Over de auteur. E.G.M. Couturier (1952)

Over de auteur E.G.M. Couturier (1952) Emile Couturier genoot zijn opleiding tot neuroloog in Am ster - dam bij professor B.J.J. Ansink. Vervolgens (1988-1991) heeft hij in Londen gewerkt bij professor F. Clifford Rose in The Princess Margaret Migraine Clinic van de Academic Unit of Neuro - science in Charing Cross and Westminster Medical School van de University of London. Thans praktiserend als vrijgevestigd neuroloog-klinisch neurofysioloog in Amsterdam, Medisch Centrum Boerhaave. Naast diverse publicaties op het terrein van migraine en hoofdpijn is hij mede-auteur van de Richtlijnen diagnostiek en be - han deling van chronisch recidiverende hoofdpijn zonder neu rologische afwijkingen, uitgegeven door de Commissie Kwaliteitsbewaking van de Nederlandse Vereniging voor Neu - ro logie, werkgroep Richtlijnen Hoofdpijn en de recente her - ziening van deze richtlijnen. Tevens was hij adviseur-consulent voor de Standaard Migraine van het Nederlands Huisartsen Ge nootschap (NHG). Hij is algemeen secretaris van de European Headache Feder - ation (EHF) en voorzitter van de Anglo Dutch Migraine Association (ADMA). Bij de farmaceutische firma s Janssen-Cilag en Merck Sharp & Dohme is hij lid van de medische adviesraad. Medisch-klinisch onderzoek heeft hij verricht voor de farmaceutische firma s Glaxo Wellcome en SmithKlineBeecham, Pfizer, Merck Sharp & Dohme, AstraZeneca, Boehringer Ingelheim en Almirall Prodes - farma. E.G.M. COUTURIER, Het Hoofdpijn/Migraine Formularium, DOI 10.1007/978-90-313-7615-5, 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij BV.

Belangrijkste referenties Richtlijnen Diagnostiek en behandeling van chronisch reci di - verende hoofdpijn zonder neurologische afwijkingen. Commissie Kwaliteitsbewaking van de Nederlandse Vereni ging voor Neurologie, Werkgroep Richtlijnen Hoofdpijn. Utrecht, 1 e herziening, 2007. NHG Standaard Migraine-2e herziening. Nederlands Huis artsen Genoot schap. Utrecht, 2004. E.G.M. COUTURIER, Het Hoofdpijn/Migraine Formularium, DOI 10.1007/978-90-313-7615-5, 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij BV.

Bijlagen 1 Diagnoseschema hoofdpijn 2 IHS-classificatie, 2de editie 3 Geneesmiddelenoverzicht E.G.M. COUTURIER, Het Hoofdpijn/Migraine Formularium, DOI 10.1007/978-90-313-7615-5, 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij BV.

58 HET HOOFDPIJN/MIGRAINE FORMULARIUM Bijlage 1: Diagnoseschema hoofdpijn HOOFDPIJN ALS HOOFDKLACHT Hoofdpijn als spoedgeval Denk aan: meningitis subarachnoidale bloeding encephalitis hypertensieve encephalopathie Maar ook aan: eerst of ergste migraine psychische decompensatie bij chronisch hoofdpijnlijden mild - matig aanvalsgewijs intensiteit matig - ernstig aanwezig bij opstaan en daarna verminderend hypertensie intracranieel ruimte innemend proces profiel medicatieafhankelijke hoofdpijn/ cafeïneonttrekking in de loop van de dag optredend 0,5-2 min. trigeminusneuralgie vóór hoofdpijn migraine met aura duur 0,5-2 uur clusterhoofdpijn ja moment van optreden ja 2 uur - 3 dagen tijdens hoofdpijn migraine focale neurologische symptomen restverschijnselen migraine zonder aura nee nee spanning, vermoedheid intoxicatie uitlokkende factor inspannend gebruik ogen gecompliceerde migraine kauwen hemiplegische/ opthalmoplegische migraine episodische spanningshoofdpijn b.v. koolmonoxide irefractiestoornis malocclusie

