manke.usurpator.book Page 89 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM Verkavelingsvlaams als uiting van status in het nieuwe rijke Vlaanderen Koen Plevoets SAMENVATTING In dit hoofdstuk wordt de stelling verdedigd dat het Verkavelingsvlaams het ongedwongen taalgebruik is van de economisch welvarende groepen in Vlaanderen. Met behulp van gepartitioneerde of profielgebaseerde correspondentieanalyse worden de bekende eigenschappen van het Verkavelingsvlaams bevestigd, maar het klassieke beeld wordt op bepaalde punten ook bijgesteld. Zo is het Verkavelingsvlaams typisch voor informele situaties, maar anderzijds is er ook binnen de standaardtaal veel situationele variatie. Bij de sociale factoren duikt de verwachte positieve correspondentie op van standaardtaalgebruik met de niveaus in de sociale stratificatie, maar daarbij neemt de mate waarin die correspondentie zich doorzet per niveau verhoudingsgewijs af. Het leidt tot een interpretatie in termen van een Wet van de remmende voorsprong: hoe hoger iemands socio-economische status, hoe meer ontspannen zijn of haar gedrag wordt. Voorts tonen ook de interacties tussen de sociale factoren verschillende voorbeelden van informalisering. Zo gebruiken de sprekers met een hoge socio-economische status ook meer Verkavelingsvlaams, zelfs als ze hoogopgeleid zijn (en de standaardtaal dus goed moeten kunnen beheersen). Bij de generatiecategorieën komt het Verkavelingsvlaams op onder de professionele beroepsgroepen van sprekers geboren in de jaren 960. Tot slot spreken ook vrouwen significant meer Verkavelingsvlaams dan mannen. Globaal genomen heeft de typische spreker van het Verkavelingsvlaams dus hetzelfde sociale profiel als die van het Poldernederlands. In talloze beschouwingen wordt het Verkavelingsvlaams verklaard als een uitdrukking van de Vlaamse identiteit. Die koesteren vele Vlamingen tegenover de hegemonie die uitgaat van het Standaardnederlands. Soms wordt daarbij het ver- 89
manke.usurpator.book Page 90 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM KOEN PLEVOETS band gelegd met de taalonzekerheid, die het attitudeonderzoek uit de jaren 970 en 980 heeft blootgelegd (Deprez & Geerts 977; Geerts 985): veel Vlamingen voelen zich onwennig tegenover de standaardtaal en vermijden liever het gebruik ervan in dagelijkse situaties. De standaardtaal is daarom wel vaker getypeerd als een zondags pak (De Schutter 973: ; Geeraerts 00; Lebbe 998: 5; Taeldeman 99: 50): je haalt het alleen uit je kast op plechtige gelegenheden, als het echt niet anders kan, maar verder vind je het maar stijf en ongemakkelijk zitten. Uit het recente variatieonderzoek naar het Belgische Nederlands blijkt dat vermijdingsgedrag bovendien naar voren te komen in de zogenaamde taalkloof (naar analogie van schizoglossie uit Haugen 97): in Vlaanderen is de afstand tussen het formele en het informele register groter dan in Nederland (Geeraerts 999; Geeraerts e.a. 999). Het gebruik van dialectelementen om de tirannie van de standaardtaal te relativeren is in de sociolinguïstiek een bekend principe. Het gaat terug op het onderzoek van Trudgill (97), die in Norwich vaststelde dat de mannen uit de arbeidersklasse hun dialect opvatten als een uiting van working class pride in het Britse klassensysteem (met de nodige connotaties van mannelijkheid en stoerheid). In lijn daarmee bestudeert Jaspers (005, 006) het taalgedrag van Marokkaanse adolescenten in Antwerpen; daarbij blijkt hoe zij uitdrukking geven aan hun sociaal marginale positie door middel van talige stileringen en overdrijvingen. Nu wordt die contestatie bij verschillende taalbeschouwers anders ingevuld. Zo heeft Deprez (987, 988, 990) de schizoglossie van de Vlaming aangegrepen om de in zijn ogen eenzijdige afhankelijkheid van de Noord-Nederlandse norm te bekritiseren en te pleiten voor tolerantie voor eigen Vlaamse varianten. Anderen, zoals Geeraerts (00), in navolging van Geerts (989), zien er dan weer een manifestatie in van een historisch overgeërfde aliënatie of pleinvrees van de Vlaming. Welke precieze accenten men ook aanbrengt, alle opvattingen gaan op een of andere manier uit van de klassieke dichotomie van Tönnies (887) over de moderne, geïndustrialiseerde samenleving: die bestaat uit een lokale, intieme Gemeinschaft enerzijds en een grootschalige, ontwikkelde Gesellschaft anderzijds. De Gemeinschaft vormt dan in de regel de natuurlijke biotoop voor het dialect, zodat er een onvermijdelijk antagonisme heerst tegenover de standaardtaal, die de voertaal is van de Gesellschaft (vgl. Hoppenbrouwers 990: 5). Wat niemand daarbij echter betwist, is de vraag óf de Vlaming aan het einde van de twintigste eeuw überhaupt wel deelt in die problematische, antagonistische verhouding tot de (laat)moderne, geïntegreerde samenleving. Toch kan het gebruik van dialectvormen ook statusbevestigend werken. Dat is bijvoorbeeld voor het Arabisch aangetoond door Abd-el-Jawad (986, 987), 90
manke.usurpator.book Page 9 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM Holes (983) en Ibrahim (986). Uit die studies blijkt dat de leden van de stedelijke elites (in steden zoals Amman, Irbid, Nablus, Bagdad, Cairo, Damascus, Manamah, enz.) hun lokale niet-standaardvarianten gebruiken, terwijl de sprekers van de niet-elite uit de omliggende niet-stedelijke gebieden die vormen overnemen, zelfs als ze de Arabische standaardvariant beheersen. De reden daarvoor is het prestige dat die stedelijke elite als socio-economische bovenlaag heeft: daardoor ondervinden zij minder druk om de standaardvormen te hanteren, terwijl hun eigen varianten zich omgekeerd gemakkelijker verspreiden onder de niet-elite. Het typekenmerk van de elitetaal is volgens Kroch (978) dan ook haar inherente conservatisme: omdat de elite de hoogste socio-economische status heeft, wordt ze op vrijwel geen enkele manier gedwongen tot aanpassingen, zodat haar taal in principe onveranderlijk is. Op dezelfde manier is in Vlaanderen het verschijnsel werkzaam van de Brabantse expansie (Goossens 970; Geerts 983). De Brabantse centrumregio (d.w.z. Brabant in ruime zin: de provincie Vlaams-Brabant plus Antwerpen) is het socio-economische en politieke zwaartepunt van Vlaanderen met de hoogste verstedelijkingsgraad (deze regio wordt dan ook de Vlaamse Ruit genoemd zie Vanhaverbeke 997; Houvenaghel & Vanhaverbeke 997). Om die reden hebben Brabantse taalvormen een zeker prestige, zodat Brabanders ze gemakkelijk kunnen gebruiken en ze vlot