4. Renaissance Renaissance = wedergeboorte Frans woord, en niet bv. rinascita label gegeven door Jules Michelet (Fr.) van OUDHEID = GOUDEN TIJD glorietijd is verloren donkere tijd (ME) is voorbij dus nu: RENAISSANCE (= Italiaans beeld!) gotiek: pejoratieve connotatie pas verdwenen in 19de eeuw ~ barbaars renaissance = anti-gotiek Italië: renaissance gotiek elders: natuurlijke overgang op zoek naar correcte architectuur van de oudheid: studie van ruïnes Zuilenorde systematiseren en zelfs uitbreiden: 2 orden toevoegen (Vitruvius) Brunelleschi held van de renaissance kathedraal van Firenze voorzien van een koepel op tamboer even breed als het schip ipv even breed als middenbeuk zoals in Pisa kathedraal van Firenze: centraalbouw met later schip problemen: koepelafmetingen te groot voor een ribbenkoepel te bouwen voor de bouw zouden heel veel formelen moeten gemaakt worden (hout uit alle bossen van Toscane!) wedstrijd voor koepel, gewonnen door Brunelleschi nieuwe constructietechniek bewezen met maquette (1:12) echte koepel gebouwd in 18 jaar NIEUWE ANTIEKE VORMENTAAL bv. vondelingenhospitaal in Firenze (Brunelleschi) beperkte elementen: - zuil met basis en kapiteel - balkwerk = architraaf < fries < kroonlijst - zeilgewelf, archivolt (= geprofileerde deel van de boog) oude typologie, nieuwe uitwerking: - pilasters, balkwerk, dubbele arcade, zeilgewelven (vierkant afgesneden bol) - rondbogen in zijbeuken, plafond in middenbeuk fouten vlgs oudheid: bv. architraaf maakt hoek van 90 bv. San Lorenzo: Sagrestia Vecchia protorenaissance: herkennen van middeleeuwse voorlopers in renaissancegebouwen bv. zwart-wit, dubbele arcade, protorenaissance = cruciale voorloper: bv. baptisterium Architectuurgeschiedenis 12
ROMEINSERE VORMENTAAL VANAF 1424 reden: vlak voor 1424 naar Rome geweest, vanaf dan sporen te zien muur anders uitwerken: strak wit vlak krijgt massa: uithollingen - San Lorenzo: vlakke muur met pilasters Santo Spirito: halfzuilen en nissen - Kathedraal: tamboer met nissen: ~ ronde tempel - Santa-Maria dei Angeli: binnen- en buitenkant van de muur uitgehold - Pazzikapel: zwart-wit blijft in de mode, rechthoek, dubbele arcade, koepel op pendentieven, nissen, portiek = serliana: motief dat minimum uit ABA bestaat met boog in het midden zie schets (hier: AABAA) Alberti geleerde (antieke talen, klerk, banneling): geen ambachtelijke achtergrond architectuur is intellectueel tijdverdrijf ontwerpen, anderen voeren het wel uit Alberti toont zich niet op de werf basis van onze opleiding: theorie ipv bv. leren metsen Alberti begint met schrijven over architectuur, daarna gaat hij concreet ontwerpen: Rimini: mausoleum voor Malatesta ontwerp van de omhulling van de kerk in bouwfase directere vormentaal dan Brunelleschi - impost (zwaar en Romeins) - voorgevel gelijkt op een triomfboog - lokale kunst: medaillons in porfier ~ triomfboog van augustus (herdenkingsmonument) citaten Votiefkerk van Mantua type grafkerk genoeg voorbeelden uit de oudheid op podium, want plaats nodig voor graven compacte tempel eigen keuze van Alberti: 4 of 6 pilasters, waar trap plaatsen Mantua vs. Rimini zelfde werkwijze, goed gekozen type kerk, aandacht voor antieke details Sant Andrea, Mantua Etruskische tempel??? juist Vitruvius: Etruskische tempel: 1 hoofdruimte + 3 cellae voor goden (per drie vereerd) basilica van Maxentius komt hiermee overeen A denkt dat dit Etruskisch is, maar verschil van 600 jaar!!! vergissing die interessant kan zijn zaalkerk met tongewelf, 3 kapellen aan elke kant ( wand ~ triomfboog) muur geleed tussen bogen alternerende ritmische travee: ABABABA koepel later toegevoegd koor = apsis gevel: tempel of triomfboog midden: diep met gewelf ~ triomfboog Septimus Severeus Rome staat hier twijfelachtig tegenover: - palazzo venezia, loggia Vaticaan: antiek motief: combinatie boog en (half)zuil - Borgo: geleerd van Alberti Architectuurgeschiedenis 13