DIAGNOSESCHEMA HOOFDPIJN 59 Hoofdpijn op het spreekuur verloop in de tijd continu in de tijd ja met exacerbaties nee > 60 jaar chronische spanningshoofdpijn arteritis temporalis uitlokkende factor spanning vermoeidheid bukken, hoesten, niezen, persen chronische spanningshoofdpijn ja rhinitis nee sinusitis intracranieel ruimte-innemend proces

60 HET HOOFDPIJN/MIGRAINE FORMULARIUM BIJLAGE 2: The International Classification of Headache Disorders, 2de editie (ICHD-II) zie: www.i-h-s.org 1. Migraine 1.1 Migraine zonder aura A. Ten minste 5 aanvallen voldoen aan criteria B-D. B. Duur hoofdpijnaanval 4-72 uur (onbehandeld, of niet succesvol behandeld). C. Hoofdpijn voldoet aan 2 of meer van de volgende karakteristieken: 1. eenzijdig; 2. kloppend, pulserend, bonzend; 3. matig tot ernstig (verhindert dagelijkse activiteiten); 4. toename bij lichamelijke inspanning, zoals traplopen, of vermijden van lichamelijke activiteiten. D. Gedurende de hoofdpijn minstens één van de volgende symptomen: 1. misselijkheid en/of braken; 2. overgevoeligheid voor licht en geluid. E. Het wordt niet veroorzaakt door een andere aandoening. 1.2 Migraine met aura A. Minstens 2 migraineaanvallen voldoen aan criteria B-D. B. Aura bevat ten minste 1 van onderstaande criteria, zonder spierzwakte: 1. volledig reversibele visuele symptomen (zoals flikkerscotomen, vlekken of lijnen en/of verlies van visus); 2. volledig reversibele sensore symptomen (zoals prikkelingen en/of sensibiliteitsstoornissen); 3. volledig reversibele dysfatische spraakstoornis. C. Ten minste 2 van de volgende karakteristieken: 1. Er zijn dubbelzijdige visuele symptomen en/of enkelzijdige sensore symptomen. 2. Ten minste 1 aurasymptoom ontwikkelt zich geleidelijk over 5 minuten en/of verschillende aurasymptomen volgen elkaar op in minuten. 3. Elk aurasymptoom duurt 5 minuten en 60 minuten. D. Hoofdpijn voldoet aan de criteria B-D van migraine zonder aura. Deze hoofdpijn begint tijdens de aura, of volgt op de aura binnen 60 minuten. E. Het wordt niet veroorzaakt door een andere aandoening.

IHS-CLASSIFICATIE 61 2. Spanningshoofdpijn A. Hoofdpijnepisodes voldoen aan B-D. B. Hoofdpijn duurt van 30 minuten tot 7 dagen. C. Ten minste 2 van de volgende pijnkarakteristieken: 1. drukkende/knellende (niet-pulserende) kwaliteit; 2. lichte of matige intensiteit (kan activiteiten storen, maar niet verhinderen); 3. bilaterale lokalisatie; 4. geen toename bij traplopen of dergelijke lichamelijke routine - activiteiten. D. Beide van de volgende: 1. geen misselijkheid of braken (anorexie mag aanwezig zijn); 2. geen fotofobie en fonofobie aanwezig, of alleen één van beide. 3. Clusterhoofdpijn A. Ten minste 5 aanvallen voldoen aan B-D. B. Er is hevige unilaterale orbitale, supra-orbitale en/of temporale pijn die onbehandeld 15 tot 180 minuten duurt. C. De hoofdpijn is geassocieerd met ten minste één van de volgende verschijnselen aan de pijnzijde: conjunctivale injectie, tranenvloed, neusverstopping, rinorroe, zweten van gezicht en voorhoofd, miosis, ptosis of oedeem van het ooglid. D. Frequentieaanvallen: eens in de 2 dagen tot 8 keer per dag. 8.2 Medicatie-overgebruiks hoofdpijn (MOH) A. Minstens één van criteria B-D gaat op. B. Gebruik van eenvoudige analgetica en NSAID s op 3 dagen per week. C. Gebruik van triptanen op 2 dagen per week. D. Gebruik van ergotamine op 1 dag per week. E. Dagelijks gebruik van > 5 eenheden cafeïnehoudende consumpties (koffie, thee, ice-tea, cola en chocolade; ook veel analgetica bevatten cafeïne).

