseum van Oudheden/Universiteit Leiden)
GRIEKSE SCULPTUUR DE ARCHAÏSCHE EN KLASSIEKE PERIODEN, 6 E 4 E EEUW BCE
Begin monumentale sculptuur in Griekenland: 7 e eeuw BCE, oriëntaliserende periode. Stichting handelspost Naukratis in Nijldelta Egypte, ca. 630 BCE
Begin monumentale sculptuur in Griekenland: 7 e eeuw BCE, oriëntaliserende periode. Stichting handelspost Naukratis in Nijldelta Egypte, ca. 630 BCE
Sounion-kouros Anavysos-kouros Aristodikos Kritios-kouros Ca. 600 BCE ca. 530 BCE ca. 500 BCE ca. 480 BCE
Nikandre-kore, Berlijnse kore, Akropolis 675 Botticelli-kore, Ca. 650 BCE ca. 575 BCE ca. 520 BCE ca. 500 BCE
Standbeeld Aspasia, typisch voorbeeld voor de Strenge Stijl, ca. 480 BCE - Onderkleed (chiton? peplos?) - Lang, zwaar bovenkleed (himation) - Zware, minimalistische plooien, als ketting en als V - Eenvoud, na alle exuberantie van de laatarchaïsche periode
Voorbeelden Strenge Stijl : monumentale bronzen beelden Zeus van Artemision, ca. 460 BCE, 2,09 m.
Midden 5 e eeuw BCE: overgang van Strenge Stijl naar Hoog-Klassiek De bronzen diskobolos van Myron, slechts bekend door Romeinse, marmeren kopieën
De grote leidsman : Polykleitos, 2 e helft 5 e eeuw BCE - Werkte voornamelijk in brons - Was ook theoretisch schrijver, de Kanon (meetlat, richtsnoer) - Lichaam = harmonieus geheel eenheden verhouden zich tot elkaar in symmetria, harmonie van alle onderdelen - Polykleitos schiep een beeld als illustratie van zijn theorieën, de Doryphoros (lansdrager)? - Uitvinder van de contrapost, lichaam in rust = lichaam in beweging!
Anatomie rondom in orde
Het Parthenon: tempel en sculpturen, 447-432 BCE
Curvatuur: niet één lijn is recht ieder blok op maat gemaakt
Frontaliteit, weinig organische samenhang = Strenge Stijl
Het fries (442-438) : geïdealiseerde versie van Panathenaeïsche Processie - Goden en mensen verenigd in heilige handeling - Idealisering van Atheense jeugd - Afwisseling van rust en beweging: klassiek RHYTHMOS - Canon voor latere verhalende friezen
De pedimenten (438-434): als laatste vervaardigd rijke, klassieke stijl - Oost: de geboorte van Athena - West: Athena en Poseidon wedstrijd om de Stad
West pediment, rechterzijde Zogenaamde Natte Stijl
Aphrodite van Cnidus Praxiteles, ca. 370-350 v.chr. Meest populaire beeld uit de oudheid: origineel is verloren gegaan, maar meer dan vijftig Romeinse kopieën zijn bewaard
Hermes van Praxiteles, ca. 350 BCE, Olympia - Overdreven S- curve - Uitzwaaiende heup
Lysippos van Sikyon, actief ca. 370-310 BCE - 1500 werken in brons gemaakt, geen enkel bewaard - Laatste klassieke beeldhouwer, schepper van nieuwe canon - Slanke, lange figuren, relatief klein hoofd - Hofkunstenaar van Alexander de Grote, samen met de schilder Apelles - Beroemd om symmetria, rhythmos, akribeia - Bekendste werk: de Apoxyomenos (atleet die het stof van zich af schraapt)
Ossip Zadkine, De verwoeste stad (1953)
