Het onderzoeksproject 2004 2008, verslag over 2005 1. Inleiding De tweede periode van het onderzoeksproject De transformatie van de christelijke identiteit. Culturele en religieuze verscheidenheid als uitdaging aan de theologie is van start gegaan met twee succesvolle publicaties, Ons rakelings nabij (2.2 en 2.3) en Moderne devoties (2.4) in achtereenvolgens februari en april 2005. Ook is een Duitstalige uitgave, onder redactie van Manuela Kalsky en Doris Strahm, gereedgekomen. Deze bundel met de titel Damit es anders wird zwischen uns (2.5), zal in maart 2006 verschijnen. Ondertussen is hard gewerkt om een aantal deelprojecten op te zetten die gedurende de tweede helft van het onderzoeksproject hun beslag zullen krijgen. In het multimediale project Religies in verandering (2.6) wordt de thematiek van de religieuze en culturele pluraliteit aan de orde gesteld vanuit een interreligieus perspectief. In de boekprojecten Vreemde aanrakingen (2.7) en Met het oog op de vreemdeling (2.8) ligt het accent op de postkoloniale invalshoek. Dit geldt ook voor het boekproject Grensgebied (2.9), waarbij deze invalshoek verbonden wordt met een kritische kerkvisie. 2. Het boek Ons rakelings nabij. Gedaanteveranderingen van God en geloof In februari 2005 is het boek Ons rakelings nabij. Gedaanteveranderingen van God en geloof. Ter ere van Edward Schillebeeckx bij uitgeverij Meinema verschenen, onder redactie van Manuela Kalsky, André Lascaris, Leo Oosterveen en Inez van der Spek. Het boek maakt deel uit van het huidige onderzoeksproject, maar is tegelijk geschreven ter ere van Edward Schillebeeckx, die in november 2004 negentig jaar is geworden. Schillebeeckx heeft veel bijgedragen aan de gedaanteverandering van christelijk geloven, zeker in zijn katholieke gestalte. Ons rakelings nabij is gepresenteerd op een symposium op het DAC in Huissen (zie 2.3). Het boek is de eerste zelfstandige publicatie na de serie van elf cahiers die het DSTS heeft uitgegeven. Naast Edward Schillebeeckx en de medewerkers van het DSTS zijn bijdragen geschreven door Robert J. Schreiter, Erik Borgman, Marit Monteiro, Huub Oosterhuis, David Tracy en Emilio Platti. In het najaar van 2005 is de tweede druk verschenen. 3. Symposium Ons rakelings nabij Op 26 februari vond op het DAC te Huissen een symposium plaats met als titel: Ons rakelings nabij: Edward Schillebeeckx en de toekomst van de theologie. Er waren 215 deelnemers. Na het welkom van de voorzitter van het bestuur van het DSTS, Nico Schreurs, volgden drie korte lezingen en een plenaire discussie. Erik Borgman bracht naar voren dat de toekomst van de theologie van Schillebeeckx nog moet beginnen en pleitte voor een theologie als een blik op de wereld onder het opzicht van God. André Lascaris sloot in zijn verhaal aan bij een vroege publicatie van Schillebeeckx, God op de helling. Hij stelde voor om de scheepswerf, waar het beeld van een persoonlijke en transcendente God op de helling ligt, open te houden, zodat ethische verantwoordelijkheid, kwaad, schuld en vergeving niet gemystificeerd worden. Ton Zondervan, jongerenwerker en beleidsmedewerker van het DAC, zag Schillebeeckx idee van een negatieve ecclesiologie als een startpunt voor een bezinning op kerk-zijn in de huidige netwerksamenleving. Leo Oosterveen bood Schillebeeckx Ons rakelings nabij aan. In zijn ontroerende dankwoord liet Schillebeeckx merken dat het theologische vuur in hem nog volop brandt. Aan het begin van de middag schetste Anne-Marie Korte een beeld van de gedaanteveranderingen van de theologie in de laatste vijfentwintig jaar van de twintigste eeuw aan de hand van een powerpoint presentatie van het verhaal van de toren van Babel. Ze pleitte voor een positieve waardering van verschillen binnen de theologie. Dit werd vervolgens het