wel effect, geen echte bouwwerken Vroegrenaissance uit Noord-Italië Romeins tintje in paleizen: Romeinse kenmerken + lokale traditie Bramante en Leonardo da Vinci gaan op zoek naar de perfecte koepelkerk - mausoleum: koepel op bijna perfect klaverblad aan ouder schip - geen originele koepel: brunelleschi in het klein De werf van St-Pieter te Rome oude St-Pieter staat op instorten restauratie (of beter: nieuwbouw) start met nieuwe funderingen rond transept en koor: grotere kerk nodig (1450) [slide: hoe zwarter, hoe hoger boven het maaiveld] begraafplaatsen: vanaf 1480: begraven in koor Bramantes oplossing 1506 plan gespiegeld: centraalbouw oude types blijven hun betekenis behouden Martyrium met praalgraf voor paus past op nieuwe fundamenten is even breed als het oude schip past net tussen obelisk en Vaticaans paleis nevenruimten zijn zeer complex en gevarieerd opbouw bijna zelfde als het thermencomplex koepel: tamboer, koepel (doorsnede = halve cirkel), lantaarn aangedikt aan de basis afgeleid van de koepel van het Pantheon uitvoering: paus had niet genoeg geld: reductie [slide: lichter gekleurd deel van plan gebouwd] koor en pijlers voor de koepel (32 m onder de bogen) aan weerszijden van het koor komen koorbanken, en het zangkoor in de nissen graf van St-Pieter onder westelijke boog van de koepel Julius II zou ook in het koor begraven worden, maar is niet af wanneer hij sterft Leo X de Medici volgt Julius II op, Bramante sterft 1 jaar later Rafaël wordt aangesteld als bouwmeester: weinig gebouwd, maar heel veel ontworpen: geen centraalbouw: onpraktisch voor pelgrims apsis, koor en transept krijgen een ambulatorium, maar hier is te weinig plaats voor Leo X haalt het geld hiervoor van de aflaten die verkocht worden ontwerp van Rafaël is vernieuwend: - architraaf, fries en kroonlijst worden abstracter en samnegedrukt (lijkt alsof je wat mist) - ruimte- en lichtwerking: Bramante: licht in de gewelven Rafaël: geen licht op het tongewelf, maar wel in de koepel (naar de school van Athene) veel contrast verder verloop van de werf is een afwisseling van bouwmeesters: Peruzzi: - terug naar de centraalbouw - 16 jaar stilstand op de werf: enkel de koepelpijlers van Bramante worden aangedikt Sangallo de Jongere (timmerman!): - zorgt voor de grootste vooruitgang op de werf - nieuw plan: centraalbouw met klein schip - presentatiemaquette - volledig uitgewerkt, maar niet uitgevoerd Architectuurgeschiedenis 14
Resultaten Tempietto op de plaats waar St-Pieter gekruisigd is een tempel aan hem gewijd (renaissance) Dorische zuilenorde met voet, balluster, balkwerk, tamboer, koepel en lantaarn zijn uitgevonden door Bramante (niet klassiek), maar aanvaard als ECHT ANTIEK rechthoekig plein moest ingevuld worden met een ronde portiek zodat je pas een volledig zicht op het tempietto zou krijgen wanneer je er vlak voor staat Palazzo Caprini (1510) gelijkvloers: gevel: rustiek blokwerk (opera rustica) winkels met mezzanine voor de winkeliers grote poort naar het binnenplein = sokkel van het gebouw bovenverdiepingen (piano nobile): twee (meer dan) halfzuilen (drie op een hoek) pied de statue springt vooruit ramen met frontons balustrades (~ balkon) plastisch effect Nieuwe paleisgevels: van Caprini naar Rafaël en Peruzzi: Maniërisme Palazzo Jacopo (Rafaël) opera rustica: verticaal zijn de voegen bijna verdwenen: horizontale lijnen domineren piano nobile: niet hoog hoog laten lijken door ramen: afwisselend rond of driehoekig fronton, in attiek bekroning weghalen zodat het raam hoger lijkt belangrijker dan zuilenorde: dunne pilaster op hele brede (of twee halve naast de dunne) Palazzo Massimo zuilen onderaan: zuilen + pilasters gevel gelijkvloers: portiek + vestibulum piano nobile: