Docentenhandleiding d Olde Mesiene Stoomgemaal Mastenbroek Groep 7-8
Inhoudsopgave Voorwoord 3 Inleiding 4 Lesomschrijving 6 Les 1: Introductieles 6 Antwoorden werkblad 8 Les 2: Bezoek aan Stoomgemaal Mastenbroek 9 Les 3: Verwerkingsles 10 Achtergrondinformatie Stoomgemaal Mastenbroek 12 Colofon 14 2
Voorwoord Op een unieke locatie in de polder Mastenbroek, vlakbij Genemuiden, staat het Oude Stoomgemaal, een historisch rijksmonument. In het gebouw bevindt zich de oude stoommachine die een aantal dagen per jaar onder stoom wordt gebracht (stoomdagen). Veel kinderen die in de omgeving van het Genemuiden opgroeien zijn onbekend met dit unieke erfgoed. Wij willen graag dit historische rijksmonument onder de aandacht van kinderen brengen, omdat wij het van belang vinden dat zij meer leren over de geschiedenis, de waterhuishouding en de techniek. Het stoomgemaal kan hierin op een leuke, maar tevens ook educatieve manier, een rol spelen. Ons doel is om de jeugd, kinderen tot 12 jaar, warm te maken voor de geschiedenis van Nederland en zijn voortdurende strijd tegen het water, waarbij het Oude Stoomgemaal Mastenbroek een grote rol heeft gespeeld. Stichting Oude Stoomgemaal Mastenbroek 3
Inleiding Welkom bij het lesmateriaal over het Stoomgemaal Mastenbroek Wat leuk dat u binnenkort met uw groep het Stoomgemaal Mastenbroek komt bezoeken. Dit lesmateriaal is ontwikkeld als voorbereiding en afsluiting voor de leerlingen op hun bezoek. Het Stoomgemaal Mastenbroek, of in de volksmond genoemde d Olde Mesiene, is een bijzonder gemaal dat in 1856 bij de Kamperzeedijk in gebruik is genomen. De stoommachine van de Atlas is uniek omdat het de oudste horizontale draaiende stoommachine in heel Europa is. Mastenbroek heeft het enige bewaard gebleven exemplaar in Nederland en staat daarom hoog op de lijst van Monumentenzorg. De IJsseldelta heeft de oudste polder 1394 (Mastenbroek) in Nederland en waterbeheersing heeft een lange geschiedenis in dit gebied. Deze geschiedenis over waterbeheersing en de polder willen wij uitdragen aan de huidige generatie leerlingen. Opzet materiaal Dit lesmateriaal bestaat uit een introductieles en een verwerkingsles over waterbeheer, de taken van het waterschap, de polder en de gemalen. In de introductieles komen waterbeheer, taken van het waterschap aan de orde. Ook worden begrippen als polder, afwatering, grondwaterstand en malen (uitslaan van water) van gemalen geïntroduceerd. Na deze voorbereidend les weten de leerlingen de informatie die aan bod komt tijdens het bezoek aan het Stoomgemaal Mastenbroek beter te plaatsen. Tijdens het bezoek aan het stoomgemaal komen leerlingen veel te weten over de werking van de stoomketel, stoommachines, schepraderen, elektrische gemalen en vijzels. Ook hier wordt aandacht besteed aan waterbeheersing in de IJsseldelta. In de presentatie beleven zij hoe het is wanneer het gemaal wordt opgestart en draait. Een ware belevenis op een unieke erfgoedlocatie. De kinderen doen tijdens de rondleiding een speurtocht door het Stoomgemaal. Ze beantwoorden allerlei bijzondere vragen over de werking van het gemaal. Kinderen die de speurtocht succesvol afronden ontvangen een certificaat. Na het bezoek aan het Stoomgemaal Mastenbroek kunt u een verwerkingsles maken. Deze les bestaat uit een evaluatie en een creatieve verwerking van het bezoek. Doelgroep en aansluiting onderwijs Het lesmateriaal is geschikt voor groep 7 en 8 van het basisonderwijs. In het materiaal komen de volgende onderwerpen aan de orde: Wat is waterbeheer en waarom is dat nodig? Wat zijn de taken van Waterschap Groot Salland? Hoeveel water is er in jouw omgeving? (google kaart) 4