discussiethema voor de twaalf gespreksgroepen. Inez van der Spek (als Atelier de Plooi) zorgde met de performance Bouwdozen voor de toekomst voor een ludieke afsluiting van het symposium. 4. Het boek Moderne devoties Op 24 april 2005 werd het boek Moderne devoties. Vrouwen over geloven gepresenteerd in het televisieprogramma IKON Live. Het is een gezamenlijke productie van DSTS en IKONtelevisie onder redactie van Manuela Kalsky, Ida Overdijk en Inez van der Spek, uitgegeven door De Prom in Amsterdam. Het boek is bedoeld als interventie in het maatschappelijke debat, waarin religie nogal eens op een louter negatieve manier benaderd wordt. Veertien min of meer bekende vrouwen uit verschillende religieuze tradities (christelijk, islamitisch, joods en hindoeïstisch) hebben een essay geschreven over hun eigen religieuze en culturele achtergrond, hun praktische geloofsopvattingen, hun visie op God, en de transformatie van hun religieuze identiteit. De auteurs zijn: Naïma Azough, Tamarah Benima, Désanne van Brederode, Cándani, Esma Choho, Denise de Costa, Rémi van der Elzen, Kathleen Ferrier, Margreet Fogteloo, Şenay Özdemir, Annemiek Schrijver, Nahed Selim, Rosita Steenbeek, Rosa van der Wiekende Leeuw. Hun bijdragen maken duidelijk dat geloven en religie voor vrouwen ook zingeving en inspiratie betekenen, niet alleen voor hun persoonlijke spiritualiteit maar ook in hun maatschappelijke en creatieve identiteit. Het boek blijkt in een grote behoefte te voorzien. Binnen een half jaar is de derde druk verschenen, auteurs en redacteuren worden gevraagd voor lezingen en workshops en er worden bijeenkomsten georganiseerd waarbij Moderne devoties het uitgangspunt vormt voor gesprek en bezinning. Het Catharina Halkes Fonds, een van de subsidiegevers bij de uitgave van het boek, heeft zijn Catharina Halkeslezing 2005 gewijd aan het boek, waarbij drie auteurs een onderdeel van de lezing verzorgden. Er zijn veel positieve besprekingen in dagbladen en tijdschriften geweest, juist ook van mannelijke recensenten, die inhoud en stijl van het boek als een uitdaging voor de toekomst zien. Om het succes van Moderne devoties te vieren en te brainstormen over belangrijke thema s voor verdere reflectie, vond een ontmoeting tussen redacteuren en auteurs plaats op 15 december 2005 in de Dominicuskerk te Amsterdam. In het project Religies in verandering (2.6) is een vervolg op het boek opgenomen. 5. Het boek Damit es anders wird zwischen uns Het in 2004 door Manuela Kalsky en de Zwitserse theologe Doris Strahm opgezette Duitstalige boekproject over de interreligieuze dialoog vanuit het perspectief van vrouwen werd in 2005 gerealiseerd. In dit boek komen joodse, christelijke en islamitische vrouwen uit verschillende vakdisciplines aan het woord over actuele vragen met betrekking tot de verschillende religies. Hoe kunnen wij vormgeven aan een vreedzame en rechtvaardige multiculturele en multireligieuze samenleving? Welke bijdrage kan het interreligieuze gesprek daaraan leveren? Hoe kunnen vooroordelen worden overwonnen en kan het wederzijdse begrip worden bevorderd tussen mensen uit verschillende religies? Theorie en praktijk worden daarbij met elkaar verbonden, terwijl het zoeken naar een dialogisch begrijpen als rode draad door de afzonderlijke artikelen loopt. Het boek is begin maart 2006 onder de titel Damit es anders wird zwischen uns. Interreligiöser Dialog aus der Sicht von Frauen verschenen bij Grünewald Verlag in Duitsland. 6. Multimediaal project Religies in verandering Vanaf de zomer 2005 werd aan de opzet van het deelproject Religies in verandering gewerkt. Dit project bouwt voort op Moderne devoties. Het beoogt een inhoudelijke verdieping van het eerste boek te zijn, in de vorm van een tweede boek en een interactieve website, waar naast
verhalen over het persoonlijke geloof ook achtergrondinformatie van deskundigen over de verschillende religies beschikbaar is. Religies in verandering bestaat uit drie onderdelen:
A) Samenstelling van een boek: Moderne devoties II (werktitel). Deze keer stellen we aan de veertien auteurs in deze bundel voor om een begrip uit hun eigen religieuze traditie(s) te kiezen, aan de hand waarvan de veranderingen in hun (geloofs)leven verhelderd kunnen worden. Er komen vrouwen én mannen aan het woord die vanuit hun religieuze achtergrond joods, islamitisch, hindoeïstisch, boeddhistisch en christelijk een essay schrijven over de transformatie van hun geloof. Opnieuw zal verkend worden in hoeverre en op welke manier religie in een geseculariseerde samenleving een bron van inspiratie voor mensen kan zijn. Dit boek zal, wederom in samenwerking met IKON-televisie, onder redactie van Manuela Kalsky, Ida Overdijk en Inez van der Spek in maart 2007 bij uitgeverij De Prom verschijnen. B) Het TV-online project Reliflex: een interactieve website waarop o.a. zes docuportretten van mensen uit verschillende religieuze tradities via internet worden uitgezonden. Dit onderdeel van het project wordt in samenwerking met Stichting Zinweb, een interactief trefpunt voor spiritualiteit en levensbeschouwing op internet, ontwikkeld. Door middel van levens- en geloofsverhalen van mensen en door toegankelijke inhoudelijke informatie via de mogelijkheden van de nieuwe media TV-online/interactieve website/internet zal de kennis van en het onderlinge begrip voor de verschillende religieuze tradities bevorderd worden. Door gebruik te maken van de nieuwe media hopen wij een zo breed mogelijk publiek te bereiken. Er zal een interactieve website worden ontworpen die door Stichting Zinweb wordt beheerd en door het DSTS van inhoudelijke input wordt voorzien. Naast de inhoudelijke invulling van het project zijn een religieuze zelftest en een interreligieus spel in voorbereiding. C) De aanstelling van een medewerker voor de inhoudelijke aansturing van het Reliflex project en de organisatie van een symposium. De inhoudelijke aansturing van het project Reliflex ligt vanuit het DSTS bij Manuela Kalsky. Daarnaast zal een projectmedewerker het project mede helpen ontwikkelen en informatieve en opiniërende stukken voor de interactieve website schrijven. Hij/zij verricht wetenschappelijk onderzoek en bewaakt mede de inhoudelijke kwaliteit van de website. Ter afsluiting van dit project zal een symposium worden georganiseerd. De uitvoering van Religies in verandering is voor het grootste deel afhankelijk van externe subsidies. Op voorwaarde dat de benodigde subsidie zal worden verkregen, gaat het project per 1 mei 2006 van start. 7. Boekproject Vreemde aanrakingen De voorlopige titel van het boek dat in dit deelproject is opgezet, is Vreemde aanrakingen. Over het vreemde als culturele kracht. In de maatschappelijke verwarring waarin West- Europa momenteel verkeert, lijkt het teruggrijpen op het eigene vaak een reddingsboei. De nadruk ligt op de vorming van een eigen sterke identiteit, waarin onze normen en waarden centraal staan. Het vreemde is een bedreiging van deze identiteit en dient letterlijk en figuurlijk op afstand gehouden te worden. Bijzonder vreemd, zo niet vijandig, staat men vaak ten opzichte van religie vooral maar niet uitsluitend tegenover de islam, die wordt afgedaan als irrationeel en achterhaald. Op verschillende manieren wordt gezocht naar een alternatief voor deze sterke en harde eigen identiteit. Vreemde aanrakingen vindt dit in de ontvankelijkheid voor het vreemde. Anders dan in de meeste debatten en publicaties van dit moment, gebeurt dit niet vanuit een sociaal-politieke invalshoek, maar via de beschouwing en vormgeving van kunst, literatuur en religie. Het vreemde wordt op de eerste plaats opgevat in zijn concrete gestalte van de vreemdeling, als iemand uit een vreemd land, met een vreemde cultuur en taal, een vreemd geloof, met een vreemd lichaam misschien. Maar ook kan het begrepen worden als het