overgenomen worden door sprekers uit de omliggende Vlaamse provincies en Limburg. Gelet op de naoorlogse economische ontwikkeling van Vlaanderen is het dan ook verwonderlijk dat de standaardverklaring voor het Verkavelingsvlaams zo eensgezind vasthoudt aan de Trudgilliaanse interpretatie in termen van verdrukking en rebellie. Jaspers Marokkaanse adolescenten in Antwerpen vormen natuurlijk een sociaal gestigmatiseerde groep, maar voor de gemiddelde Verkavelingsvlaamssprekende Vlaming geldt dat minder. Van 950 tot 000 is de welvaart in Vlaanderen, uitgedrukt in het BBP per Capita, gestegen van ±5000$ tot ±0000$ (Maddison 003). Verder biedt Deleeck (008) een standaardreferentie over de Belgische verzorgingsstaat met uitvoerige statistieken. Zo is het inkomen sinds de jaren 950 gestegen met 7%, de werkgelegenheid (het aantal beschikbare arbeidsplaatsen) met 8%, en de scholingsgraad (geoperationaliseerd als het aantal hoger geschoolden) met 9%. De Belg consumeert sinds de 9 de eeuw ook 5% meer luxeproducten (in verhouding tot levensnoodzakelijke producten), en spendeert in de ste eeuw 4% meer aan vrije tijd. Vooral die laatste twee statistieken over het consumptie- en vrijetijdspatroon illustreren de zogenaamde Wet van Engel (Deleeck 008: 40), die een verband legt tussen het inkomen van een gezin enerzijds en de investering in noodzakelijkheden voor het levensonderhoud (zoals voeding, arbeid enzovoort) anderzijds. Die wet stelt met name dat 9
manke.usurpator.book Page 9 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM KOEN PLEVOETS naarmate het gezinsinkomen stijgt, de investering in levensnoodzakelijkheden wel kan stijgen in absolute cijfers, maar ze zal in relatieve cijfers net dalen (omdat er in verhouding meer besteed wordt aan niet-noodzakelijke luxe en vrije tijd). Het lijkt er dan ook op dat een ontwikkeling zoals het Verkavelingsvlaams eerder te wijten is aan de voltooiing van de integratie van de Vlaming zijn emancipatie in de moderne samenleving. Dat sluit aan bij Jaspaert (986), die in de omgeving van Leuven op zoek is gegaan naar de leden van de elite (die Jaspaert de houders van de legitieme competentie noemt), en daarbij vastgesteld heeft dat zij zonder complexen hun eigen taalgebruik als norm erkennen. De spraakmakende gemeente in Vlaanderen kampt met andere woorden niet (meer) met taalonzekerheid vgl. de analyse in Cajot (00). Recent heeft Impe (00) die Brabantse taalzekerheid nog bevestigd. In het licht van het normatieve klimaat in Vlaanderen geeft dat vanzelfsprekend aanleiding tot hypocorrecties (d.i. het tegengestelde van hypercorrecties): het losser omspringen met taalnormen. Nu is het verband tussen welvaart en de versoepeling van sociale betrekkingen een veel besproken thema in sociologische beschouwingen. Een wetenschappelijke theorie biedt Wouters (008): die stelt dat de informalisering van de omgangsvormen in de 0 ste eeuw opgetreden is, omdat de individuen door de gestegen levensstandaard beter in de samenleving geïntegreerd geraakt zijn, en daardoor minder afhankelijk van normatieve dwang. Op het vlak van interculturele waardeverschillen (die het natuurlijke referentiekader vormen voor de bovenvermelde taalattitudes uit Jaspaert en Impe) wordt dat weerspiegeld in de verschuivingen, die zijn blootgelegd door Inglehart (977, 990, 997): de westerse, geïndustrialiseerde samenlevingen hebben een economische groei gekend, en daardoor kennen hun burgers een mentaliteitswijziging van zogenaamde materialistische waarden zoals veiligheid en bestaanszekerheid naar postmaterialistische waarden zoals individuele zelfontplooiing (wat tot uiting komt in hoge scores voor o.a. de gemiddelde graad van tevredenheid, het interpersoonlijk vertrouwen en het subjectieve welzijn, en voorts leidt tot een positieve attitude voor de milieu-, nucleaire en vredesthematiek, een tolerantere houding in religieuze opvattingen rond homoseksualiteit, abortus, echtscheiding e.d., en een groter politiek engagement). Daarmee houdt die waardeverandering ook verband met de discussie rond de postmoderniteit en/of vloeibare moderniteit (Bauman 000). Het is in verband met die discussie dat de samenhang van informalisering met socio-economische status ten slotte een terugkerend onderwerp geweest is van cultuurkritiek: de analyse ligt daarbij doorgaans in de lijn van Veblen (899), die de klassieke beschrijving heeft gegeven van de opzichtige ontspanning door de beter gegoede groepen in de samenleving. 9
manke.usurpator.book Page 93 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM Diezelfde kritische insteek valt nogal eens buiten de linguïstiek te horen, zoals bijvoorbeeld bij Geert van Istendael (989), maar recenter ook bij publicisten als Mia Doornaert en Marc Reynebeau in de kolommen van de krant De Standaard, of bij radiomaker Kurt Van Eeghem op de cultuursite van de VRT. 3 Hoewel zulke populaire opiniestukken vaak verbanden schetsen tussen het Verkavelingsvlaams en socio-economische factoren, zijn hun uitspraken nooit systematisch onderworpen aan empirisch onderzoek. In die lacune wil dit hoofdstuk dan ook voorzien. Dit hoofdstuk zal het Verkavelingsvlaams proberen te verklaren als het ontspannen, hypocorrecte taalgebruik van de economisch welvarende groepen in Vlaanderen. Meer bepaald zal er aangetoond worden dat het standaardtaalgebruik wel toeneemt met de sociale klasse, maar dat de mate waarin dat gebeurt stapsgewijs afneemt. Vervolgens zullen er nog enkele interacties tussen de sociale factoren belicht worden. Met het oog daarop schetst de volgende paragraaf de gehanteerde methodologie; de derde paragraaf gaat over tot de analyses.. Methodologie Om de hierboven uiteengezette hypothese te toetsen werden 37 taalvariabelen opgesteld, die elk bestaan in een alternantie van één of meer standaardtaalvarianten met tussentaalvarianten (d.i. varianten die typisch geacht worden voor het Verkavelingsvlaams zie Plevoets (008: 9-63) voor de precieze selectie en operationalisering). Een overzicht met het gehanteerde label voor elke variant samen met een voorbeeld is te vinden in de appendix. Van die varianten werden observaties gezocht in het Vlaamse deel van het Corpus Gesproken Nederlands (CGN), een steekproef van het gesproken (Standaard)Nederlands in Vlaanderen van rond de millenniumwissel (Oostdijk 000). Het CGN bevat naast een stilistische stratificatie in componenten (Tabel ) ook een annotatie voor sprekerkenmerken. De belangrijkste daarvan voor dit onderzoek staan in Tabel (alle cijfers betreffen het Vlaamse subcorpus). Component Beschrijving Tabel. Componenten in het CGN Aantal tokens a Spontane conversaties ( face-to-face ) 878.383 b Interviews met leraren Nederlands 35.554 c Telefoondialogen opgenomen m.b.v. platform 465.096 d Telefoondialogen opgenomen m.b.v. minidisc recorder 343.67 e Zakelijke onderhandelingen 0 f Interviews en discussie uitgezonden op radio en televisie 50.708 93