62 HET HOOFDPIJN/MIGRAINE FORMULARIUM BIJLAGE 3: geneesmiddelenoverzicht Bron: Het Farmacotherapeutisch Kompas online acetylsalicylzuur: ALKA-SELTZER [Bayer] (Na-zout) bruistablet 324 mg. Bevat tevens citroenzuur 0,965 g, natriumwaterstofcarbonaat 1,625 g, natrium 442 mg); ASPIRINE [Bayer] (Kauwtablet 500 mg; tablet 100 mg, 500 mg; (als Na-zout) bruistablet C 400 mg. Bevat natrium 502 mg. Bevat tevens ascorbinezuur 240 mg, citroenzuur en na - trium waterstofcarbonaat); ASPRO [Roche CH] (tablet 320 mg; (als Na-zout) bruis - tablet Bruis 500 mg. De bruistablet bevat natrium 250 mg); ASPEGIC [San-Syn] (als lysine verbinding) poeder voor injectievloeistof 500 mg; 500 mg met solvens 5 ml); ACETYLSALICYLZUUR ( tablet 500 mg). acetylsalicylzuur/metoclopramide: MIGRAFIN [San-Syn] (sachet. Per sachet: lysineacetylsalicylaat 1620 mg, overeenkomend met acetylsalicylzuur 900 mg, metoclopramide 10 mg. Bevat 20 mg aspartaam per sachet, overeenkomend met 11 mg fenyl - alanine). almotriptan: ALMOGRAN [Almirall] (als waterstofmaleaat) tablet, omhuld 12,5 mg). amitriptyline: AMITRIPTYLINE TABLETTEN [div.] (hydrochloride) tablet 10 mg, 25 mg); SAROTEX [Lundbeck] (als hydrochloride) capsule met gereguleerde afgifte Retard 25 mg, 50 mg; tablet, omhuld 25 mg); TRYPTIZOL [MSD] (hydrochloride) tablet 25 mg, 50 mg). atenolol: ATENOLOL TABLETTEN [div.] (tablet 50 mg. Bevat per tablet: atenolol 50 mg, chloortalidon 12,5 mg); (tablet 100. Bevat per tablet: atenolol 100 mg, chloor - talidon 25mg). TENORETIC [AstraZeneca] (tablet 50. Bevat per tablet: atenolol 50 mg, chloortalidon 12,5 mg; tablet 100. Bevat per tablet: atenolol 100 mg, chloor - talidon 25 mg). candesartan: ATACAND [AstraZeneca] (cilexetil) tablet 4 mg, 8 mg, 16 mg, 32 mg). carbamazepine: CARBAMAZEPINE TABLETTEN/SUSPENSIE [div.] (suspensie (suikervrij) 20 mg/ml; 250 ml. De suspensie bevat als conserveermiddel methyl- en propylparahydroxbenzoaat; tablet 100 mg, 200 mg; tablet met gereguleerde afgifte 200 mg, 400 mg. Deelbaar); TEGRETOL [Novartis] (stroop (suikervrij) 20 mg/ml; 250 ml. Bevat als conserveermiddel methyl- en propylparahydroxybenzoaat; tablet 100 mg, 200 mg; tablet met gereguleerde afgifte CR Divitab 200 mg, 400 mg. Deelbaar). clonidine: CLONIDINE TABLETTEN [div.] (tablet, omhuld 0,025 mg); DIXARIT [Boehringer Ing] (hydrochloride) dragee 0,025 mg). diclofenac: CATAFLAM [Novartis] (K-zout) tablet, omhuld 50 mg); VOLTAREN [Novartis] (Na-zout) injectievloeistof 25 mg/ml; ampul 3 ml. Conserveermiddel: benzylalcohol en verder o.a. natriumpyrosulfiet; tablet met gereguleerde afgifte