normale ramen (⅔ verhouding), geen halfzuilen attiek: kleine ramen, want belangrijkste op piano nobile Palazzo Farnese (Sangallo de Jongere) dialoog met Peruzzi klassieker theatermotief Palazzo Baldassini Palazzetto: gereduceerd Palazzo Farnese portiek maar aan één kant van de binnenhof, aan de andere wanden is deze op de muur geprojecteerd theatermotief huis van Sangallo de Jongere (Giulia) loggia + serliana portiek aan straatzijde op het einde van het perspectief: decor van antieke fragmenten, geen platgedrukt theatermotief zo gedaan omdat de loggia het centrale vertrekpunt is (trap) in het palazzo Hoogrenaissance in Noord-Italië na 1527 valt Karel V Rome binnen en plundert en teveel kunstenaars op één plaats leiden tot een verspreiding Giulio Romano: Palazzo del Tè geen echt palazzo, want maar één verdieping, maar jachthuis moet geïntegreerd worden in het geheel gevels bekleden: regelmaat proberen toe te voegen aan de onregelmatige ramen - vlak opera rustica Architectuurgeschiedenis 15
- spel van texturen (was bedekt met mortel baksteen en stucco duro) - vlakke pilasters Michele Sanmicheli gaat van Rome naar Verona: stad met antiek verleden bv. Porta dei Borsari (stadspoort): verschillende omkaderingen van openingen openingen op gelijke afstand Capella Pellegrini meerdere ritmes door elkaar: 4x een grote orde met driehoekig fronton 8x een kleine orde met een segmentvormig fronton cannelures recht en spiraalvormig Palazzo Bevilacqua opera rustica: uitgewerkt in lagen piano nobile: ornament ritme - ramen: smal breed smal breed - cannelures: spiraal recht spiraal recht - bekroning en boogafwerking Porta Nuova Dorische orde op Griekse basis (ongeprofileerd) opera rustica Porta Palio Dorische orde op Romeinse basis afwisseling Porta Nuova & porta Palio spel van reliëf: vooruitspringende zuilen en terugliggende portalen cf. antiek theater: muurreliëf met lagen Jacopo Sansovino opleiding in Rome, daarna naar Venetië vertrokken: concurrentie met Proti (lokale bouwmeesters) Munt (Zecca) afgeplatte opera rustica eerste verdiep: Dorische orde met ringen straalt kracht uit Andrea Gritti doge die van Venetië het nieuwe Rome wil maken: symbolisch: want Venetië heeft band met Byzantium = nieuwe Rome wanneer Gritti sterft is de glorietijd van Sansovino ook voorbij en gaat hij de gevangenis in Libreria één van de eerste openbare bibliotheken Romeins gebouw massa, Sansovino werkte samen met Peruzzi aan de St-Pieter in Rome: gewelven waren gewoon voor hem instortingen: drassige grond + gebruik van terrazzo 1 : Romeinse gewelven kunnen dit niet aan motief van Griekse theaters gevenetianiseerd: - meer ornament: muur haast onzichtbaar (traditionele Venetiaanse pallazoarchitectuur) - kleine orde met eigen balkwerk vormt impost naast de grote orde - balustrade: element van Bramantes Tempietto - standbeelden in balustrade boven de grote orde twee laatste zullen Venetiaanse traditie worden 1 buigzaam bouwmateriaal om vervorming van de ondergrond te kunnen weerstaan Architectuurgeschiedenis 16
Andrea Palladio steenhouwer en bouwmeester, kende veel succes, heeft Sanmicheli, Sansovino en Romano gekend, leert Vitruvius kennen wint architectuurwedstrijd: nieuwe basilica in Vicenza Basilica scheve gotische kern krijgt nieuwe verpakking: loggia soms onregelmatigheden omwille van kern gevel = aaneenschakeling van serliana motieven dmv grote orde oogt Romeins door statige portiek, gevenetianiseerd door orde afhankelijk van verdieping zelfde orden gebruikt als libreria van Sansovino, maar andere uitwerking: bij de basilica is er geen muur te zien, maar wel een verspringing in het balkwerk; er zit dus een fundamenteel verschil in het balkwerk en het ornament, maar de oorsprong is dezelfde Loggia del Capitaniato justitiegebouw: capitano: recht spreken + bevelhebben gebouw niet