manke.usurpator.book Page 94 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM KOEN PLEVOETS Component Beschrijving Tabel. Componenten in het CGN (vervolg) Aantal tokens g Discussie, debatten, vergaderingen (m.n. politieke) 38.89 h Lessen 05.436 i Spontane commentaren (o.a. sport) uitgezonden op radio en televisie 78.0 j Actualiteitenrubrieken en reportages uitgezonden op radio en televisie 95.06 k Nieuwsbulletins uitgezonden op radio en televisie 8.855 l Beschouwingen en commentaren uitgezonden op radio en televisie 65.386 m Missen, lezingen, plechtige toespraken.50 n Colleges, voordrachten, lezingen 79.067 o Voorgelezen teksten 35.49 Tabel. Sprekerkenmerken in het CGN Factor Beschrijving Aantal sprekers Beroepsgroep A Managers 6 B Hoger geschoolden 7 C Academici 34 D Bedienden 5 E Ongeschoolden 9 F Zelfstandigen 34 G Politici 08 H Mediafiguren 56 I Studenten J Werklozen 6 Opleidingsgraad low Laagopgeleiden mid Middelbaar opgeleiden 3 hie Hoogopgeleiden 065 Leeftijd X Geboren 90-99 3X Geboren 930-939 90 4X Geboren 940-949 4 5X Geboren 950-959 307 6X Geboren 960-969 78 7X Geboren 970-979 300 8X Geboren 980-989 79 Sekse M Mannen 803 W Vrouwen 548 94
manke.usurpator.book Page 95 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM De verzamelde data werden geanalyseerd met behulp van gepartitioneerde of profielgebaseerde correspondentieanalyse, zoals ontwikkeld in Plevoets (008: 65-7). Een profiel is de relatieve frequentieverdeling van de varianten bij een bepaalde taalvariabele (Geeraerts e.a. 999: 7-8). Een voorbeeld voor variabele 7 (die dieje(n) diene(n)) op basis van de gevonden observaties in component a is Tabel 3: Tabel 3. Profiel van variabele 7 in component a Profiel 7 (component a) die 0,66 dieje.n 0,5 diene.n 0,9 Som Op basis van meerdere van zulke profielen kunnen dan afstanden tussen taalvariëteiten berekend worden, bijvoorbeeld componenten a en c. In de meest rudimentaire vorm kan dat bijvoorbeeld door het verschil van de relatieve frequenties (per profiel) te nemen, en die verschillen vervolgens op te tellen (Speelman e.a. 003: 3-33). Tabel 4 geeft een voorbeeld voor de variabelen 7 (die dieje(n) diene(n)) en 8 (m n m ne(n) mijn mijne(n)). Tabel 4. Afstand tussen component a en c op basis van profielen 7 en 8 Component a Component c Verschil tussen a en c die 0,66 0,54 0, dieje.n 0,5 0,9 0,04 diene.n 0,9 0,7 0,08 m.n 0,8 0,09 0,09 0,0 0,04 0,03 mijn 0,50 0,36 0,6 mijne.n 0,3 0,5 0,0 Als al die verschillen bij elkaar opgeteld worden, dan geeft dat een globale maat voor profielgebaseerde afstand: 0, + 0,04 + 0,08 + 0,09 + 0,03 + 0,6 + 0,0 = 0,7. Dat getal, 0,7, is met andere woorden de afstand tussen component a en c (op basis van profielen 7 en 8). Nu zal de eigenlijke techniek de afstanden op een iets complexere manier berekenen, omdat ze aanleunt bij de klassieke statistische techniek van correspondentieanalyse. De mathematische details daarvan worden hier achterwege gelaten (zie, zoals gezegd, Plevoets 008), maar in hoofdzaak komen die erop neer dat afstanden berekend worden in termen van de chi-kwadraatmetriek (Greenacre 95
manke.usurpator.book Page 96 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM KOEN PLEVOETS 007: 5-3). Bovendien zullen niet alleen afstanden berekend worden voor de afzonderlijke categorieën uit Tabel en, maar ook voor interacties, zoals bijvoorbeeld 5X.C = de academici (beroepsgroep C) die geboren zijn in de jaren 950 (leeftijdsgroep 5X ). Als resultaat worden de afstanden gevisualiseerd in een tweedimensionale ruimte. Correspondentieanalyse laat daarbij ook toe om de relatieve posities van de taalvarianten (d.i. de rijen in de tabellen) te lokaliseren, zodat op die manier een volledig beeld verschijnt van het talige variatiespectrum. Ten slotte kan er van de afstanden ook getoetst worden of ze significant zijn, door bij elk punt een 95%-betrouwbaarheidsellips te berekenen. (Betrouwbaarheidsellipsen zijn het tweedimensionale equivalent van de traditionele betrouwbaarheidsintervallen: bij herhaalde steekproeftrekking zal 95% van zulke gebieden de ware populatiepositie van het punt bevatten.) Overlappen de ellipsen van twee punten, dan is het verschil d.i. de afstand ertussen niet significant; overlappen ze daarentegen niet, dan is het verschil statistisch significant.. Analyse De analyses zullen zowel de afzonderlijke categorieën als de interacties behandelen. Achtereenvolgens komen aan bod: spreeksituatie/component (.), beroepsgroep (.), de interactie tussen beroepsgroep en opleidingsgraad (.3), de interactie tussen beroepsgroep en leeftijd (.4), en sekse (.5) als toemaat. De variëteiten verschijnen daarbij in het zwart, de standaardtalige varianten in een donkergrijze kleur, en de Verkavelingsvlaamse varianten in een lichtgrijze kleur.. Spreeksituatie Figuur geeft de verhouding tussen de spreeksituaties ( componenten ) weer. Die bevestigt het bekende beeld van de registerverdeling binnen het Belgische Nederlands: Verkavelingsvlaams domineert de informele spreeksituaties (a: faceto-face conversaties; c: telefoondialogen op platform; d: telefoondialogen op minidisc recorder), terwijl de formele spreeksituaties standaardtaliger zijn. De plot stelt het klassieke beeld echter ook bij. Zoals de grote afstand tussen component h (bovenaan) en g (onderaan) in de standaardtalige linkerhelft aantoont, is er blijkbaar ook veel (significante) variatie binnen de standaardtaal. Het is zelfs zo dat die variatie in getalswaarden uitgedrukt (vgl. de assen van de plot) nagenoeg even groot is als de variatie tussen standaardtaal en tussentaal bijvoorbeeld tussen de cluster van de VRT-Nederlandse componenten i, j, k en l enerzijds en de Verkavelingsvlaamse cluster van a, c en d anderzijds. Het betekent dat de karak- 96
