In 'Oren van Steen' laat Donatus ons kennis maken met 24 rijksmonumenten Tekst: Gert te Lintelo Fotografie: Joop Koopmanschap 52 Monumentaal
BOEK Met Oren van steen herdenkt monumentenverzekeraar Donatus het 160-jarig bestaan. Gewoonlijk worden in jubileumboeken allerlei belangrijke wapenfeiten en personen in beeld en geschrift voor het voetlicht gebracht. Deze uitgave is echter geen traditioneel herdenkingsboek. Donatus komt zelfs slechts marginaal ter sprake. Dankzij boeiende verhalen en schitterende foto's kunnen we 24 min of meer willekeurig gekozen Rijksmonumenten als het ware voelen, zien en ruiken. Als een klein voorproefje stellen wij er alvast vier aan u voor. Het boek is een initiatief van Lilian Grootswagers van Erfgoed.nu en tekstschrijver Erik Janssen. Het idee is vervolgens omarmd en financieel ondersteund door Donatus verzekeringen. Waarop, mede dankzij de prachtige foto's van Joop Koopmanschap en de lay-out van Jolanda van Nuenen is een waar kunstwerk is ontstaan. Het opmerkelijke van de uitgave schuilt in de intentie de onderwerpen anders dan anders aan te reiken. Waarbij de boodschap menigmaal een glimlach op het gezicht tovert. Het is een boeiende entree in de wereld van oude gebouwen en de dingen die voorbij zijn. Telkens word je verrast door originele invalshoeken, zoals bijvoorbeeld door Middelburg lopen met een rijmende tekst in het achterhoofd en in een 17e eeuws woonhuis in Utrecht aan oude lekkernijen denken... Dat historische gebouwen veel te vertellen hebben, wisten we al en ook dit boek bewijst het weer. Nou ja, je moet er natuurlijk wel een beetje gevoelig voor zijn en Oren van steen hebben. Vierakker Beeldenstorm op herhaling Neem de St. Willibrorduskerk op Landgoed 't Suideras in het Gelderse Vierakker, midden jaren zestig van de vorige eeuw. De hulp in de huishouding op het landgoed hoorde in het dorp dat de pastoor in het naburige Zutphen 130 liter witte muurkalk had besteld. De zielenherder was diep onder de indruk geraakt van de conclusies van het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965), waarbij onder meer werd gepleit voor versobering en minder afstand tot de gelovigen. De pastoor zag dat wel zitten en besloot het rijk beschilderde interieur van de Willibrorduskerk op te frissen door de destijds bijna honderd jaren oude kleurenpracht te bedekken met een frisse witte kalklaag. Mevrouw M.J.A. van Nispen tot Sevenaar Jonkvrouw Ruijs de Beerenbrouck kon de pastoor nog net van de ladder halen toen hij alvast een voorzetje wilde geven. Stel je voor, in de Willibrorduskerk, gesticht door haar grootvader Alexander Baron van der Heijden van Doornenburg voor zijn vrouw en pachters, zou de pastoor de Beeldenstorm van 1566 nog eens dunnetjes overdoen! Geen denken aan! Dankzij het krachtige optreden van de jonkvrouwe kunnen we daar in dat Gelderse gehuchtje nog steeds genieten van een van de mooiste neogotische kerkinterieurs van Nederland. Afgelopen tien jaar is de kerk gerestaureerd. Opnieuw was een bewoonster van Landgoed 't Suideras de reddende engel: Charlotte Bonga Jonkvrouw Tulleken, ook een nazaat van de stichter en de kleindochter van de jonkvrouw die de strijd tegen de witkalk won. Zij is er in geslaagd bedrijven, instellingen en overheidsinstanties zo enthousiast te maken dat ze bereid waren het project financieel te ondersteunen. Waarmee een schitterende 19e eeuwse kerk voor verder verval 1. De toren van de in 1869 voltooide St. Willibrorduskerk in het Gelderse Vierakker. 2. Het interieur van de St. Willibrordus is zeker niet ingetogen, maar straalt wel een totale harmonie uit. 3. De tegelvloer zit vol symboliek die wij niet meer begrijpen. 1 2 3 Monumentaal 53