Wat zijn de effecten van hoog en laag water en wie zijn de belanghebbenden? Hoe kan het waterschap het waterpeil beïnvloeden? Introductie en functie van een gemaal en rol die het speelt om droge voeten te houden in de polder Mastenbroek. Wat is het stoomgemaal en welke rol heeft het gespeeld en speelt het nog in jouw omgeving? Tijdens de rondleiding in het Stoomgemaal komt (stoom)techniek en de werking van het gemaal aan de orde Aansluiting kerndoelen en vakken Waterbeheer is een vast onderdeel van het curriculum. De lesbrief sluit aan bij de kerndoelen van het leergebied Oriëntatie op jezelf en de wereld onderdelen Natuur en techniek, Ruimte en Kunstzinnige Oriëntatie. - Kerndoel 42: De leerlingen leren onderzoek doen aan materialen en natuurkundige verschijnselen, zoals licht, geluid, elektriciteit, kracht, magnetisme en temperatuur. - Kerndoel 48: De leerlingen leren over de maatregelen die in Nederland genomen worden/werden om de bewoning van door water bedreigde gebieden mogelijk te maken. - Kerndoel 56: De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed. Een bezoek aan het Stoomgemaal Mastenbroek samen met deze lesbrief vormen daarmee een bijzondere lokale invulling van de landelijke kerndoelen. Bezoek Stoomgemaal Mastenbroek Voor een bezoek aan het Stoomgemaal Mastenbroek kunt u contact opnemen met Tel. 038-3446494 Bezoeken aan het stoomgemaal kunnen buiten de reguliere openingstijden geboekt worden, de kosten voor scholen zijn 25 5
Lesbeschrijvingen Les 1 Introductieles Doel: - Introductie van het thema waterbeheer - De leerlingen maken kennis met de taken van het Waterschap Groot Salland - De leerlingen weten aan het einde van de les welke functie het stoomgemaal Mastenbroek voor het waterbeheer in de eigen leefomgeving. Lesduur: 60 minuten Materialen: smartboard, computers waar leerlingen informatie kunnen opzoeken, werkbladen voor alle leerlingen, Google Maps Voorbereiding: lezen achtergrondinformatie Stoomgemaal Mastenbroek (pag. 4, 12 en 13), kopiëren werkbladen Introductie: Digitale kaart van de IJsseldelta (10 minuten). U begint de les met een introducerend gesprek met de leerlingen over water in de omgeving. Welke waters kennen de leerlingen? U kunt Google Maps gebruiken om op de leefomgeving in te zoomen. Water zorgt voor veel plezier, maar het kan ook voor overlast zorgen. Hebben de leerlingen hier ervaring mee? Wat zijn de voor- en nadelen van water? Wat zijn mogelijke oorzaken van wateroverlast? Kunnen zij maatregelen noemen om wateroverlast te voorkomen? Uitleg: Waterbeheersing in de IJsseldelta (20 minuten) Om te zorgen dat we als inwoners van de IJsseldelta droge voeten houden is er een Waterschap. Deze organisatie heeft onder andere als taak om het gebied te beschermen tegen hoog water en wateroverlast. Presentatie Taken waterschap in de IJsseldelta (6 minuten) Animatie filmpje Schoon, voldoende en veilig water nu en in de toekomst http://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=uztqxubaueo Nabespreking: welke taken heeft het Waterschap? - Rioolwater zuiveren - Bescherming tegen hoog water - Beheer waterpeil 6
Presentatie Stoomgemaal Mastenbroek You tube filmpje over het gemaal. http://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=sahllsspcsy Start het filmpje op 1:16 min. Vraag de leerlingen goed te kijken naar het filmpje. Wat zien de leerlingen? Kunnen ze ontdekken wat voor machine dit is? Waarom denken zij dat? Denken delen- uitwisselen: - Laat de leerlingen eerst zelf een antwoord bedenken (1min). - Daarna delen de leerlingen het antwoord met degene die naast hun zit (1 min). - Tot slot mogen de leerlingen antwoorden uitwisselen met hun tafelgroepje. Kunnen ze tot een gezamenlijk antwoord komen? En laat de leerlingen dit