Vreemde, als al dan niet religieus geduide andersheid die het zegbare overstijgt en waarover we niet kunnen beschikken. Zijn misschien juist op plaatsen en in ontmoetingen waar het niet spoort, sporen van het niet in dogma s en definities vast te leggen Vreemde te vinden? Aan het boek werken mensen met verschillende culturele en geografische achtergronden en vakgebieden mee: theologen, schrijvers en kunstenaars, literatuurwetenschappers, cultuurfilosofen. In hun essays, literaire teksten en afbeeldingen zetten zij hedendaagse kunst, literatuur en religie in om een eigen perspectief te bieden op de dilemma s die in de actualiteit naar voren komen. Het boek staat onder redactie van Inez van der Spek. Het zal verschijnen in april 2007 en op een symposium worden gepresenteerd. 8. Boekproject Met het oog op de vreemdeling In dit boek, geschreven door Inez van der Spek, vormen persoonlijke foto s en herinneringen het uitgangspunt om een postkoloniaal verhaal te vertellen over de vreemdeling en de naaste. Bovendien spelen kunst en literatuur als theologische vindplaatsen een belangrijke rol. Vreemdelingschap, hybriditeit en solidariteit zijn de theoretische zoekconcepten aan de hand waarvan het verhaal zich ontvouwt. In 2005 is het eerste van drie delen geschreven: Tussen Nederland en Australië (deel 2 is getiteld Tussen Nederland en Nigeria, deel 3 Nederland en de rijksdelen overzee ). Het boek is gericht op een breed publiek en zal gereed zijn in maart 2008. 9. Boekproject Grensgebied In dit project, uitgevoerd door André Lascaris, wordt ingegaan op de theologische en spirituele situatie waarin progressieve katholieken zich op dit moment bevinden. Zij worden naar de marge van de kerk gedrongen omdat zij open staan voor de geseculariseerde en postmoderne samenleving, die op haar beurt kerkelijke mensen vaak wantrouwt. Zij bewegen zich in een grensgebied tussen kerk en postmoderne cultuur. Ze bevinden zich daarmee tussen hamer en aambeeld: voor de ene wereld zijn ze te gelovig, voor de andere te ongelovig. Deze positie wordt met name door leden van de Mariënburgvereniging en vele pastorale werkers als problematisch ervaren. De laatste jaren verdwijnt in Nederland de ene na de andere instelling waarin progressieve christenen zich na Vaticanum II verenigd hadden. In Nederland en daarbuiten wint het traditionalisme snel terrein. De keuze van Joseph Ratzinger tot paus Benedictus XVI bevestigt het beleid van de kerkelijke overheid die na het Tweede Vaticaans Concilie het vermeende verlies aan gezag probeert te herstellen met een nog meer op Rome gericht beleid. Dit proces van Romeinse kolonisatie is relatief succesvol. Het slaagt erin een tamelijk zelfbewuste groep van orthodoxe gelovigen te vormen. Maar dit gaat ten koste van de oecumene, de dialoog met andere religies en bovenal van de pluriformiteit in de kerk zelf. Kernvraag van het project is: hoe in de toekomst kerk te zijn? Hoe kan de stem van deze christenen klinken in de geseculariseerde wereld? Het gaat in dit project niet louter om een spiritualiteit van overleven, maar ook om de theologische vraag hoe men als ongewenste vreemdeling gelovige en kerklid kan zijn in de huidige postmoderne maatschappij. Hoe kan deze stem naast andere stemmen gehoord blijven worden? Het afgelopen jaar zijn schetsen gemaakt van een aantal theologische brandhaarden zoals het ambt, de interpretatie van de eucharistie, spiritualiteit, en loyaliteit jegens kerk en samenleving. Omdat het project als doelgroep mensen zoals de leden van de Mariënburgvereniging heeft, is met het bestuur van deze vereniging contact opgenomen. In 2006 zal een aantal bijeenkomsten plaatsvinden waarin leden van de vereniging als klankbord voor het onderzoek optreden. Het project zal in 2007 worden afgesloten met een boek en een presentatie.