manke.usurpator.book Page 97 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM terisering van het Belgisch-Nederlandse registerspectrum in termen van een taalkloof niet helemaal accuraat is. De variatiebreedte tussen de componenten in de linkerhelft van de plot weerspiegelt eerder de analyse van Biber (995), waar heterogeniteit net een kenmerk is van de standaardtaal: die is, qua standaardtaal, de voertaal die in elke situatie gebruikt kan worden (ze is met andere woorden omnifunctioneel). Daarmee kan ze echter naargelang de situatie bepaalde specifiekheden vertonen (het voorbeeld dat uit de resultaten naar voren komt, is het onderscheid bij de aanspreekvormen tussen de J- en de U-varianten). -6-4 - 0 o h b li m j f k g jij.jul.not k.dblme.inv jouw jij.jul.inv iederen k.inv diene.n a den adj.n ze.dbl.mv eigen.3 ze.obj.vr zij.dbl.mv gij.dbl ik.inv ze.not.mv ze.inv.mv ze.inv.vr ze.not.vr hij.not mij.obj iedere ons.ref we.inv we.not zich.3 mij.ref mijn zij.not.vr zijn ze.obj.mv mekaar uw n c u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n elken d zich. -4-0 4 Figuur. Componenten Of een variant tot de standaardtaal behoort, wordt op die manier meer een kwestie van attitude. Hoe dan ook, het blijft een vraag waarom de drie informele componenten a, c en d niet standaardtaliger zijn d.w.z. niet meer naar links te vinden zijn. De stelling die hier verdedigd wordt, is dat de verklaring daarvoor ligt in sociale klasse. Sowieso is het aangewezen om de blik naar de sociale factoren te verschuiven, omdat de belangrijkste voorbeelden van formeel Belgisch Nederlands in het CGN programma-uitzendingen op radio en tv zijn (m.n. de cluster in het midden van de plot met componenten i, j, k en l). Die zijn ongetwijfeld illustratief voor de VRT-Nederlandse standaardtaal, maar het valt te betwijfelen of ze representatief zijn voor de formele situaties waarin de modale 97
manke.usurpator.book Page 98 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM KOEN PLEVOETS Vlaming doorgaans terecht komt. In wat volgt worden daarom de sociale sprekerkenmerken geanalyseerd... Beroepsgroep De distributie van de beroepsgroepen is te vinden in Figuur. Omdat het assenstelsel op dezelfde schaal geijkt is als in Figuur, is het goed te zien dat alleen de mediafiguren (H) en in het CGN ook de politici (G) met de standaardtaal geassocieerd zijn. Alle andere beroepsgroepen spreken significant meer Verkavelingsvlaams. De academici (C) vormen een soort van overgangsgroep: enerzijds zitten zij in de standaardtalige linkerhelft van de plot, maar anderzijds neigen ze duidelijk meer naar het Verkavelingsvlaams. Het toont dat het Verkavelingsvlaams de omgangstaal is in alle sociale geledingen, terwijl de standaardtaal in Vlaanderen blijkbaar vooral een mediataal is. Wel correspondeert de graad van standaardtaligheid positief met de verschillende niveaus in de sociale stratificatie: het standaardtaalgebruik neemt toe van de onderklassengroep E (ongeschoolden), die de minst standaardtalige beroepsgroep is, over de middenklassengroepen D (bedienden) en F (zelfstandigen) tot en met de bovenklassengroepen B (hoger geschoolden die niet significant verschilt van F), A (managers) en C. Het bewijst dat de standaardtaal zonder meer de prestigetaal in Vlaanderen is. Toch is het opvallend dat de sociale bovencategorieën (A en C) niet tot de hoge standaardisatiegraad komen van bijvoorbeeld de mediafiguren (H, en dat is het VRT-Nederlands ). De verschillende sociale niveaus bewegen wel naar de standaardtaal, maar de mate waarin dat gebeurt neemt verhoudingsgewijs af. Dat laat zich lezen als een talig equivalent van de Wet van Engel: hoe hoger iemands socio-economische status, hoe meer ongedwongen het gedrag. Vergelijkbaar daarmee is daarom de Wet van de remmende voorsprong (Romein 937): de groepen in kwestie staan aan de top van de sociale stratificatie, dus rust er minder druk op hen om de prestigevormen over te nemen. Hun taalgedrag is dan ook een illustratie van opzichtige ontspanning. Andere voorbeelden daarvan vormen de interacties van beroepsgroep met de andere sociale factoren. 98
manke.usurpator.book Page 99 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM -6-4 - 0 H G jij.jul.not jij.jul.inv C k.dblme.inv jouw iederen ze.obj.vr zij.dbl.mv gij.dbl mijn zij.not.vr zijn mekaar uw I ze.obj.mv A D J u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n elken F B E zich. -4-0 4 Figuur. Beroepsgroepen.3. Interactie tussen beroepsgroep en opleidingsgraad Figuur 3 toont aan dat het verband tussen standaardtaligheid en sociale status ook terug te vinden is bij de hoofdeffecten van opleidingsgraad: de lager- en middelbaar opgeleiden spreken Verkavelingsvlaams (en verschillen niet significant van elkaar), ten opzichte van wie de hoger opgeleiden significant meer standaardtaal gebruiken. Aan de andere kant blijven die laatsten ook nu weer op een overgangsniveau zitten: enerzijds zitten ze in de standaardtalige linkerhelft, maar anderzijds spreken ze duidelijk niet het perfecte VRT-Nederlands. Dat beeld wordt nog aangevuld bij de interactie van beroepsgroep met opleidingsgraad (Figuur 4-3). Relevant daarbij is de verhouding tussen de middelbaar opgeleiden en de hoogopgeleiden; het CGN telt namelijk te weinig laagopgeleiden, zoals Tabel 5 laat zien. Tabel 5. Sprekersaantallen voor Opleidingsgraad X Beroepsgroep A B C D E F G H I J low 0 0 3 4 3 3 3 4 mid 5 0 66 5 9 4 0 85 6 hie 57 7 3 80 0 98 8 34 6 99
manke.usurpator.book Page 00 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM KOEN PLEVOETS -6-4 - 0 jij.jul.not k.dblme.inv jouw jij.jul.inv iederen ze.obj.vr zij.dbl.mv gij.dbl mijn zij.not.vr zijn ze.obj.mv mekaar uw hie u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n mid low elken zich. -4-0 4 Figuur 3. Opleidingsgraden -6-4 - 0 mid.a jij.jul.not k.dblme.inv jouw jij.jul.inv iederen ze.obj.vr zij.dbl.mv gij.dbl mijn zij.not.vr zijn ze.obj.mv mekaar uw hie Ahie.A u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n mid low elken zich. -4-0 4 Figuur 4. Managers (A): Opleidingsgraden 00
manke.usurpator.book Page 0 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM -6-4 - 0 jij.jul.not k.dblme.inv jouw jij.jul.inv iederen haar.pos hun.pos de.lid ze.obj.vr zij.dbl.mv gij.dbl mijn zij.not.vr zijn ze.obj.mv mekaar uw hie u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n mid low elken hie.b B zich. -4-0 4 Figuur 5. Hoger geschoolden (B): Opleidingsgraden -6-4 - 0 jij.jul.not jij.jul.inv hie.c C k.dblme.inv jouw iederen ze.obj.vr zij.dbl.mv gij.dbl mijn zij.not.vr zijn ze.obj.mv mekaar uw hie u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n mid low elken mid.c low.c zich. -4-0 4 Figuur 6. Academici (C): Opleidingsgraden 0