Retard 75 mg); DICLOFENAC INJECTIES/TABLETTEN/ZETPILLEN [div.] (Na-zout) injectievloeistof 25 mg/ml; ampul 3 ml. Conserveermiddel: benzylalcohol. De injectievloeistof wordt geleverd met en zonder natriumpyrosulfiet; tablet, maagsap - resistent 25 mg, 50 mg; tablet met gereguleerde afgifte Retard 75 mg, 100 mg; zetpil 25 mg, 50 mg, 100 mg); VOLTAREN K [Novartis CH] (K-zout) tablet, omhuld 12,5 mg, 25 mg). domperidon: MOTILIUM [McNeil] (suspensie 1 mg/ml; 200 ml. Zetpil voor volwassenen 60 mg; zetpil voor kinderen 30 mg; zetpil voor zuigelingen 10 mg; tablet 10 mg); DOMPERIDON TABLETTEN/ZETPILLEN [div.] (zetpil voor volwassenen 60 mg; zetpil voor kinderen 30 mg; zetpil voor zuigelingen 10 mg; (als maleaat) tablet 10 mg); MAAGKLACHTEN/MISSELIJKHEID TABLETTEN DOMPERIDON [Healthy -

GENEESMIDDELENOVERZICHT 63 pharm] (als maleaat) tablet 10 mg). eletriptan: RELPAX [Pfizer](als hydrobromide) tablet, omhuld 40 mg). ergotamine: ERGOCOFFE NE ZETPILLEN FNA [FNA] (zetpil. Bevat per zetpil: ergotamine(tartraat) 1 mg, coffeïne 100 mg. (Suppositoria ergocoffeini FNA). flunarizine: FLUNARIZINE CAPSULES [div.] (als dihydrochloride) capsule 5 mg, 10 mg); SIBELIUM [Janssen-Cilag] (als dihydrochloride) tablet 10 mg). frovatriptan: FROMIREX [Menarini] (als succinaatmonohydraat) omhulde tablet 2,5 mg). ibuprofen: ADVIL [Wyeth CH] (capsule, zacht Liquid-Caps 200 mg, 400 mg; tablet, omhuld Ovaal 400 mg); ANTIGRIPPINE IBUPROFEN [GlaxoSmithKline] tablet 400 mg; BRUFEN [Abbott] (bruisgranulaat Bruis 600 mg; in sachet. Bevat tevens na - trium 197 mg, saccharose 3,5 g per sachet; tablet met gereguleerde afgifte Retard 800 mg); NUROFEN [Boots] (Bruisgranulaat Órange 400 mg, in sachet; Dragee 200 mg; smelttablet 200 mg, bevat aspartaam overeenkomend met 8,4 mg fenylalanine; suspensie voor kinderen suikervrij 20 mg/ml; 100 ml; tablet 400 mg; tablet Ovaal 200 mg; zetpil voor kinderen 125 mg; (als lysine) tablet, omhuld Female 400 mg); ZAFEN [Zambon Nederland] (granulaat 400 mg; in sachet. Bevat tevens aspartaam 20 mg (overeenkomend met fenylalanine ca. 11 mg) per sachet); IBUBROFEN DRA- GEES/TABLETTEN 200/400 mg [div.] (dragee 200 mg, 400 mg; tablet 200 mg, 400 mg); IBUPROFEN TABLETTEN 600 mg/zetpillen (tablet 600 mg; zetpil 500 mg); SARIXELL [Bayer] tablet, omhuld 400 mg; SPIDIFEN [Zambon Nederland] tablet, omhuld 400 mg. ketoprofen: ORUDIS [Sanofi-Aventis] (tablet met gereguleerde afgifte Retard 200 mg; OSCOREL [Sanofi-Aventis] (capsule met gereguleerde afgifte 150 mg, 200 mg); KETOPROFEN CAPSULES (capsule met gereguleerde afgifte Retard 100 mg, 200 