Handelsverdragen EU-Canada en EU-VS
De economie in de EU slabakt en we dreigen onze leidende marktpositie in de wereldhandel te verliezen. De EU ziet mooie economische kansen in verregaande handelsakkoorden met handelspartners Canada (CETA) en de VS (TTIP). Wat wordt er nu juist onderhandeld? Hoe verlopen die onderhandelingen? En waarom groeit het protest tegen deze akkoorden? Lees het allemaal in dit dossier. 1. Waarom? De EU is al jarenlang het grootste handelsblok ter wereld. Deze positie komt meer en meer in het gedrang door de opkomst van China en andere groeilanden. De EU kijkt naar andere Westerse landen om de krachten te bundelen en zo de machtspositie in de wereldhandel te verstevigen. Grafiek: Grootste spelers voor internationale handel, 2014. CETA en TTIP -1- laatste update: 25/10/2016
1. EU-Canada In 2015 was Canada de 12de grootste handelspartner van de EU, goed voor 1,8% van de totale export van de EU. Voor Canada is de Europese Unie als geheel de tweede belangrijkste handelspartner, na de VS, goed voor 9,5% van hun export. Met het vrijhandelsakkoord CETA (Comprehensive Economic and Trade Agreement) willen de EU en Canada hun onderlinge handel verhogen en zo beide economieën laten groeien. 2. De VS: onze belangrijkste handelspartner De VS is veruit de belangrijkste handelspartner van de EU. De economieën van de EU en de VS zijn samen goed voor bijna de helft van het BNP van de wereld en staan in voor bijna een derde van de handelsstromen in de wereld. Het is daarmee ook de belangrijkste handelsrelatie in de wereld, goed voor ongeveer 2 miljard euro per dag. Het akkoord dat voorligt, TTIP of Transatlantic Trade and Investment Partnership, zou ervoor zorgen dat de EU en VS samen de wereldstandaard voor veel goederen kunnen bepalen (vb. voor veiligheidsregels voor auto s, voedselproductie, enz.). Bovendien hopen beide partijen op economische groei en extra jobs. CETA en TTIP -2- laatste update: 25/10/2016
Meer dan een klassiek handelsakkoord De onderhandelingen met Canada over CETA begonnen eerst en zijn intussen afgerond. Dit handelsverdrag vormt ook de blauwdruk voor het akkoord met de VS (TTIP), waarover de onderhandelingen nog bezig zijn. Beide handelsverdragen gaan over meer dan enkel het afschaffen van douanetarieven. Ze gaan ook over de afschaffing van non-tarifaire handelsbelemmeringen zoals wetgeving. Ook zit er in beide akkoorden een gecontesteerde regeling om investeerders te beschermen. Hieronder lees je waarover CETA en TTIP in grote lijnen gaan, los van de verschillen. 1. Vrije handel: wederzijdse markttoegang Dit onderdeel van de handelsverdragen is een klassiek handelsakkoord, waarbij tarifaire belemmeringen worden opgeheven voor goederen en er meer mogelijkheden zijn voor het aanbieden van diensten en openbare aanbestedingen. Concreet houdt dit in: Het wegwerken van douanetarieven voor goederen, met uitzondering van bepaalde gevoelige dossiers, zoals bijvoorbeeld landbouwproducten (voor de EU). De liberalisering van diensten: Diensten kunnen ook aan de andere kant van de oceaan aangeboden worden. Zo zou een Europese luchtvaartmaatschappij ook toegang krijgen tot het Amerikaanse luchtruim en binnenlandse vluchten tussen bijvoorbeeld New York en Miami mogen aanbieden; of een Amerikaanse of Canadese telecomoperator zou ook telefoonabonnementen op de Europese markt kunnen brengen. Bedrijven kunnen meedoen aan openbare aanbestedingen aan de andere kant van de oceaan. Zo kan een Belgisch baggerbedrijf kandideren voor een openbare aanbesteding in Canada of in de VS. Vandaag is dat in de VS door de Buy American Act niet gemakkelijk, omdat die wet Amerikaanse bedrijven bevoordeelt. 