manke.usurpator.book Page 0 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM KOEN PLEVOETS -6-4 - 0 low.d jij.jul.not k.dblme.inv jouw jij.jul.inv iederen ze.obj.vr zij.dbl.mv gij.dbl mijn zij.not.vr zijn ze.obj.mv mekaar uw hie.d hie u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n mid low D elken mid.d zich. -4-0 4 Figuur 7. Bedienden (D): Opleidingsgraden -6-4 - 0 jij.jul.not k.dblme.inv jouw jij.jul.inv iederen ze.obj.vr zij.dbl.mv gij.dbl mijn zij.not.vr zijn ze.obj.mv mekaar uw hie u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n mid low elkenmid.e E low.e zich. -4-0 4 Figuur 8. Ongeschoolden (E): Opleidingsgraden 0
manke.usurpator.book Page 03 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM -6-4 - 0 jij.jul.not k.dblme.inv jouw jij.jul.inv iederen ze.obj.vr zij.dbl.mv gij.dbl mijn zij.not.vr zijn ze.obj.mv mekaar uw hie low u.ref mijne.n.eigen dim.k u.obj m.obj gij.inv ikke.f dieje.n hare.n mid hie.f low elken F mid.f zich. -4-0 4 Figuur 9. Zelfstandigen (F): Opleidingsgraden -6-4 - 0 hie.g G low.g jij.jul.not k.dblme.inv jouw jij.jul.inv iederen ze.obj.vr zij.dbl.mv gij.dbl mijn zij.not.vr zijn ze.obj.mv mekaar uw hie u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n mid low elken zich. mid.g -4-0 4 Figuur 0. Politici (G): Opleidingsgraden 03
manke.usurpator.book Page 04 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM KOEN PLEVOETS -6-4 - 0 low.h H hie.h jij.jul.not k.dblme.inv jouw jij.jul.inv iederen ze.obj.vr zij.dbl.mv gij.dbl mijn zij.not.vr zijn ze.obj.mv mekaar uw mid.h hie u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n mid low elken zich. -4-0 4 Figuur. Mediafiguren (H): Opleidingsgraden -6-4 - 0 jij.jul.not k.dblme.inv jouw jij.jul.inv iederen hie.i ze.obj.vr zij.dbl.mv gij.dbl mijn zij.not.vr zijn ze.obj.mv mekaar uw hie mid.i I u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n mid low elken zich. low.i -4-0 4 Figuur. Studenten (I): Opleidingsgraden 04
manke.usurpator.book Page 05 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM -6-4 - 0 jij.jul.not k.dblme.inv jouw jij.jul.inv iederen ze.obj.vr zij.dbl.mv low.j gij.dbl mijn zij.not.vr zijn ze.obj.mv mekaar uw wij.not wij.invuw mijne.n ik.dbl hie.j hie J u.ref.eigen dim.k hare.n mid low elken zich. mid.j -4-0 4 Figuur 3. Werklozen (J): Opleidingsgraden De interessante verschillen zijn dan die tussen de bovenklassengroepen A (managers) en C (academici) enerzijds en de middenklassengroepen D (bedienden) en F (zelfstandigen) anderzijds; de beroepsgroep B (hoger geschoolden) wordt buiten beschouwing gelaten, omdat die beroepsgroep uitsluitend sprekers telt met een hoge opleiding (vgl. Tabel 5), zodat de vergelijking hier niet mogelijk is. Het patroon van de hoofdeffecten van opleidingsgraad (m.n. de hoogopgeleiden als standaardtaliger dan de middelbaar opgeleiden) keert namelijk terug bij de middenklassengroepen, maar niet bij de bovenklassengroepen: daar zijn juist de middelbaar opgeleiden het meest standaardtalig, en spreken de hoger opgeleiden significant meer Verkavelingsvlaams. Nu is de academicus met een middelbare opleiding in het CGN maar één enkele spreker, zodat het sowieso niet zeker is in hoeverre het niet gewoon gaat om een foute toekenning van sprekerkenmerken. Toch is niet verwonderlijk dat academici hun taalgebruik informaliseren (zoals gebleken is uit hun hoofdeffect zie.): hypocorrectie wordt door Bourdieu (00) bijvoorbeeld beschouwd als een kenmerk van intellectuelen. Het bewust of onbewust vermijden van de meest zichtbare tekenen van talige spanning en oefening door de petits-bourgeois (zoals bijvoorbeeld, in het Frans, het gebruik van de passé simple die met ouderwetse schoolmees- 05
manke.usurpator.book Page 06 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM KOEN PLEVOETS ters wordt geassocieerd), kan de bourgeois tot de gecontroleerde hypocorrectie brengen die zelfverzekerde ontspanning en verheven onwetendheid over pedante regels verbindt met het vertonen van ongedwongenheid op de meest gevaarlijke terreinen. (Bourdieu 00: 96) 4 Verder associeert Bourdieu (00: 84) hypocorrectie nog met het spelen met de regels van het culturele spel, en beweert daarbij: Dat is waarom, met betrekking tot taalgebruik, de bourgeois en vooral de intellectuelen zich vormen van hypocorrectie en ontspanning kunnen veroorloven, die verboden zijn voor de petits-bourgeois, die tot hypercorrectie veroordeeld blijven. (Bourdieu 00: 84) 5 Nu geeft Bourdieu zelf ook al aan dat hypocorrectie typisch is voor de elite in het algemeen (die in deze analyse dus gevormd wordt door beroepsgroepen A, B en C). Die heeft de socio-economische status om zich in haar taalgedrag meer ongedwongen op te stellen. Dat geldt zelfs bij een betere beheersing van de standaardtaal, zoals die het gevolg is van een hoge opleiding. Dat is wat de interacties hier dan ook laten zien. Een competentiële dimensie wordt met andere woorden doorkruist door een positionele dimensie..4. Interactie tussen beroepsgroep en leeftijd Voor leeftijd worden eveneens eerst de hoofdeffecten geplot d.i. de decennia waarin de sprekers geboren zijn (Figuur 4). Die tonen dan dat het taalgebruik tot en met de sprekers uit de jaren 960 gestaag richting standaardtaal evolueert (hoewel de sprekers uit 960 al een lichte terugslag kennen ten opzichte van die uit 950), waarna het met de sprekers uit 970 en 980 omslaat naar het Verkavelingsvlaams. Dat vormt toch enigszins een bijstelling van de klassieke these dat het Verkavelingsvlaams bij uitstek een variëteit van jongeren is (vgl. De Caluwe 009; Kloots e.a. 009; Vandekerckhove 005, 007; Vandekerckhove & Nobels 00; Zenner e.a. 009). Zoals aangegeven in punt, is het CGN namelijk rond de millenniumwissel samengesteld, zodat de gemiddelde spreker uit de jaren 970 op dat moment 5 jaar oud is, en dus niet meer een prototypische jongere is. Ook de generatie net vóór de jongeren spreekt met andere woorden Verkavelingsvlaams. Verdere hypotheses over het taalgebruik van de sprekers uit 980 worden hier niet uitgewerkt, omdat het CGN niet genoeg sprekers uit dat decennium telt, zoals Tabel 6 laat zien. 06