mg). lithium: CAMCOLIT [Norgine] (carbonaat) tablet 400 mg (10,8 mmol Li+); LITHIUM- CARBONAAT CAPSULES FNA [FNA] (carbonaat) capsule FNA 100 mg, 150 mg, 225 mg, 300 mg. Overeenkomend met resp. 2,7 mmol Li +, 4 mmol Li +, 6 mmol Li + en 8,1 mmol Li +. (Capsulae lithii carbonatis FNA); LITHIUMCARBONAAT TABLETTEN [div.] (carbonaat) tablet 200 mg, 300 mg, 400 mg. Overeenkomend met resp. 5,4 mmol Li +, 8,1 mmol Li + en 10,8 mmol Li + ); PRIADEL [San-Syn] (carbonaat) tablet met gereguleerde afgifte 400 mg. Overeenkomend met 10,8 mmol Li+). methysergide: DESERIL [Novartis] (als waterstofmaleaat) tablet, omhuld 1 mg). metoclopramide: METOCLOPRAMIDE TABLETTEN [div.] (hydrochloride) tablet 10 mg); PRIMPERAN [San-Syn] (hydrochloride) drank 1 mg/ml; 200 ml. De drank bevat methyl- en propylparahydroxybenzoaat als conserveermiddelen; injectievloeistof 5 mg/ml; ampul 2 ml; tablet 10 mg; zetpil 10 mg, 20 mg). naproxen: ALEVE [Bayer] (Na-zout) tablet, omhuld Classic 220 mg; tablet, omhuld Feminax 275 mg; tablet, omhuld Intense 550 mg); NAPROVITE [Bayer] (Na-zout) tablet, omhuld 550 mg. NAPROXEN TABLET 220/275 mg [div.] (Na-zout) tablet 220 mg, 275 mg); NAPROXEN TABLETTEN/ZETPILLEN [div.] (tablet 250 mg, 500 mg; tablet, maagsapresistent 250 mg, 500 mg; zetpil 250 mg, 500 mg). naratriptan: NARAMIG [GlaxoSmithKline] (als hydrochloride) tablet, omhuld 2,5 mg). natriumvalproaat: NATRIUMVALPROAAT DRANK/TABLETTEN [div.] ((Na-zout) drank (Mixtura natrii valproatis 60 mg/ml) 60 mg/ml; 250 ml; tablet, maagsap - resistent 300 mg, 500 mg, 600 mg. Bevat per tablet: natrium resp. 20,8 mg, 41,5 mg en 69,2 mg; tablet met gereguleerde afgifte Retard 300 mg, 500 mg); (-zuur en Na-zout

64 HET HOOFDPIJN/MIGRAINE FORMULARIUM in verhouding 1:2, sterkte is uitgedrukt als het natriumzout); tablet met gereguleerde afgifte Chrono 300 mg, 500 mg; PROPYMAL [Katwijk Farma] (-zuur) capsule, maagsapresistent 150 mg, 300 mg, 450 mg, 600 mg. Bevat propylhydroxy- en ethylhydroxybenzoaat; DEKAPINE [Sanofi-Aventis] (Na-zout) druppelvloeistof 300 mg/ml; 60ml. Bevat per ml: natrium 42 mg; poeder voor injectievloeistof 400 mg; met solvens 4 ml; stroop, suikervrij 40 mg/ml; 300 ml; tablet, maagsapresistent Enteric 150 mg, 300 mg, 500 mg. Bevat per Enteric-tablet 300 mg: natrium 42 mg; per Enteric-tablet 500 mg: natrium 70 mg. ORIFIL [Pharmachemie] (Na-zout) capsule met gereguleerde afgifte CR 150 mg, 300 mg; granulaat met gereguleerde afgifte CR 500 mg, in sachet; granulaat met gereguleerde afgifte CR 1000mg, in sachet; oplossing voor injectie100mg/ml, ampul 3 ml; VALPROÏNEZUUR