2. Wederzijdse erkenning van elkaars regels In beide akkoorden is het wederzijds erkennen van elkaars regels, standaarden en procedures opgenomen. Voor EU-Canada gaat dit bijvoorbeeld over elektronica, speelgoed, machines en meetapparatuur. Momenteel gaat er veel tijd en geld verloren met het gelijkschakelen daarvan. Zo moet een Europese wagen slagen voor Amerikaanse veiligheidsen kwaliteitstesten, ook al was die wagen eerst al goedgekeurd op basis van Europese veiligheids- en kwaliteitscontroles. Het wegnemen van deze non-tarifaire belemmeringen moet het voor de handelspartners makkelijker maken om eigen goederen af te zetten op de markt van het partnerland. Als we de douanetarieven wegwerken en elkaars regels wederzijds erkennen, brengt dat nieuwe kansen met zich mee voor bedrijven die op export gericht zijn en voor de mensen die er werken of willen werken. We weten dat dit recept werkt. Cecilia Malmström, EU-commissaris voor handel CETA en TTIP -3- laatste update: 25/10/2016
3. Regels die investeerders kansen bieden en beschermen. Allerlei nieuwe regels moeten er voor zorgen dat het eenvoudiger en eerlijker wordt om te importeren, exporteren en investeren aan de andere kant van de oceaan. Het gaat onder andere om regels rond concurrentie (principes van vrije markt moeten gerespecteerd worden) en bescherming van intellectuele eigendom (bv. patenten). Binnen dit onderdeel zorgen een aantal voorstellen voor controverse tussen en binnen de EU-lidstaten. Een verzekering voor investeerders? Van ISDS Het meest controversiële van deze regels is de investeerder-staatsarbitrage. Deze zogenaamde ISDS-clausule (Investor-State Dispute Settlement) biedt investeerders, zoals bedrijven, de mogelijkheid om een land voor een tribunaal te dagen als de investeerder vindt dat het beleid van dat land de werking en winsten van het bedrijf hindert. Als het bedrijf haar gelijk haalt bij het tribunaal, dan moet het land in kwestie een boete betalen. Zo n arbitrage tussen investeerders en staten bestaat al langer, maar de laatste jaren zien onderzoekers een exponentiële stijging van het aantal zaken en almaar hogere boetes. In de grafieken (onder) van OneWorld Longreads zie je welke landen vaakst werden aangeklaagd en vanuit welke landen bedrijven het vaakst hun aanklacht indienen. Een geschikte zaak, betekent dat het land bepaalde toegevingen deed zodat het nooit tot een uitspraak kwam. Dit kan financieel zijn, of om een aanpassing van de regels gaan. Op oneworld.longreads.nl vind je een kaart en een volledig overzicht van aanklachten op basis van ISDS. Claim van 4 miljard dollar voor Roemenië In de zomer van 2015 diende het Canadese bedrijf Gabriel Resources een klacht in tegen Roemenië omdat het een streep trok door een vergunning voor een goudmijn. Het Roemeense parlement trok de vergunning in omwille van ongeziene burgerprotesten tegen de goudmijn, waarvoor mensen zouden onteigend worden en het landschap grondig vergiftigd. Het bedrijf wil nu de geleden schade terugeisen van het land via een ISDS clausule in een verdrag tussen Roemenië en Canada. (foto: Rosia Montana, het dorp dat moest wijken voor de goudmijn) Een uitspraak van dergelijk tribunaal schaft de betwiste regelgeving niet per se af, maar de angst voor boetes (en gerechtskosten) kan de beleidsvrijheid van de lidstaten inperken. Bovendien is de vraag of zo n extra systeem zoals het ISDS nodig is, aangezien zowel de Canada, de VS als de EU-lidstaten een onafhankelijk rechtssysteem hebben....naar ICS De Europese Commissie bleef niet ongevoelig voor deze kritiek en stelde voor zowel CETA als TTIP een systeem voor met betere garanties voor de landen: ICS (Investment Court System). In dit nieuwe systeem wordt een speciale rechtbank opgezet met 15 hooggekwalificeerde rechters: vijf van de EU, vijf van de VS/Canada en vijf uit derde landen. Bovendien komt er een apart tribunaal voor hoger beroep zodat de lidstaten (maar ook de investeerders) de uitspraak van het tribunaal kunnen aanvechten. De mogelijkheden voor investeerders om een zaak aan te spannen bij het tribunaal worden nauwkeurig omschreven. Bovendien eiste het Europees Parlement dat de werking van dit tribunaal transparant moet zijn. CETA en TTIP -4 - laatste update: 25/10/2016