onderbouwen ( max. 2 min). Op het filmpje is het Stoomgemaal Mastenbroek te zien. Weten de leerlingen wat een stoomgemaal is? Wie heeft het gemaal wel eens bezocht? U kunt het gemaal op Google Maps laten zien. In het filmpje over de taken van het Waterschap werd het gemaal genoemd in de strijd tegen de bescherming tegen water. Bespreek de functie van een gemaal. Verwerking maken werkblad d Olde Mesiene (20 min) U kunt de leerlingen zelfstandig of in duo s het werkblad laten maken. Zie werkblad leerlingen. De werkbladen gaan dieper in op de materie. Het werk en de hulpmiddelen van het waterschap komen hierbij voor het voetlicht. Zo komen termen als polders, afwatering, kwelwater en grondwater aan de orde. Indien deze begrippen onbekend zijn bij de leerlingen, kunt u deze eerst klassikaal behandelen. Het werkblad verwijst naar de presentatie Taken van het waterschap en geeft de leerlingen zoek- en werkopdrachten. 7
Antwoord werkbladen Opdracht 1: Het Waterschap Groot Salland Opdracht 2: a. Kwel water en regen b. Dijken beschermen de polder tegen water van buiten c. In de polder zorgen weteringen en sloten ervoor dat water de polder in en uit kan. Ze vangen hoog grond water op. Opdracht 3: Binnenvaart schipper: liever nat Boer/Landbouw liever droog Dorpsbewoner: liever droog Natuurgebied: nat/droog verschilt per natuurgebied Zwemmende kinderen: liever nat Opdracht 4: Afwateren naar Zwartemeer, IJsselmeer Water inlaten van Veneriete kanaal of Goot Diverse antwoorden mogelijk Opdracht 5: Verbinden foto met omschrijving a met j: Dijk Hoge wal langs een rivier, kanaal of meer. Een dijk houdt het lagere land droog b met k: Gemaal. Een waterpomp die het water uit een polder pompt c met m: Afwatering sluis. Een sluis waar water gespuid kan worden uit een polder naar water dat in verbinding staat met een meer of rivier. d met g: Afwatering kanaal. Een kanaal die het water afvoert, dat opgepompt wordt door een gemaal, naar een meer. e met l: Uiterwaard. Stuk land langs de rivier waar de rivier veilig kan overstromen f met h: Wetering. Watergang die water naar een gemaal of sluis voert Opdracht 6: Een gemaal is een grote waterpomp die op stoom, diesel of met elektriciteit het teveel aan water in de polder weg maalt Opdracht 7: Bewoonde gebieden in polders zouden onderlopen. Mensen zouden wateroverlast krijgen omdat het waterpeil niet meer goed onder controle te houden is. Eigen antwoord Opdracht 8: Vraag 1: a Vraag 2: b Vraag 3: c Tijdens de nabespreking kunt u de opdrachten van de werkbladen klassikaal behandelen en het bezoek aan d Olde Mesiene introduceren. 8
Les 2: Bezoek Stoomgemaal Mastenbroek Doel: - De leerlingen maken kennis met het Stoomgemaal Mastenbroek - Aan het einde van het bezoek weten de leerlingen hoe het gemaal werkt. - Aan het einde van de les weten de leerlingen dat het Stoomgemaal een unieke erfgoedlocatie is. Lesduur: 90 minuten? Voorbereiding: afspraak maken bezoek Stoomgemaal en zorgen voor voldoende begeleiding (per 12 lln. minimaal 1 begeleider) Voor een bezoek aan het Stoomgemaal Mastenbroek kunt u contact opnemen met Henk van der Velde. henkvandervelde@kpnmail.nl tel 038 4578560 of 06 46591180 De beste maanden voor een groepsbezoek aan het stoomgemaal is in de maanden mei, juni, september en oktober. Gedurende de maanden november tot en met maart is de machine in onderhoud, vandaar dat een bezoek dan minder geschikt is. Tijdens het bezoek wordt de groep, afhankelijk van het aantal leerlingen in uw klas, in kleine groepen verdeeld. Per groep kunnen maximaal 12 leerlingen deelnemen. Zorg voor voldoende begeleiding! De groepen maken aan de hand van drie onderdelen kennis met het Stoomgemaal: - Introductie over de polder en met filmpje werkend stoomgemaal. - Rondleiding met speurtocht - Iemand van het Waterschap vertelt de leerlinge over het Venerietegemaal De groepen rouleren zodat alle leerlingen alle onderdelen meemaken. 9