1 is behoed en een 'totaalkunstwerk' is geconserveerd dat kenmerkend is voor het gedachtengoed van het Sint Bernulphusgilde, ook wel bekend als de Utrechtse School. Tussen de prachtig gerestaureerde beelden komen we uiteraard ook Willibrordus tegen, de patroonsheilige van deze kerk. Zou hij destijds aan de witkwast zijn ontsnapt, als de pastoor zijn snode plannen had kunnen uitvoeren? Middelburg Een gedicht van een stad Hoewel het in de periode 1452-1520 gebouwde stadhuis het uitgangspunt is, wordt de hele stad Middelburg voor het voetlicht gebracht in een lang gedicht. Waarom voor de rijmvorm is gekozen, is niet duidelijk, maar storend is deze presentatievorm geenszins en bovendien past deze speelse invalshoek uitstekend binnen het verrassende concept van Oren van Steen. Het (laat-gotische) stadhuis van de Zeeuwse hoofdstad is een van de mooiste van Nederland. De uitbundige voorgevel valt op door 25 beelden van Zeeuwse graven en gravinnen. Tijdens het bombardement en de beschietingen van mei 1940 raakte het pand zwaar beschadigd, alleen de buitenkant bleef min of meer behouden. Dat was altijd nog meer dan een groot deel van de oude binnenstad, waar zo'n 600 monumenten nagenoeg met de grond gelijk werden gemaakt. Reeds tijdens de oorlogsjaren begon het herstel. In de jaren vijftig en zestig werden er wonderlijk genoeg ook weer de nodige oude panden gesloopt. Ondanks die barbarij, telt Middelburg nog steeds meer dan 1.100 1. Na het bombardement van Middelburg stonden alleen de muren van het stadhuis nog overeind. 2. Dat kom je nog maar zelden tegen: een oude stad die ook oud oogt omdat er geen auto's op straat staan. 2 Perfect cadeau Oren van Steen is een initiatief van Lilian Grootswagers van Erfgoed.nu en tekstschrijver Erik Janssen, met hulp van fotograaf Joop Koopmanschap en vormgeefster Jolanda van Nuenen. Het idee is omarmd door Donatus verzekeringen, hetgeen het boek financieel mogelijk maakte. Oren van Steen telt 120 schitterend vormgegeven pagina's, heeft een formaat van 30 x 30 cm en is gebonden in een fraaie harde kaft. Tot 1 oktober bedraagt de prijs slechts 19,95 excl. Verzendkosten. Na 1 oktober wordt dat 29,95 incl. verzendkosten. Tijdig bestellen levert dus enkele euro's voordeel op. U kunt het boek (een perfect Sinterklaas- of Kerstcadeau!) bestellen via www.160jaardonatus.nl. Meer informatie over het boek en de makers op www.orenvansteen.nl 54 Monumentaal
BOEK 4 3. Jonkvrouw Marietje de Winter bewoont het pand aan de Keizerstraat 35 in Utrecht. Ze heeft veel onderzoek verricht naar de middeleeuwse keuken. 4. De inrichting is anders, maar zo ongeveer zou de sfeer ook kunnen zijn geweest toen het pand in het midden van de 17e eeuw werd opgeleverd. Donatus Verzekeringen 160 jaar Ondanks de fusiegolven die ook door de verzekeringswereld gaan, heeft Donatus ervoor gekozen haar onafhankelijkheid en bijzondere karakter te behouden. Sinds de oprichting is de in Rosmalen gevestigde verzekeraar een onderlinge met uitgesloten aansprakelijkheid. Donatus kent geen klanten, maar leden. Dat betekent dat de leden via een jaarlijkse premierestitutie delen in het resultaat, dat de maatschappij behaalt. De afgelopen decennia bedroeg die restitutie gemiddeld 40 