manke.usurpator.book Page 07 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM Tabel 6. Sprekersaantallen voor Leeftijd X Beroepsgroep A B C D E F G H I J X 0 0 0 0 3 0 3X 7 5 5 5 0 0 0 0 4 4X 8 9 77 3 9 34 39 0 3 5X 0 5 65 6 8 43 70 0 6X 3 56 6 9 5 86 0 7X 9 95 75 5 3 4 50 4 8X 0 0 4 0 0 0 7 0-6 -4-0 jij.jul.not k.dblme.inv jouw jij.jul.inv iederen ze.obj.vr zij.dbl.mv 7Xgij.dbl mijn zij.not.vr zijn ze.obj.mv mekaar uw 3X4X u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n 5X 6X elken 8X uwx ge.inv m.inv zich. -4-0 4 Figuur 4. Leeftijden Een andere bijstelling blijkt uit de interactie tussen beroepsgroep en leeftijd. Daarbij wordt de verhouding tussen de beroepsgroepen per decennium geplot (Figuur 5-); dat is wat in de linguïstiek een verandering in apparent time heet. (De plots voor de sprekers uit 90 worden enkel voor de volledigheid getoond, omdat ook dat decennium in het CGN nogal weinig sprekers telt, zoals uit Tabel 6 blijkt.) Tot en met de sprekers uit 950 kristalliseert zich dan geleidelijk aan het patroon dat boven (.) al opdook bij de hoofdeffecten van beroepsgroep: de mediafiguren en politici als vertegenwoordigers van de standaardtaal, de academici als overgangsgroep, en alle beroepsgroepen als gebruikers van het Verkave- 07
manke.usurpator.book Page 08 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM KOEN PLEVOETS lingsvlaams, met daarbinnen een positieve correspondentie van standaardtaligheid met de niveaus in de sociale stratificatie. Voor de sprekers uit 950 zijn zelfs alle interacties standaardtaliger dan de bijbehorende hoofdeffecten: de sprekers uit dat decennium zijn duidelijk de typische exponenten van de standaardtaal. In de cohorte uit 960 verandert dat patroon volledig: daar blijven de mediafiguren (H) en de politici (G), samen met de academici (C) nog georiënteerd op de standaardtaal, maar zowel de bovenklassengroepen A (managers) en B (hoger geschoolden) als de middenklassengroepen D (bedienden) en F (zelfstandigen) vertonen een significante sprong naar het Verkavelingsvlaams. Die beroepsgroepen kunnen omschreven worden als de professionele beroepsgroepen: de beroepsgroepen die ingeschakeld zijn in het gewone economische leven. In de jaren 960 treedt er met andere woorden positionele divergentie op: de beroepsgroepen C (academici), H (mediafiguren) en G (politici) werden in Plevoets (008) namelijk als de culturele elite bestempeld. Die positionele divergentie is een manifestatie van de in de inleiding geschetste welvaartsgroei en de informalisering die daarmee gepaard gaat: net op het moment dat de levensstandaard in Vlaanderen explosief begint te stijgen, staat er een generatie op waarvan de groepen, die het meest van het verworven comfort kunnen profiteren, het Verkavelingsvlaams gaan gebruiken. Vanaf de sprekers uit 970 en 980 schakelen ook de academici, mediafiguren en politici op die variëteit over. In het licht van de positionele divergentie is die ontwikkeling niet gewoon een effect van zogenaamde age grading (d.w.z. een jongerentaal, die met het ouder worden geleidelijk aan verdwijnt): het Verkavelingsvlaams is de omgangstaal die ontstaat onder de sociale stijgers vanaf de jaren 960, die de socio-economische status hebben om hun taalgebruik te ontspannen. 08
manke.usurpator.book Page 09 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM -6-4 - 0 X.H H G X.D jij.jul.not jij.jul.inv C k.dblme.inv jouw iederen ze.obj.vr zij.dbl.mv gij.dbl mijn zij.not.vr zijn mekaar uw I ze.obj.mv A D J u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n elken uwx ge.inv m.inv F B E X.B X.A X.J zich. -4-0 4 Figuur 5. Geboren 90-9: Beroepsgroepen -6-4 - 0 H 3X.H G 3X.J jij.jul.not jij.jul.inv C k.dblme.inv jouw iederen 3X.C ze.obj.vr zij.dbl.mv 3X.A gij.dbl mijn zij.not.vr zijn ze.obj.mv mekaar uw 3X A I D3X.D J u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n elken F B E 3X.B zich. 3X.G -4-0 4 Figuur 6. Geboren 930-39: Beroepsgroepen 09
manke.usurpator.book Page 0 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM KOEN PLEVOETS -6-4 - 0 4X.A jij.jul.not jij.jul.inv C k.dblme.inv 4X.C jouw iederen ze.obj.vr zij.dbl.mv gij.dbl mijn zij.not.vr zijn mekaar uw I ze.obj.mv 4XA D J u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n elken 4X.D F 4X.E B 4X.FE 4X.H 4X.B H zich. G 4X.G 4X.J -4-0 4 Figuur 7. Geboren 940-49: Beroepsgroepen -6-4 - 0 5X.H 5X.C jij.jul.not jij.jul.inv C k.dblme.inv jouw iederen ze.obj.vr zij.dbl.mv gij.dbl mijn zij.not.vr zijn ze.obj.mv mekaar uw wij.not wij.invuw mijne.n ik.dbl A 5X.D I D J u.ref.eigen dim.k hare.n 5X elken F 5X.J 5X.A5X.B B E 5X.F 5X.E H zich. 5X.G G -4-0 4 Figuur 8. Geboren 950-59: Beroepsgroepen 0
manke.usurpator.book Page Tuesday, August 4, 0 9:58 AM -6-4 - 0 6X.C jij.jul.not jij.jul.inv C k.dblme.inv jouw iederen ze.obj.vr zij.dbl.mv gij.dbl mijn zij.not.vr zijn ze.obj.mv mekaar uw 6X A I 6X.D D J u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n elken 6X.A F 6X.B 6X.F 6X.J B E H 6X.H zich. 6X.G G 6X.E -4-0 4 Figuur 9. Geboren 960-69: Beroepsgroepen -6-4 - 0 7X.F 7X.G jij.jul.not jij.jul.inv C k.dblme.inv jouw 7X.C iederen 7X.I ze.obj.vr zij.dbl.mv 7Xgij.dbl mijn zij.not.vr zijn mekaar uw wij.not wij.invuw mijne.n ik.dbl I ze.obj.mv A D7X.JJ 7X.D7X.E u.ref.eigen dim.k hare.n elken uw 7X.A ge.inv m.inv F B 7X.B E 7X.H H zich. G -4-0 4 Figuur 0. Geboren 970-79: Beroepsgroepen
manke.usurpator.book Page Tuesday, August 4, 0 9:58 AM KOEN PLEVOETS -6-4 - 0 H G jij.jul.not jij.jul.inv C k.dblme.inv jouw iederen ze.obj.vr zij.dbl.mv gij.dbl mijn zij.not.vr zijn mekaar uw I ze.obj.mv A D 8X.C u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n 8X.I J elken F B E 8X.D 8X.E zich. -4-0 4 Figuur. Geboren 980-89: Beroepsgroepen.5. Sekse In het licht van de these over het Verkavelingsvlaams als uiting van socio-economische status kan de vraag gesteld worden naar sekseverschillen. Wouters (005) verbindt de informaliseringsthese bijvoorbeeld uitdrukkelijk met de vrouwenemancipatie in de 0 ste eeuw. In het Nederlandse Nederlands wordt het Poldernederlands (het equivalent van het Verkavelingsvlaams in Nederland) door Stroop (998) dan ook geassocieerd met jonge, hoogopgeleide vrouwen. Nu aangetoond is dat het Verkavelingsvlaams gesproken wordt door de jongere generaties (wat natuurlijk niet hetzelfde is als de jeugdige generaties zie.4) en door de hoogopgeleiden (toch als we daarbij een positionele dimensie mee in rekening nemen zie.3), ligt het daarom voor de hand om na te gaan of het Verkavelingsvlaams ook vaker voorkomt bij vrouwen. Figuur bewijst dat dat inderdaad het geval is: de vrouwen spreken (wat de hoofdeffecten betreft) significant meer Verkavelingsvlaams dan de mannen. Samen met de resultaten van leeftijd en opleidingsgraad toont Figuur dat de typische Verkavelingsvlaamsspreker dus hetzelfde sociale profiel heeft als die van het Poldernederlands.