Les 3: Verwerkingsles Doel: - De leerlingen verwerken het bezoek aan het Stoomgemaal - Als leerkracht krijgt u inzicht in hoe de leerlingen het bezoek beleefd hebben en welke kennis zij daar hebben opgedaan. Lesduur: 60 minuten Materialen: gekleurde briefjes of petjes voor quiz, materiaal om verwerkingsopdracht mee te maken zoals (gekleurd) papier, scharen, lijm, kleurpotloden etc. Na het bezoek aan d Olde Mesiene kunt u een verwerkingsles aan het onderwerp besteden, waarin herhaling en toetsing van kennis aan bod komt. In de verwerkingsles wordt aan de leerlingen gevraagd hun ervaringen op een creatieve manier te verwerken. Introductie/Evaluatie (5 minuten) In een klassikaal gesprek laat u de leerlingen in hun eigen woorden vertellen hoe zij de introductieles en het bezoek aan d Olde Mesiene hebben ervaren. Wat vonden de leerlingen het opvallendst? Wat heeft de meeste indruk gemaakt? Waren er ook dingen die leerlingen minder leuk vonden? Quiz (10 min) Aansluitend kunt u klassikaal de quiz spelen. Het gaat om tien waar/niet waar vragen. U kunt de quiz op een petje op, petje af manier spelen. Iedereen staat en heeft een petje (of iets anders) in de hand. U leest de stelling voor. Is de stelling waar: petje op. Niet waar: petje af. Als het de leerling het bij het verkeerde eind heeft, gaat hij of zij zitten. Wie het bij het goede eind heeft, blijft staan. Wie het langste blijft staan, is de winnaar. Vraag en antwoorden quiz Vraag 1: D Olde Mesiene is een goed bewaard monument. Het werkt nog wel,maar wordt niet meer gebruikt in de praktijk Antwoord: Waar Vraag 2: In de stoomketels wordt de stoom gemaakt die de stoommachines laat werken. Die stoom is dan ongeveer 170 tot 190 graden Celsius heet. Antwoord: Waar Vraag 3: Het water in de stoomketel wordt tot stoom verhit. Als brandstof wordt hiervoor in d Olde Mesiene stookolie gebruikt. Antwoord: Niet waar. De stoomketel wordt verhit met hout en kolen. Vraag 4: Het vliegwiel zorgt voor een soepele gang van de stoommachine. Antwoord: Waar 10
Vraag 5: Het duurt ongeveer twee dagen om d Olde Mesiene op te starten. Antwoord: Niet waar. Het duurt ongeveer een dag voordat het gemaal op stoom is. Vraag 6: Het gemaal staat op betonnen heipalen. Antwoord: Niet waar. Het gemaal staat op 136 grenen palen. Vraag 7: De stoomketel in het gemaal is nog steeds de eerste stoomketel. Antwoord: Niet waar. De huidige stoomketel is de derde ketel en in 1926 geplaatst. Vraag 8: De wolkjes die je ziet boven een fluitketel is geen stoom maar nevel. Antwoord: Waar. Nevel heet ook wel natte stoom. De stoom die wordt gebruikt in d Olde Mesiene is onzichtbaar. Vraag 9: De stoomketel in het gemaal heeft één vuurgang. Antwoord: Niet waar. De Cornwall ketel heeft twee vuurgangen. Vraag 10: D Olde Mesiene kan 1 miljoen liter water per minuut uitslaan. Antwoord: Niet waar. D Olde Mesiene kan maar 390.000 liter water per minuut uitslaan. Verwerking (35 minuten) Als creatieve verwerking kunt uw leerlingen vragen om bijvoorbeeld in groepjes een krantenverslag te schrijven of een ansichtkaart te knutselen over d Olde Mesiene. De krant of ansichtkaart is bedoeld voor mensen die het Stoomgemaal nog niet kennen, bijvoorbeeld toeristen die hier in de vakantie verblijven. Het artikel of ansichtkaart moet mensen uitnodigen om een bezoek te brengen aan het gemaal. Waarom moeten zij een bezoek brengen aan dit bijzondere monument? U kunt leerlingen aanmoedigen om hetgeen de meeste indruk heeft gemaakt te verwerken in de krant of kaart. Afsluiting (10 minuten) Als afsluiting presenteert elk groepje zijn resultaten in de klas. 11