procent. Een eventueel verlies wordt echter niet op de leden verhaald, omdat deze zijn uitgesloten van aansprakelijkheid. Donatus, van huis uit kerkenverzekeraar, besloot enkele jaren geleden haar verzekeringsexpertise en bouwkundige kennis ook beschikbaar te stellen aan de eigenaren van monumenten. Die sindsdien kunnen profiteren van de kosteloze, uitgebreide taxatie op basis van herbouwwaarde, een speciale monumentenindex die bescherming biedt tegen een te lage waardeontwikkeling en monumentenverzekeringen met specifieke voordelen. Ondanks de groei van afgelopen jaren blijft Donatus een niche-verzekeraar met 'korte lijnen' en een persoonlijke behandeling. De160-jarige verzekeraar is een van de oudste zelfstandige coöperaties van het land. 3 rijksmonumenten, voldoende om de zevende monumentenstad van Nederland te mogen worden genoemd. Het stadhuis werd fraai gerestaureerd, waarbij het gotische gedeelte van het gebouw in oude stijl is ingericht met antieke meubelen, wandtapijten en schilderijen. Een wandeling door de stad brengt je terug naar de tijd dat de grote zeilschepen in- en uitvoeren en Middelburg na Amsterdam de belangrijkste stad van de Republiek was. De foto's in het boek tonen de stad in de zon en in de regen, in beide gevallen nodigen ze uit om de kalender te raadplegen en zo snel mogelijk een gezellig hotelletje te boeken. Want zo'n stad wil je niet alleen overdag zien, je wilt ook 's avonds door de oude straten slenteren om de sfeer te proeven die in de Gouden Eeuw zo kenmerkend was voor een echte metropool. Utrecht De inwendige mens Allerlei gebouwen komen in Oren van Steen aan bod. Kerken, kastelen, kloosters, een gemaal, fabrieken, torens... en woonhuizen. Zo belanden we in Utrecht in een huis aan de Keizerstraat 35, dat in 1645 is ontworpen door Stadsmetselaar Ghijsbert Thönisz van Vianen, die een pand in Hollands classicistische stijl heeft getekend in opdracht van een rijke gildemeester. In de loop der eeuwen is het pand enkele keren gewijzigd. Zoals het er nu bij staat moet het er in de 17e eeuw ook (ongeveer) uit hebben gezien. In 1672 ook wel bekend als het rampjaar trokken de Fransen de Nederlanden binnen trekken en hielden onder meer Utrecht bezet. Enkele Franse officieren namen hun intrek in Keizerstraat 35. De Nederlandse taal zullen ze wel niet machtig zijn geweest, maar wie weet was er iemand bereid om tegen een kleine vergoeding enkele recepten uit het ter plekke gevonden kookboek De verstandige Kock of de Sorghvuldige Huys-houdster uit 1670 te realiseren. Zoals bijvoorbeeld de 'Amandel-taert', die nog steeds schrééuwt om bereiding. Ook al is het recept in een ietwat verouderd Nederlands gesteld. Ín 1824 werd Keizerstraat 35 bewoond door Guillaume Bidos, die eerder in het gevolg van Lodewijk Napoleon naar Nederland was gekomen. Na een succesvolle handelsreis wordt hij bij het openen van de prachtige voordeur aangenaam verrast door de geur van een smakelijke braise, bereid naar een recept uit De Nieuwe Welervarene Utrechtse Keukenmeid, voor het eerst uitgegeven in 1771. In 1880 was het meneer Boekelman die hoopte op een smakelijk Monumentaal 55