manke.usurpator.book Page 3 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM -6-4 - 0 jij.jul.not k.dblme.inv jouw jij.jul.inv iederen ze.obj.vr Wzij.dbl.mv gij.dbl zij.not.vr mijn zijn ze.obj.mv mekaar ge.not uw gij.not gene.n de.inv de.gij hunne.n M u.ref mijne.n.eigen dim.k hare.n elken zich. -4-0 4 Figuur. Seksen Dat resultaat creëert een paradox, omdat het contrasteert met het klassieke sociolinguïstische gegeven dat vrouwen net vaker grijpen naar de prestigevormen van de standaardtaal om zo symbolisch te compenseren voor hun sociaal benadeelde positie (bijv. Coates 986). De oplossing van die paradox ligt echter in de bevinding dat het Verkavelingsvlaams, zoals in dit hoofdstuk geanalyseerd, de taal van de naoorlogse elite is. Vrouwen zijn zo nog altijd meer prestigebewust dan mannen, alleen is prestige contextafhankelijk. In de baanbrekende sociolinguïstische analyses van Eckert (989) en Labov (990) is die symbolische compensatie dan ook de ultieme verklaring voor vrouwelijk taalgedrag, maar hangt de (richting van de) compensatie zelf samen met de sociale groep waartoe de vrouwen behoren: vanuit hun minder bevoorrechte positie kiezen vrouwen in de regel voor de prestigevarianten van de groep waarvan ze deel uitmaken, alleen hangt het van de groepsnorm af welke varianten prestigieus zijn. Voor de middenklasse in Vlaanderen zal dat bijvoorbeeld het Standaardnederlands zijn, zoals dat traditioneel het geval is geweest; voor de taalzekere elite is dat echter het Verkavelingsvlaams (vgl. ook de analyse van sekse in Plevoets 009). Nu zou die verklaringshypothese nog verder verfijnd kunnen worden door middel van de interacties tussen sekse en de andere sociale factoren. Binnen het bestek van dit hoofdstuk worden die niet nader behandeld. 3
manke.usurpator.book Page 4 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM KOEN PLEVOETS 3. Besluit Dit hoofdstuk heeft het Verkavelingsvlaams proberen te verklaren als het gevolg van de naoorlogse welvaart. Daartoe werden taalgegevens uit het Vlaamse deel van het CGN verzameld voor 37 taalvariabelen. Op basis daarvan werden met gepartitioneerde of profielgebaseerde correspondentieanalyse afstanden berekend tussen verschillende taalvariëteiten. Die worden in deze analyse gevormd door de spreeksituaties ( componenten ) en de sprekerkenmerken in het CGN. De resultaten geven aan dat het Verkavelingsvlaams zoals verwacht voornamelijk in informele spreeksituaties gebruikt wordt, maar dat de situationele variatie binnen de standaardtaal vrijwel even groot is als die tussen de standaardtaal en het Verkavelingsvlaams. Dat wijst erop dat heterogeniteit eerder een kenmerk van de standaardtaal is (die namelijk per definitie omnifunctioneel is). Bij beroepsgroep komen de mediafiguren (H) en de politici (G) naar voren als exponenten van de standaardtaal, de academici (C) vormen enigszins een overgangsgroep, en verder zijn alle andere beroepsgroepen veel meer op het Verkavelingsvlaams betrokken. Onder die laatste beroepsgroepen is er weliswaar de klassieke positieve correspondentie tussen standaardtaligheid en de verschillende niveaus in de sociale stratificatie (hoe hoger, hoe standaardtaliger), maar de mate waarin die correspondentie zich doorzet neemt per niveau verhoudingsgewijs af. Dat laat zich vergelijken met zulke wetmatigheden als de Wet van Engel en/of de Wet van de remmende voorsprong: naarmate men een hogere socio-economische status heeft, hoeft men zich minder in te spannen om de prestigevormen over te nemen. Voorts geven de interacties van beroepsgroep met andere sociale factoren voorbeelden van informalisering. De hoogopgeleiden zijn in elke beroepsgroep het meest standaardtalig, behalve in de bovenklassengroepen A (managers) en C (academici), waar ze net meer Verkavelingsvlaams spreken dan de middelbaar opgeleiden. Het bewijst dat een competentiële dimensie doorkruist wordt door een positionele. Tot en met de sprekers geboren in de jaren 950 evolueert het taalgebruik gestaag richting standaardtaal, maar vanaf de sprekers uit 960 beginnen de professionele beroepsgroepen het Verkavelingsvlaams te gebruiken d.i. de bovenklassengroepen A (managers) en B (hoger geschoolden) en de middenklassengroepen D (bedienden) en F (zelfstandigen). Tot slot spreken ook vrouwen significant meer Verkavelingsvlaams dan mannen. In samenhang met de andere resultaten heeft de typische spreker van het Verkavelingsvlaams dus hetzelfde sociale profiel als die van het Poldernederlands. Dat bewijst dat het Verkavelingsvlaams de omgangstaal is van de economisch welvarende groepen in Vlaanderen: uiteindelijk hebben zij de socio-economische status om zich meer ongedwongen op te stellen. Dat kan teruggekoppeld worden 4
manke.usurpator.book Page 5 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM naar het gegeven van taalonzekerheid uit de inleiding: de verbreiding van het Verkavelingsvlaams wijst namelijk op de afname van de taalonzekerheid in Vlaanderen. Dat roept evenwel de vraag op naar de sociaal gelijke verdeling van die afname: de lagere strata in de samenleving zullen zich die ongedwongenheid namelijk niet in dezelfde mate kunnen permitteren. Vooral de middenklasse is exemplarisch in dat verband: gegeven haar dubbelzinnige sociale positie (tussen de elite en de lagere klasse in) is zij sterker aangewezen op de standaardtaal. Het valt dan ook te verwachten dat de oriëntatie op de standaardtaal onder haar leden meer uitgesproken zal zijn. Het is die sociale ongelijkheid die de in de inleiding vermelde populaire opiniestukken natuurlijk aan de kaak willen stellen. Het is echter maar de vraag of ze het probleem niet eerder vergroten. Hun discours deert namelijk niet de Verkavelingsvlaamsprekende elite, die toch de vermogens heeft om zich aan kritiek te onttrekken. De negatieve, afwijzende en zelfs stigmatiserende retoriek van die opiniestukken treft met andere woorden de sprekers die al taalonzeker zijn; die zullen daardoor met nog meer complexen naar de standaardtaal grijpen. De huidige taalpolitieke discussie heeft zo het paradoxale effect dat ze de standaardtaal net meer in plaats van minder doet lijken op een zondags pak. Over taalonzekerheid zijn er voorlopig echter geen recente onderzoeksresultaten, en daarom besluit deze bijdrage met de oproep om daarvan een prioriteit te maken. Dat geldt voor zowel de taalwetenschap, die de taalonzekerheid kan beschrijven, als het taalbeleid, die ze moet bestrijden. Wat de hele polemiek rond het Verkavelingsvlaams misschien nog het scherpste aantoont, is dat er in Vlaanderen inderdaad sprake kan zijn van een taalkloof, als die maar begrepen wordt als een sociale kloof: er is een elite die Verkavelingsvlaams spreekt, en een middenklasse die taalonzeker is. APPENDIX Taalvariabele en -variant: Label Voorbeeld. de.lid den de hond den hond. een ne.n een man, een hond ne man, nen hond 5