Achtergrond informatie Mastenbroek de oudste polder van Nederland wordt omarmd door de rivieren de IJssel en het Zwartewater. Het 8700 hectare grote gebied werd in 1363 geruild door Kampen met de Utrechtse bisschop Jan van Arkel voor het Kampereiland. De bisschop ontwaterde Mastenbroek, dat toen een groot moerasbos was. Naar het moerasbos verwijst de naam Mastenbroek. Voor 1364 was polder Mastenbroek een moerassig gebied waar in de zomer vee werd geweid en veevoer werd geoogst. In 1364 besluiten de bisschop van Utrecht, de heren van Voorst en de steden Kampen, Hasselt en Zwolle om het gebied verder te ontginnen en te voorzien van dijken. De landmeter Frederik Stoeveken heeft vervolgens de verdeling uitgezet. Het leidde uiteindelijk dat in 1394 de eerste grootschalige, strak rechtlijnige polder af was. Een uniek stukje Nederland dat het resultaat is van overleg in de Middeleeuwen. Strijd tegen het water Van oudsher hebben de polderbewoners een strijd gevoerd tegen en met het water. In het begin hadden de drie grote weteringen uitwateringssluizen om water af te voeren via natuurlijk verloop, door deze sluizen vond ook scheepvaart plaats, De boerderijen werden op terpen gebouwd om beter beschermd te zijn tegen overstromingen vooral in de winter. Doordat het veen inklinkt kwam het land lager te liggen In 1700 lag het maaiveld naar schatting ongeveer twee meter hoger dan nu. Zodoende werd het afwateren door natuurlijk verloop steeds moeilijker. Daarom werden er 1818 drie nieuwe watermolens gebouwd bij Lutterzijl, Veneriete en de sluis tegenover Hasselt. Deze molens konden de polder niet droog houden bij overvloedige regenval, dit deed zich vooral voor in de jaren 1825-1830. Het stoomtijdperk In de periode 1840-1880 nam het gebruik van stoom als energiebron overal sterk toe. Zo ook bij de bemaling van polders. Mastenbroek behoorde met de bouw van d Olde Mesiene in 1855-1856 tot de voorlopers in Nederland. Met een stoomgemaal kon de waterstand veel beter geregeld worden en dat had uiteraard een gunstig effect op het agrarisch gebruik. Stoomgemaal Mastenbroek In 1855 na twee jaar onderzoek, advies en overleg kregen de gerenommeerde ingenieurs B.P.G. van Diggelen en J.A. Beijerinck hun ideeën 12
voor Mastenbroek erdoor. De aanbesteding voor de bouw van de stoommachine gaat naar Machinefabriek De Atlas in Amsterdam. Die mag de stoommachine met twee stoomketels en tweeschepraderen bouwen. Op 11 oktober 1856 is de officiële ingebruikname van het 12 de gemaal in Nederland en het eerste buiten Holland. Het gemaal heeft gedraaid tot 11 mei 1961. Het is vervangen door het elektrische gemaal Veneriete Ketel Fabrikaat Ten Horn Veendam Tankketer met ombouw, jaar 1926 Type Lancashire met 2 vuurgangen Stoomdruk 4 antmosfeer overdruk Lengte 8500 mm Diameter 2500 mm Tankinhoud 26 m³ Stoommachine Fabrikaat: Mij. 'De Atlas te Amsterdam 1856 Type: 1 cilinder, horizontale, dubbelwerkende expansiemachine met injectiecondensor Cilinder diameter: 740 mm Zuigerslag: 2440 mm Stoomdruk: 4 atmosfeer overdruk Vermogen: 93 pk bij 10 omwentelingen per minuut Drijfstang: gesmeed; tegen knik beschermd door essenhouten lijf 13
Schepraderen Diameter: 6000 MM Breedte: 2 x 2150 mm Opbrengst: 390 kubieke meter water per minuut bij een opvoerhoogte van 600 mm. Een scheprad kan worden afgekoppeld. Colofon Het lesmateriaal werd mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van de Provincie Overijssel. Het materiaal is ontwikkeld door Henk van der Velde, bestuurslid van Stichting Oude Stoomgemaal Mastenbroek Met dank aan: Wouda Gemaal Waterschap Groot Salland Sanne Gras 14