Hoe verlopen de onderhandelingen? Handel is een exclusieve bevoegdheid van de EU. Dit betekent dat de Europese lidstaten niet zelf over hun handelsbeleid kunnen beslissen, maar dat dit via de EU gebeurt. De Europese Commissie kan voorstellen indienen op het gebied van handel en handelsakkoorden. De Commissie heeft toestemming nodig van de Europese Raad om met de onderhandelingen over een handelsakkoord te beginnen. In nauwe samenwerking met de lidstaten treedt de Europese Commissie tijdens onderhandelingen over handelsovereenkomsten op als vertegenwoordiger van de gehele EU. Als er uiteindelijke overeenstemming is over het akkoord, moet dit worden goedgekeurd door het Europees Parlement en de Europese Raad van Ministers. Dat wil zeggen dat de Commissie tijdens de onderhandeling best rekening houdt met de gevoeligheden van zowel het Europees Parlement als de Raad van Ministers. De onderhandelingen zelf verlopen achter gesloten deuren. Logisch, aldus de Commissie, want als we al onze standpunten op voorhand communiceren, kan de tegenpartij teveel in onze kaarten kijken wat onze onderhandelingspositie verzwakt. Op dit gebrek aan transparantie komt evenwel veel kritiek. In het geval van CETA (en bijgevolg TTIP) besliste de Commissie in juli 2016, na het referendum over de Brexit, dat beide handelsakkoorden, toch tot de gemengde bevoegdheden horen - en dus niet tot de exclusieve bevoegdheden van de EU - omdat ze over meer dan puur handel gaan. Dit wil zeggen dat elke lidstaat apart ook nog eens het verdrag moet goedkeuren. Cecilia Malmström, Europees Commissaris voor Externe Handel, leidt de onderhandelingen. In de vorige Commissie (2009-2014) was dat Karel De Gucht. 1. CETA - Comprehensive Economic and Trade Agreement Het doel was om dit akkoord goed te keuren op de Europese Raad van 21 oktober 2016, om dan op de EU-Canada top van 27 oktober het akkoord plechtig te ondertekenen. Na de uitslag van het Brexit referendum, besliste de Europese Commissie dat dit handelsakkoord toch niet viel onder de exclusieve bevoegdheden van de EU, maar onder de gemengde bevoegdheden, dit wil zeggen, samen met de nationale lidstaten. Zo wilden ze de kritiek vermijden dat ze ondemocratisch te werk gaan. Gevolg: alle lidstaten moesten in sneltempo het finale akkoord doornemen en goedkeuren. Omdat dit in België een materie is van de gewesten, moesten zowel de Vlaamse, Waalse als Brusselse gewestregering zich hierover buigen. Zowel Brussel als Wallonië vonden dat ze dit akkoord niet konden goedkeuren. Ze stipten hierbij vooral het arbitragemechanisme (ICS)aan en wilden ook meer garanties voor de veiligstelling van de Europese standaarden. Na nieuwe onderhandelingen, werd een extra nota toegevoegd aan het finale akkoord met tegemoetkomingen aan de bezorgdheden van Wallonië, zoals een verstrenging van het arbitragemechanisme en extra garanties voor de eerbiediging van de EU-regels. Omdat Wallonië en Brussel als enigen het been stijf blijven houden, is het onduidelijk of CETA er uiteindelijk komt. Het kan dat het akkoord toch voorlopig in werking treedt eind 2016. Sowieso moet ook het Europees Parlement dit handelsakkoord als geheel nog goedkeuren. Dit staat op de agenda voor eind 2016. Mei 2009 Augustus - September 2014 Begin 2016 Juli 2016 Oktober 2016 Start van de officiële onderhandelingen na een jarenlange bestaande afspraak om een ruim handelsakkoord te sluiten. Einde onderhandelingen en voorstelling van het finale CETA-akkoord. In alle stilte wordt de ISDS clausule bijgewerkt naar ICS (zie p.4), om zo zeker te zijn van een latere goedkeuring in het Europees Parlement. De Europese Commissie besluit dat naast de Europese Raad en het Europees Parlement, ook de lidstaten van de EU hun goedkeuring moeten geven over het akkoord. Toevoeging van extra nota aan het finale akkoord, met extra garanties over milieu, volksgezondheid, democratie en een nog strengere aanpassing van het arbitragemechanisme ICS, om een goedkeuring van Wallonië en Brussel - en dus België - te krijgen. CETA en TTIP -5- laatste update: 25/10/2016