manke.usurpator.book Page 6 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM KOEN PLEVOETS Taalvariabele en -variant: Label Voorbeeld 3. geen gene.n geen man, geen hond gene man, genen hond 4. elke elken elke hond elken hond 5. iedere iederen iedere hond iederen hond 6. deze deze hond hond 7. die dieje.n diene.n die man, die hond dieje man, diejen hond diene man, dienen hond 8. mijn mijne.n m.n mijn man, mijn hond mijne man, mijnen hond m n man, m n hond m ne man, m nen hond 9. je.pos jouw.jul uw uwe.n je man, je hond jouw/jullie man, jouw/jullie hond uw man, uw hond uwe man, uwen hond 0. zijn z.n zijn man, zijn hond zijne man, zijnen hond z n man, z n hond z ne man, z nen hond 6
manke.usurpator.book Page 7 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM Taalvariabele en -variant: Label Voorbeeld. haar.pos hare.n haar man, haar hond hare man, haren hond. onze onze hond hond 3. hun.pos hunne.n hun man, hun hond hunne man, hunnen hond 4. adj.e adj.n een mooie hond ne mooien hond 5. dim.k het stoeltje, de stoeltjes het stoeleke, de stoelekes 6. i ikke ik.dbl k.dbl ik kom mee k kom mee ikke kom mee ik kom ik mee, ik kom (e)kik mee k kom ik mee, k kom (e)kik mee 7. ik.inv k.inv kom ik mee? kom k mee? kom-(e)kik mee? 8. je.not jij.jul.not ge.not gij.not ge.dbl gij.dbl je komt mee jij komt/ jullie komen mee ge komt mee gij komt mee u komt mee ge komt-(de)gij mee gij komt-(de)gij mee 7
manke.usurpator.book Page 8 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM KOEN PLEVOETS Taalvariabele en -variant: Label Voorbeeld 9. je.inv jij.jul.inv ge.inv gij.inv de.inv de.gij kom je mee? kom jij/komen jullie mee? komt ge mee? komt gij mee? komt u mee? komt-de mee? komt-degij mee? 0. hij.not hij.dbl hij komt mee hij komt hij mee. hij.inv ie m.inv komt hij mee? komt-ie mee? komt- m mee?. ze.not.vr zij.not.vr 6 ze komt mee zij komt mee ze komt zij mee 3. ze.inv.vr zij.inv.vr ze.zij.vr komt ze mee? komt zij mee? komt zezij mee? 4. we.not wij.not we komen mee wij komen mee me komen mee we komen wij mee wij komen wij mee 5. we.inv wij.inv me.inv komen we mee? komen wij mee? komen me mee? 8
manke.usurpator.book Page 9 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM Taalvariabele en -variant: Label Voorbeeld 6. ze.not.mv ze.dbl.mv zij.dbl.mv ze komen mee zij komen mee ze komen zij mee zij komen zij mee 7. ze.inv.mv komen ze mee? komen zij mee? komen zezij mee? 8. me.obj mij.obj hij ziet me hij ziet mij 9. jou.jul u.obj ik zie je ik zie jou/jullie ik zie u 30. hem je ziet hem m.obj je ziet m 3. haar.obj ze.obj.vr je ziet haar je ziet ze 3. hen hun.obj ze.obj.mv zij ziet hen zij ziet hun zij ziet ze 33. mij.ref mijn.eigen ik was me ik was mij ik was mijn eigen 9
manke.usurpator.book Page 0 Tuesday, August 4, 0 9:58 AM KOEN PLEVOETS Taalvariabele en -variant: Label Voorbeeld 34. je.ref u.ref uw.eigen zich. jij wast/jullie wassen je gij wast u jij wast je eigen gij wast uw eigen u wast zich 35. ons.ref ons.eigen wij wassen ons wij wassen ons eigen 36. zich.3 eigen.3 hij/zij wast/wassen zich hij/zij wast/wassen zijn/haar/hun eigen 37. elkaar mekaar wij wassen elkaar wij wassen mekaar BIBLIOGRAFIE Abd-el-Jawad, H. 986. The emergence of an urban dialect in the Jordanian urban centers, in: International Journal of the Sociology of Language 6: 53-63. Abd-el-Jawad, H. 987. Cross-dialectal variation in Arabic: Competing prestigious forms, in: Language in Society 6: 359-368. Bauman, Z. 000. Liquid modernity. Cambridge: Polity Press. Biber, D. 995. Dimensions of register variation. A cross-linguistic comparison. Cambridge: Cambridge University Press. Bourdieu, P. 00. Langage et pouvoir symbolique. Parijs: Seuil. Cajot, J. 00. Van het Nederlands weg? De omgangstaal in Vlaanderen, in: Ons Erfdeel 53: 4-5. Coates, J. 986. Women, men and language. Londen: Longman. De Caluwe, J. 009. Tussentaal wordt omgangstaal in Vlaanderen, in: Nederlandse Taalkunde 4: 8-5. Deleeck, H. 008. De architectuur van de welvaartsstaat opnieuw bekeken. Leuven: Acco. Deprez, K. 987. Vlaams is (Belgisch-)Nederlands, in: De Gids 50: 76-769. Deprez, K. 988. Taal en macht: over de relatie tussen Vlaanderen en Nederland, in: Publikatieblad van de Nederlandse Taalunie : 0-. 0
manke.usurpator.book Page Tuesday, August 4, 0 9:58 AM Deprez, K. 990. Waardering voor het Belgisch-Nederlands: de taal van twee partners, in: Streven 58: 0-33. Deprez, K. & G. Geerts 977. Lexicale en pronominale standaardizatie: een onderzoek van de ontwikkeling van het algemeen Nederlands in West-Vlaanderen, in: Antwerp Papers in Linguistics 3. De Schutter, G. 973. Eksogeen taalgebruik in Zuid-Nederland, in: Album Willem Pée. De jubilaris aangeboden bij zijn zeventigste verjaardag. Tongeren: Michiels, 7-4. De Schutter, G. 998. Talen, taalgemeenschappen en taalnormen in Vlaams-België, in: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 08: 7-5. Eckert, P. 989. The whole woman: Sex and gender differences in variation, in: Language Variation and Change : 45-67. Geerts, G. 983. Brabant als centrum van de standaardtaalontwikkeling in Vlaanderen, in: Forum der Letteren 4: 55-63. Geerts, G. 985. Taalvariatie en taalnormen in Vlaanderen, in: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde : 85-. Geerts, G. 989. In Vlaanderen Vlaams?, in: Ons Erfdeel 3: 55-533. Geeraerts, D. 999. De Vlaamse taalkloof, in: Over Taal 38: 30-34. Geeraerts, D. 00. Een zondagspak? Het Nederlands in Vlaanderen: gedrag, beleid, attitudes, in: Ons Erfdeel 44: 337-343. Geeraerts, D. 00. Rationalisme en nationalisme in de Vlaamse taalpolitiek, in: J. De Caluwe, D. Geeraerts, S. Kroon, V. Mamadouh, R. Soetaert, L. Top & T. Vallen (eds), Taalvariatie en Taalbeleid. Bijdragen aan het taalbeleid in Nederland en Vlaanderen. Antwerpen Apeldoorn: Garant, 87-04. Geeraerts, D., S. Grondelaers & D. Speelman 999. Convergentie en divergentie in de Nederlandse woordenschat. Een onderzoek naar kleding- en voetbaltermen. Amsterdam: Meertens Instituut. Goossens, J. 970. Belgisch beschaafd Nederlands en Brabantse expansie, in: De Nieuwe Taalgids 63: 54-70. Greenacre, M. 007. Correspondence analysis in practice. Boca Raton: Chapman and Hall CRC. Haugen, E. 97. Schizoglossia and the linguistic norm, in: E. Haugen (ed.), The ecology of language. Stanford: Stanford University Press, 48-58. Holes, C. 983. Patterns of communal language variation in Bahrain, in: Language in Society : 433-457. Hoppenbrouwers, C. 990. Het regiolect. Van dialect tot Algemeen Nederlands. Muiderberg: Dick Coutinho. Houvenaghel, S. & W. Vanhaverbeke 997. Economische aspecten en relaties van de omliggende gebieden met het stedelijk netwerk van de Vlaamse Ruit. http://arno.unimaas.nl. Ibrahim, M. 986. Standard and prestige language: a problem in Arabic sociolinguistics, in: Anthropological Linguistics 8: 5-6. Impe, L. 00. Mutual intelligibility of national and regional varieties of Dutch in the Low Countries. Onuitgegeven proefschrift, Katholieke Universiteit Leuven.