«Excudent alii spirantia mollius aera, credo equidem, vivos ducent de marmore voltus, orabunt causas melius, caelique meatus describent radio, et surgentia sidera dicent: Tu regere imperio populos, Romane, memento: hae tibi erunt artes, pacisque imponere morem, parcere subiectis et debellare superbos.» (Vergilius, Aeneis, VI 847-853
Kunst van het oude Rome: enkele grote lijnen - Sterke eigen traditie, volgens het mos maiorum - Invloed van oude Italische traditie, vooral van de Etrusken (macht over Rome, 6 e eeuw v.chr.) - Invloed van Griekse kunst, via Zuid-Italië ( Magna Graecia ). Vanaf 2 e -1 e eeuw BCE grote invloed van Griekenland zelf: Graecia capta ferum victorem cepit, et artes intulit agresti Latio (Horatius, Epistolae 2, 1, 156-157: Het veroverde Griekenland overwon de wilde overwinnaar, en bracht de kunsten binnen in het boerse Latium )
Sterke eigen traditie: portretten afgeleid van dodenmaskers, met wratten en al Aliter apud maiores in atriis haec erant, quae spectarentur; non signa externorum artificum nec aerea aut marmora: expressi cera vultus singulis disponebatur armariis, ut essent imagines, quae comitarentur gentilicia funera, semperque defuncto aliquo totus aderat familiae eius qui umquam fuerat populus. Dat was anders bij onze voorouders. Wat bij hun in het atrium werd ten toon gesteld, dat waren geen beelden van buitenlandse kunstenaars, van brons of marmer. Nee, in was afgedrukte gezichten werden er uitgestald, elk in een eigen kastje, en zij dienden als de imagines, die bij begrafenissen in de stoet werden meegedragen, en zo waren bij een overledene altijd alle leden van zijn familie aanwezig die ooit geleefd hadden. (Plinius, Naturalis Historia 35, 6)
Volterra, Tomba Inghirami, 4 e -2 e eeuw v.chr. Etruskisch familiegraf
Columbarium Vigni Codini, Rome, 1 e eeuw n.chr.
Grafmonument van de Vibii (Vaticaanse Musea)
Pericles Thucydides Plato
Socrates Euripides
Invloed van oude Italische traditie, vooral van de Etrusken
Aardewerk uit Canosa (Zuid-Italië), ca. 300 v.chr.
Etrurië: enkele voorbeelden van beïnvloeding door Griekse kunst. Corinthisch aardewerk, 7 e eeuw v.chr.
Attisch zwartfigurig, 6 e eeuw v.chr.
Attisch roodfigurig, 5 e eeuw v.chr.
Gaius Julius Caesar (100 44 BCE)
63 BCE geboren als Gaius Octavius 44 BCE: Gaius Julius Caesar Octavianus 30 BCE: Imperator, Princeps Senatus 27 BCE: Augustus 14 CE: overleden
De Gemma Augustea, Kunsthistorisches Museum, Wenen (19 cm. x 23 cm.)
Agaat: gelaagd chalcedoonachtig kwartskristal, Hardheid 7 Mohs (cf. diamant = 10) Genoemd naar rivier Achatès op Sicilië (Theophrastus, 4 e eeuw v.chr.)
Gonzaga camee, Hermitage, St. Petersburg (Ptolemaeus II en Arsinoë II) Camee Blacas, British Museum (Augustus)
De Portland Vase, British Museum, eerste kwart 1 e eeuw CE: camee-glas Neo-Classicisme onder Griekse invloed (Dioskourides?)
Tiberius Claudius Nero 42 BCE geboren 4 CE geadopteerd door Augustus 14 37: keizer Portret is een voortzetting van de classicistische Augusteïsche stijl
De Grand Camée de France, Cabinet des Médailles, Parijs (31 cm. x 26 cm.)