ZETPILLEN FNA [FNA] zetpil 250 mg, 500 mg. In een vette basis (Suppositoria acidi valproici FNA). paracetamol: KINDERPARACETAMOL TABLETTEN/ZETPILLEN [div.] (kauwtablet 120 mg; tablet 100 mg; zetpil 120 mg, 240 mg); PANADOL [GlaxoSmithKline CH] (tablet, omhuld Gladde 500 mg; tablet, filmomhuld Zapp 500 mg; zetpil Junior (voor kinderen) 125 mg, 250 mg, 500 mg); PANADOL ARTROSE [Glaxo SmithKline CH] (tablet, omhuld 1000 mg); SINASPRIL PARACETAMOL [Roche CH] (kauwtablet 60 mg, 120 mg; stroop 24 mg/ml 100 ml); PARACETAMOL TABLET- TEN/ZETPILLEN [div.] (kauwtablet 120 mg. Kan aspartaam bevatten 2,5 mg (overeenkomend met 1,4 mg fenylalanine); tablet 100 mg, 500 mg; zetpil 60 mg, 120 mg, 240 mg, 500 mg, 1000 mg). PARACETAMOL SMELTTABLETTEN ROTER [Imgroma] (orodispergeerbare tablet Junior 125 mg, 250 mg. Met vruchtensmaak; orodispergeerbare tablet 500 mg; zetpil 60 mg, 120 mg, 240 mg, 500 mg, 1000 mg. DARO PARACETAMOL VLOEIBAAR VOOR KINDEREN [Heca] (stroop 24 mg/ml; 100 ml. Bevat suikervervanger (maltitol). pizotifeen: SANDOMIGRAN [Novartis] (als waterstofmaleaat) dragee 0,5 mg, 1,5 mg). prednison: PREDNISON TABLETTEN [div.] (tablet 5 mg). propranolol: PROPRANOLOL CAPSULES/TABLETTEN [div.] (hydrochloride) capsule met gereguleerde afgifte Retard 80 mg, 160 mg; tablet 10 mg, 40 mg, 80 mg). rizatriptan: MAXALT [MSD] (als benzoaat) tablet 5 mg, 10 mg; smelttablet 5 mg, 10 mg. Bevat per smelttablet resp. 1,05 mg en 2,10 mg fenylalanine). sumatriptan: IMIGRAN [GlaxoSmithKline] (als succinaat) injectievloeistof voor s.c. gebruik 12 mg/ml; penfill-patroon 0,5 ml, penfill-patroon 0,5 ml met Glaxopen; neusspray 10 mg/dosis; 0,1 ml (dosis); neusspray 20 mg/dosis; 0,1 ml (dosis Ftab, dispergeerbaar 50 mg, 100 mg; zetpil 25 mg); SUMATRIPTAN TABLETTEN [div.] (tablet, omhuld 50 mg, 100 mg). topiramaat: TOPAMAX [Janssen-Cilag] (tablet, omhuld 25 mg, 100 mg, 200 mg; capsule Sprinkle 15 mg, 50 mg). verapamil: VERAPAMIL DRAGEES/INJECTIES/TABLETTEN [div.] (hydrochloride) dragee 40 mg, 80 mg, 120 mg; injectievloeistof 2,5 mg/ml; ampul 2 ml; tablet 40 mg, 80 mg, 120 mg; tablet met gereguleerde afgifte Retard 120 mg, 180 mg, 240 mg); ISOPTIN [Abbott] (hydrochloride) dragee 40 mg, 120 mg; concentraat voor infusievloeistof 2,5 mg/ml; ampul 20 ml. Het concentraat voor infusievloeistof bevat natrium 3,3 mg/ml; injectievloeistof 2,5 mg/ml; ampul 2 ml; tablet met gereguleerde afgifte SR 120 mg, 180 mg, 240 mg). zolmitriptan: ZOMIG [AstraZeneca] (tablet, omhuld 2,5 mg; tablet, orodispergeerbaar ZIP 2,5 mg. Bevat per orodispergeerbare tablet: fenylalanine 2,8 mg).