2. TTIP Transatlantic Trade and Investment Partnership Juni 2013 Start van de officiële onderhandelingen: de Europese Raad geeft de Europese Commissie een mandaat (toestemming) om te onderhandelen. Deze onderhandelingen volgen op een lange voorgeschiedenis van nauwe samenwerking tussen de EU en de VS. Het aantreden van president Obama zorgde voor een verbeterde relatie tussen de VS en de EU. President Obama stipte het handelsverdrag tussen de EU en de VS aan als een van de prioriteiten van zijn tweede ambtstermijn. De verwachting was toen dat de onderhandelingen ongeveer een jaar zouden duren. Een en ander vertraagde de onderhandelingen evenwel: 2013-2016 Onderhandelingen in verschillende rondes, intussen passeerden al 15 onderhandelingsrondes de revue. September 2015 Na een grootschalige bevraging over TTIP, stelt de Europese Commissie een nieuw arbitragesysteem voor: ICS in plaats van ISDS. De bevraging bracht namelijk een grote bezorgdheid over dit arbitragesysteem aan het licht. 1. Afluisterschandalen Al in de zomer van 2013 kwam aan het licht dat de Amerikaanse inlichtingendiensten informatie over Europeanen verzamelde. Toen in oktober 2013 ontdekt werd dat ook de telefoons van 35 prominente politici, waaronder Merkel, waren afgeluisterd, bekoelden de relaties. 2. Europese boetes aan Amerikaanse bedrijven De Europese Commissie bestrijdt de laatste jaren steeds actiever belastingontwijking en -ontduiking. Hierbij zaten enkele opvallende veroordelingen van Amerikaanse bedrijven, door hun gebruik van speciale fiscale constructies in EU-landen als Ierland en Nederland. Na Starbucks, pakte de Commissie in september 2016 ook Apple en MacDonalds aan. Dat zorgde voor kritiek vanuit de regering-obama. 3. Protesten van burgers en het middenveld Zowel in de VS als in de EU groeide het verzet tegen dit groots handelsakkoord (zie verder). Stand van Zaken De onderhandelingen zijn op dit moment nog niet afgerond. Dit akkoord staat dus veel minder ver dan CETA. De bedoeling was om de onderhandelingen af te hebben tegen het einde van de tweede ambtstermijn van Obama (eind 2016). Het ziet er naar uit dat dit niet zal lukken. Het wordt afwachten welke kandidaat de Amerikaanse verkiezingen wint en hoe deze nieuwe president zal staan tegenover dit EU -VS verdrag. Bovendien zorgt het onverwachte verzet tegen de ondertekening van het CETA-akkoord voor een precedent: Wellicht zullen ook nieuwe garanties gevraagd worden bij het TTIP akkoord en zullen de lidstaten ook hiervoor hun toestemming moeten geven. Dit akkoord heeft potentieel. Het kan veel groei en jobs opleveren. Het kan de keuzes voor de consument vergroten en prijzen van producten en diensten verlagen. Het kan zowel de EU als de VS helpen onze wereldpositie te behouden in een veranderende wereld. " Karel De Gucht, mei 2014, toenmalig Commissaris voor Externe Handel en grondlegger van TTIP CETA en TTIP -6- laatste update: 25/10/2016
Protesten De Europese Commissie en ook werkgeversorganisaties en bedrijven zijn grote voorstander van CETA en TTIP. Maar het protest tegen deze handelsakkoorden blijft groeien: Meestal zijn het vakbonden, ngo s en middenveldorganisaties, maar steeds meer ook bezorgde burgers. De kritieken Gaandeweg zijn heel wat kritieken geformuleerd over beide akkoorden. Hieronder een greep uit de meest gehoorde kritieken: 1. Teveel macht voor grote bedrijven Het arbitragemechanisme zou bedrijven een stok achter de deur geven om bepaalde wetgeving inzake milieu en sociale rechten tegen te houden. Ook zouden lobbyisten van grote bedrijven nog meer macht krijgen. Het was nu al zo dat deze grote bedrijven de teksten van de handelsakkoorden vooraf konden inzien en mee bepalen. VERZET Europees burgerinitiatief Stop TTIP en CETA Het Europees burgerinitiatief Stop TTIP en CETA diende in oktober 2015 meer dan 3,2 miljoen handtekeningen vanuit de hele EU in. Voor een geldig burgerinitiatief