Gaius Caesar Germanicus Caligula 12 CE geboren, achterneef van Tiberius, zoon van Germanicus en Agrippina Maior 37-41 keizer
Tiberius Claudius Nero Germanicus 10 BCE geboren Keizer van 41 54
Nero Claudius Caesar Germanicus 37 CE geboren, zoon van Agrippina Minor 50 geadopteerd door keizer Claudius Keizer van 54 tot 68
Titus Flavius Vespasianus 9 CE geboren 66 generaal in Judaea 69 overwinnaar in het vierkeizerjaar 70 inname van de tempel in Jeruzalem Keizer van 69 79 Portret: terug naar de goede, oude tijd, geen cameeën of camee-glas meer!
Titus Flavius Vespasianus 39 geboren 70 vernietiging van Jeruzalem 79 uitbarsting van de Vesuvius Keizer van 79 tot 81
Titus Flavius Domitianus 51 geboren, jongere broer van Titus 86 laat zich dominus en deus noemen, schrikbewind Keizer van 81-96
Marcus Ulpius Trajanus Keizer van 98-117
Marcus Aurelius (keizer van 161-180) Lucius Verus (medekeizer van 161-169)
Romeinse keizers, 3 e eeuw n.chr. 200 Septimius Severus, 193-211 Valerianus, 253-260 Probus, 276-282 Geta, 211 Celsus, 253-268 GALLIË Caracalla, 198/212-217 Saturninus, 253-268 Tetricus I, 271-274 210 260 Faustinus, 274 Macrinus, 217-218 Ingenuus, 260 280 Diadumenianus, 218 Regalianus, 260 Bonosus, 280 Elagabalus, 218-222 Macrianus Senior, 260-261 Proculus, 280-281 220 Macrianus Iunior, 260-261 Saturninus, 281 Severus Alexander, 222-235 Quietus, 260-261 Carus, 282-285 230 Piso, 261 Carinus, 282-285 Maximinus Thrax, 235-238 Valens, 261 Numerianus, 282-285 Magnus, 235-238 Ballista, 261 Diocletianus, 285-310 Quartinus, 235-238 Mussius Aemilianus, 261 Amandus, 285 Gordianus I - II, 238 Memor, 262 Aelianus Iulianus, 285 Balbinus en Pupienus, 238 Aureolus, 262, 268 Carausius, 286/7-293 Gordianus III, 238-244 Gallienus, 254-268 Allectus, 293-296/7 240 Claudius II Gothicus, 268-270 Aurelius Achilleus, 297-298? Sabinianus, 240 Censorinus, 268-270 290 Philippus Arabs, 244-249 GALLIË Lucius Domitius Domitianus, 295 Silbannacus, 244-249 Postumus, 260-269 Aurelius Achilleus, 297-298 Sponsianus, 244-249 Laelianus, 269 Maximianus Herculius, 285-310 Philippus Junior, 247-249 Marius, 269 Galerius, 293-311 Pacatianus, 248 Victorinus, 269-270 Iotapianus, 248 270 Decius, 249-251 Quintillus, 270 250 Felicissimus, 270-271? Titus Julius Priscus, 250 Aurelianus, 270-275 Iulius Valens Licinianus, 250 Tacitus, 275-276 Herennius Etruscus, 251 Probus, 276-282 Hostilianus, 251 Domitianus, 271-272 Gallus, 251-253 Urbanus, 271-272 Trebonianus Gallus, 251-253 Septimius, 271-272 Volusianus, 251-253 Vaballathus, 272 Uranius Antoninus, 253 Firmus, 273 Aemilius Aemilianus, 253 Tacitus, 275-276 Mareades, 253-260 Florianus, 276
Maximinus Thrax (235-238) Trebonianus Gallus (251-253)
Diocletianus oplossing: de tetrarchie
Eerste tetrarchie: 293-305 AD
Flavius Valerius Aurelius CONSTANTINUS (272-337) - Zoon van Constantius en Helena - Constantius trouwt later met Theodora, dochter van Maximianus (Augustus) - Na de dood van Constantius in York uitgeroepen tot Augustus, wordt teruggebracht tot Caesar - Constantijn (Caesar in 306) trouwt met Fausta in 307, dochter van Maximianus, zoon Crispus uit eerder huwelijk(?) met Minervina - 312 na nederlaag van Maxentius alleenheerser over westelijke rijkshelft - 324 na nederlaag van Licinius alleenheerser over gehele rijk