af: nog traveeën toevoegen gebruik van de gigantische orde: beslaat meer dan één verdiep, maar gaat niet tot boven: balkwerk onderbroken door latei van de ramen; gigantische orde onderbreekt op zijn beurt het balkwerk onder de eerste verdieping (maniërisme) zijgevel: maniërisme: enkel (half)zuilen op gelijkvloers, boven komen er geen hoek is zichtbaar ornament toegevoegd in 1578 bij de laatste triomf van de Venetiaanse vloot kerken San Giorgio Maggiore bestaande gevel met antiek motief fronton op vier zuilen tempelportiek in het midden kleine en grote zuilen op één pied de stalle San Francesco della Vigna brede lage tempelportiek met ervoor een hoge smalle op hoog podium pilasters en zuilen staan op een verschillend niveau begint zich pas te interesseren in thermen op zijn vijftigste (keizerlijke architectuur) past hier de thermen toe Il redentore opnieuw twee tempelportieken in elkaar verweven spel van driehoeken binnenin tongewelf met koepel erachter zelfde spel bij palazzi twee tempelportieken boven elkaar eveneens tempels bij de villa s (bron: Vitruvius) zo mogelijk ook interieur: in het midden van de villa: vierkante ruimte met vier zuilen die het balkwerk van het plafond dragen: aecus (eetzaal) P gebruikt aecus als kern van de villa (uit: Vitruvius, zie ook Pallazo dell T, Massimo, ) Vicenza, villa Capra centrale koepelruimte met daarrond andere kamers symmetrisch vierkant blok met portiek aan elke kant (perfecte symmetrie) koepel: sacraal tintje, oogt niet als een villa tempel op de berg met koepel : eerder bedoeld als sacraal gebouw dan als villa onbewoond in de 17de eeuw geleerde gebruikte huis om discussies te voeren: niet om te wonen, wel om te eten stadsresidentie Michelangelo Florentijn die naar Rome gaat (omgekeerde wereld) Architectuurgeschiedenis 17
werd beschermd door de Medici: sacristie grafkapel: zelfde als oude, maar gerekt in de hoogte koepel op pendentieven: dus iets hoger door pilasters die eronder zijn geschoven zwart-witte afwerking segmentvormige frontons schijndeuren voor de symmetrie guirlandes en schijven normaal in fries verschoven elementen: maniërisme Biblioteca laurenziana verdieping boven bestaande kloostervleugel smalle hoge inkomhal, gevuld met monumentale trap in verschillende bewegingen (kon bescheidener: aanloop naar de barok) voor de eerste keer is de trap een ornament wand van inkomhal uitgewerkt met zuilen: zuilen staan in nis, muren komen vooruit moest nog geconstrueerd worden door een vooruitstekend balkwerk en pilaster op de hoek, wat niet gedaan werd normaal: zuil draagt, hier: witte muur draagt en zuil ~ standbeeld, consoles zijn veel te lang en dragen niets (suggereren dat balken dragen): maniërisme: structuur op zijn kop zetten lange lage leeszaal Palazzo Farnese consoles: leeuwenkop (nu veel gebruikt, ook bij ons) fronton met guirlande opvallende vormelijke uitvindingen Michelangelo en de afwerking van de St-Pieter situatie: koepelruimte van Bramante met aangedikte pijlers ambulatorium weg ruimten rond koepelruimte wordt compacter terug naar origineel plan: centraalbouw van Bramante koor is gelijk aan de transeptarmen grote orde gevels: één grote pilasterorde met variatie: afstand, enkel - dubbel, op elkaar vandaag: + lang schip en andere gevel dan die van Michelangelo koepel: twee voorstellen: - niet die van Bramante (~ pantheon), wel à la Brunelleschi: spits, dubbele schaal + lantaarn tamboer, neutrale attiek - ronder, grotere lantaarn (> ½ van de hoogte), ribben (moderne ribbenkoepel van Brunelleschi), attiek: verderzetten van de gevel Michelangelo is de oplossing van deze catastrofale werf Capitoolplein postuum gevels: gigantische orde ruiterstandbeelden: Constantijn of Marcus Aurelius van Lateranen hierheen gebracht beelden die trap flankeren: Castor en Pollux Architectuurgeschiedenis 18