zijn maar 1 miljoen handtekeningen nodig. De Commissie oordeelde dat het burgerinitiatief niet geldig was, omdat het niet om een wetsvoorstel ging. TTIP-vrije zones Over heel Europa verklaarden al duizenden steden en gemeenten zich TTIP en CETA-vrij. In België zijn dit al Leuven, Halle, Borgerhout en Gent en staan er nog meer op stapel. Belgische Coalitie STOP TTIP In 2014 werd een coalitie STOP TTIP opgericht. Intussen maken al meer dan 30 organisaties, vakbonden en mutualiteiten deel uit van de Belgische coalitie. net jobs verloren zullen gaan. 2. Normen inzake milieu, sociale rechten van werknemers en voedsel gaan naar beneden De EU heeft na al die jaren heel wat regels in verband met consumentenbescherming, productie van voedsel en bescherming van het milieu. Een gelijkschakeling van regelgeving, of acceptie van elkaars regels, kan zorgen voor minder strenge normen. 3. Bedreiging voor de democratie Het wordt moeilijker om nieuwe wetgeving aan te nemen die het milieu, sociale rechten en volksgezondheid beschermen als deze regels niet passen binnen de akkoorden. In dat geval zou een akkoord van alle handelspartners nodig zijn. Op die manier kan bijvoorbeeld de VS nieuwe wetgeving in de EU tegenhouden en vice versa. 4. Geen garantie voor economische groei en meer jobs Studies van de Europese Commissie voorspellen economische groei en meer jobs aan beide kanten van de oceaan. Er zijn echter ook studies die dit tegenspreken, of stellen dat er De tegemoetkomingen 1. Beschermde sectoren Al van bij het begin zijn bepaalde sectoren uit de onderhandelingen gehaald, of kregen ze een uitzondering. Ook tijdens de onderhandelingen zelf, werden bepaalde gevoelige dossiers uit de akkoorden gehaald. Voor TTIP is dat bijvoorbeeld de filmindustrie en liggen ook de chemische en landbouwsector gevoelig. Bij CETA gaat het bijvoorbeeld om bepaalde landbouwproducten, zoals gevogelte en eieren. 2. Betere garanties voor het arbitragemechanisme tussen investeerders en staten Het arbitragemechanisme is zowel voor TTIP als voor CETA enorm aangepast om tegemoet te komen aan de kritiek. De oude ISDS clausule heet intussen ICS en bevat veel meer garanties om de onpartijdigheid en de democratie te vrijwaren. CETA en TTIP -7- laatste update: 25/10/2016
Zijn deze akkoorden een goed idee? Nee, helemaal niet Ja, zeker De douanetarieven die vandaag van toepassing zijn tussen de VS en de EU en Canada en de EU zijn al zo laag, dat het afschaffen ervan weinig verschil uitmaakt voor bedrijven. Door deze akkoorden komen producten van een veel lagere standaard de EU binnen: De EU hanteert het voorzorgsprincipe. Dat stelt dat als er twijfel is over de veiligheid van een product (vb voedsel), het uit voorzorg uit de rekken moet worden genomen tot het zeker is dat het veilig is. In de VS is dat net het omgekeerde: pas als je echt kan bewijzen dat een product ONveilig is, wordt het uit de handel gehaald. De hoge EU-standaarden dreigen er op achteruit te gaan: als een bedrijf de keuze heeft tussen goedkoop produceren aan lagere standaarden of duurder produceren aan hogere standaarden, dan kiezen ze natuurlijk voor de eerste optie. Uiteindelijk krijgen we zo een race to the bottom. Met TTIP zouden de exportbeperkingen van Amerikaans gas en olie moeten verdwijnen. Zo kan de VS via TTIP vervuilend schaliegas naar de EU importeren. Dat staat haaks op de ambitieuze klimaatdoelstellingen en het streven naar meer groene energie in de EU. Bij vorige handelsakkoorden is al gebleken dat vooral de kleinere KMO s de dupe zijn en de moordende concurrentie niet aankunnen, met faillissementen en jobverlies als gevolg. Handelsbelemmeringen wegnemen dreigt voorrang te hebben op regels voor het algemeen belang. De democratie wordt uitgehold: De EU zal meer moeite hebben om nieuwe regelgeving aan te nemen als deze in strijd zijn met de handelsverdragen. Er is een gebrek aan transparantie: TTIP en CETA worden vooral in achterkamers besproken. Zelfs Europarlementsleden