6 5 5. Dit beeld moeten de zeevaarders in vroeger tijden de haven van Hoorn binnen liepen ook hebben gehad. 6. Het sierlijke torentje is zo'n 120 jaar na de bouw van de Hoornse verdedigingstoren toegevoegd. Een tikkeltje frivool op zo'n krijgshaftig bouwwerk... 7. Bij een dergelijke foto kun je de geur van oud hout en steen bijna ruiken. maal, het liefst met bij het warme jaargetij passende komkommersalade. Ditmaal bereid uit Het echte Aaltje, de volmaakte en zuinige keukenmeid, van B. Ouwerkerk en gepubliceerd in 1803. En hoe zit het in 2012? Dan is het Jonkvrouw Marietje de Winter, voormalig hoogleraar Middeleeuwse Geschiedenis, die Keizerstraat 35 bewoont. Na haar afscheid als docent is de jonkvrouw onderzoek blijven doen naar onder meer middeleeuwse kookkunst. Ze heeft haar studenten regelmatig gebruikt als proefkonijn voor stokoude recepten. Wat voor zover wij weten nooit aanleiding heeft gegeven tot studentenprotesten. Bijvoorbeeld kweeperentaart, naar oud recept uit Van Soeter Cokene, haarzelf samengesteld en in 1971 uitgebracht door Uitgeverij Unieboek. Hoorn Strijdvaardig zonder strijd Een van de markantste monumenten van het prachtige Hoorn is de grote verdedigingstoren, ook wel Hoofdtoren genoemd, in de haven. Het imposante bouwwerk is verrezen in 1532, het sierlijke torentje het had ook op een kerk kunnen staan is er bijna 120 jaar later aan toegevoegd. De toren is gebouwd als hoofdschakel in de verdediging tegen aanvallen vanaf de Zuiderzee. Belegeringen van krijgsvolk hoefde de toren nooit te trotseren. Hooguit zijn er mensen geweest die in het najaar van 1573 vanaf de toren een glimp hebben kunnen opvangen van de Slag om de Zuiderzee. Op 10 maart 1750 moest de Hoofdtoren een aanval van een geheel andere aard doorstaan. Als gevolg van blikseminslag brak brand uit in de spits. In eerste instantie hoopte men die 'uit te schieten' met kanonskogels. Zou hier een overvloedige hoeveelheid brandewijn een rol bij hebben gespeeld? Buurtbewoners wisten dat te voorkomen. Enkele lenige jongeren klommen op de toren om de brand te blussen met behulp van een brandspuit maar goed dat Jan en Nicolaas van der Heyden die in 1672 sterk verbeterd hadden. Een gevaarlijke belager was ook de Zuiderzee, die met wind, water en zout heeft getracht het leven van de toren zuur te maken. De zee had uiteraard vooral de ronde kant van het bouwwerk in zijn greep, dat is immers de zeezijde. De bouwers hebben daar vanaf het begin al rekening mee gehouden door voor de stadszijde baksteen te gebruiken met mooie decoratieve mogelijkheden en voor de kant die de zeewind zou moeten verdragen de vrijwel onaantastbare Gobertanger-steen. Uiteindelijk heeft de toren toch nog een nederlaag geleden en dan ook nog tegen de kleinste tegenstander: de bonte knaagkever oftewel Xestobium Rufovillosum. Een complete familie van die vraatzuchtige beestjes heeft zich uitbundig tegoed gedaan aan een 10 meter lange, 40 cm dikke cruciale eikenhouten draagbalk op de eerste verdieping. Die is inmiddels vervangen, zodat de toren weer op volle sterkte is nog eeuwenlang kan waken over Hoorn. 7 Oren van Steen Objecten per provincie Groningen: Synagoge Scheemda: Strokartonfabriek Nes / Akkrum: De Klokkenstoel Jorwert: kerk Vries: dorpskerk Coevorden: kasteel Kampen: Bovenkerk Vilsteren: landgoed Vilsteren Schokland: eiland op het droge Urk: vuurtoren Vierakker: St. Willibrorduskerk Appeltern: stoomgemaal De Tuut Utrecht: woonhuis Keizerstraat 35 Utrecht: Lutherse kerk Amsterdam: Onze Lieve Heer op Solder Hoorn: verdedigingstoren Aarlanderveen: Molenviergang Den Haag: Kloosterkerk Sluis: Waterlandkerkje Middelburg: Middelburg stadhuis en stad Den Bosch: Watertoren Oirschot: St. Petrus kerk Houthem: St. Gerlachuskerk Steyl: kloosterdorp 56 Monumentaal