312 Overwinning op Maxentius, na visioen: In Hoc Signo Victor Eris
312: Nieuwe start, aurea aetas, Saturni regna. Inspiratie van grote heersers en goede keizers: - Alexander de Grote - Augustus Fulgor oculorum Hemelwaarts gerichte blik Gladgeschoren gelaat, breuk met de soldatenkeizers
Boog van Constantijn, 312-315: FVNDATORI QUIETIS LIBERATORI VRBIS
IMPERATORI CAESARI FLAVIO CONSTANTINO MAXIMO PIO FELICI AVGVSTO SENATVS POPVLVSQVE ROMANVS QVOD INSTINCTV DIVINITATIS MENTIS MAGNITVDINE CVM EXERCITV SVO TAM DE TYRANNO QVAM DE OMNI EIVS FACTIONE VNO TEMPORE IVSTIS REMPVBLICAM VLTVS EST ARMIS ARCVM TRIVMPHIS INSIGNEM DICAVIT
Constantijn als Jupiter, Basilica van Maxentius, 312-315
Kolossaal zitbeeld van keizer Constantijn, 312-315
Triomfcamee van Constantijn, Fausta en Crispus, 312-315
Onward, Christian soldiers, marching as to war, With the cross of Jesus going on before. Christ, the royal Master, leads against the foe; Forward into battle see His banners go!
Constantijn als Jupiter, Basilica van Maxentius, 312-315 Eusebius, Hist.Eccl., IX, 10-11: 10. But he, as one possessed of inborn piety toward God, did not exult in the shouts, nor was he elated by the praises; but perceiving that his aid was from God, he immediately commanded that a trophy of the Saviour s passion be put in the hand of his own statue. 11. And when he had placed it, with the saving sign of the cross in its right hand, in the most public place in Rome, he commanded that the following inscription should be engraved upon it in the Roman tongue: By this salutary sign, the true proof of bravery, I have saved and freed your city from the yoke of the tyrant and moreover, having set at liberty both the senate and the people of Rome, I have restored them to their ancient distinction and splendor.
Activiteiten SPQR tussen 312 315 AD (decennalia): Triomfboog: publieke ruimte Kolossaal zitbeeld: senatoriale ruimte Triomfcamee: kunstkabinet keizerlijk paleis
Wie is de vrouw achter Constantijn? Moeder Helena? (theorie Zadoks) Maar lauwerkrans pas in 324 ( Helena Augusta ), dus eerder Livia (theorie Bastet)
Knotje met pijpekrul: late portretten van Livia óf Agrippina Maior, toonbeelden van echtelijke trouw en standvastigheid
N.B. het verschil in keizerlijke lauwerkransen: strik (Constantijn) en ligging in het haar
N.B.: het verschil in bewerking van het kapsel
Hypothese: portret van Helena (type Livia/Agrippina Maior ) in 324 bijgewerkt, bij de eretitel Augusta. Resultaat: strak getrokken lauwerkrans en verstoord kapsel
AD 326: Vicennalia in Rome - Constantina (315) - Constantinus II (316) - Constantius II (317) - Constans (320) - Helena (325?) - Crispus (ca. 300, zoon van Minervina)
Saturni aurea saecla quis requirat? Sunt haec gemmea, sed Neroniana (Flavius Ablabius, consul in 331)
Sunt haec gemmea, sed Neroniana
Gravure naar tekening van Peter Paul Rubens, door Paulus Pontius (1603-1658)
Schipbreuk van de Batavia, muiterij en moordpartijen (1629)
1823: aankoop door koning Willem I, plaatsing in het Koninklijk Penningkabinet : Haagsche of Groote Camee Hfl. 50.000,--
2013: thuis in Oudheden, tussen andere collectiestukken Rubens