krijgen maar moeilijk toegang tot de documenten die de Europese Commissie op tafel heeft gelegd. Vooral grote bedrijven proberen via intensief lobbywerk TTIP mee vorm geven. Dit is niet democratisch. TTIP en CETA bieden een uitgelezen kans om de Europese economie nieuw leven in te blazen: momenteel is er amper groei in de EU. Als we het grootste handelsblok in de wereld willen blijven, kunnen we dat realiseren door de bestaande handelsbarrières met onze belangrijkste handelspartner (VS) weg te werken en goede banden aan te halen met gelijkaardige partnerlanden, zoals Canada. Momenteel kijken veel bedrijven, zeker KMO s, op tegen de douanetarieven die ze moeten betalen. Verlaagde/afgeschafte douanetarieven zullen leiden tot meer handel met de VS en Canada, wat zorgt voor economische groei en het creëren van jobs. Momenteel is het bijzonder moeilijk voor een Europees bedrijf om mee te doen aan openbare aanbestedingen in de VS, omwille van de Buy American Act. Met TTIP wil de EU een einde maken aan deze protectionistische maatregel, zodat Europese bedrijven zich ook kandidaat kunnen stellen voor een openbare aanbesteding in de VS. Ook in Canada zullen Europese bedrijven kunnen meedingen naar openbare aanbestedingen. Dankzij TTIP en CETA zullen bedrijven competitiever en innovatiever worden. Daar geniet de consument van. Door de concurrentie met de VS en Canada zullen de producten en diensten goedkoper worden voor de consument, met een toegenomen koopkracht van de burger als gevolg. Meer koopkracht is dan weer goed voor de staatskas, die op haar beurt kan investeren in jobs. Zowel Canada als de VS hebben hoogstaande standaarden voor hun producnten: het klopt niet om te stellen dat de EU-standaard alleen naar beneden zou gaan, want soms zijn de VS of Canada zelfs strenger. Wederzijdse erkenning van elkaars procedures en standaarden betekent een enorme administratieve vereenvoudiging, tijdswinst en vooral een kostenbesparing. Dit geld kan op zijn beurt beter geïnvesteerd worden. CETA en TTIP -8- laatste update: 25/10/2016
Zijn deze akkoorden een goed idee? Nee, helemaal niet Ja, zeker Een externe arbitrageregeling bevoordeelt de investeerders: Initieel is ISDS ontstaan om investeerders te beschermen in landen met een zwakke rechtsstaat. Zowel de EU-lidstaten als Canada en de VS zijn toch sterke rechtsstaten met een onafhankelijke rechtsspraak? Als een investeerder een staat wil aanklagen, kan hij dit doen via het nationale rechtssysteem én via ICS. Maar als een staat een investeerder wil aanklagen, kan dat enkel via het eigen rechtssysteem. Voor een investeerder is zo n ICS-mechanisme dus een recht, voor een staat een plicht. Het kost veel geld om een ICS zaak te starten. Gezien het principe de verliezer betaalt, is een staat al sneller geneigd om in zijn beleid geen investeerders tegen de schenen te schoppen. Dat beperkt de beleidsvrijheid van de lidstaten. De economieën van de EU en de VS vertegenwoordigen samen 40% van het wereldwijde BBP. Indien zij tot gemeenschappelijke standaarden komen, zetten ze meteen de toon voor de rest van de wereld. De VS heeft al verschillende vrijhandelsakkoorden met het verre Oosten. De EU kan toch niet achterblijven? Een externe arbitrage voor investeerders maakt al deel uit van zoveel internationale handelsverdragen. Het is toch normaal dat investeerders bescherming moeten kunnen genieten? Bovendien zijn het vooral westerse bedrijven, ook Europese, die hier al het meeste voordeel uit haalden. Meer VS / Canada en minder Rusland is politiek een verstandige keuze. TTIP en CETA zullen de Trans-Atlantische banden verder aansterken. De VS kan een stabiele partner worden in het aanleveren van energie. Hierover wil ik meer weten Overzicht TTIP en CETA op Nederlandse website Europa Nu. Dossier: relatie EU-VS Officiële pagina s van de Europese Commissie over CETA en over TTIP. Belgische coalitie tegen TTIP en CETA: www.stopttip.be CETA en TTIP -9- laatste update: 25/10/2016