INHOUD Woord vooraf............................................... 9 1 Timoteüs, Paulus geestelijke zoon en naaste medewerker....................................... 11 Noten............................................... 17 2 1Timoteüs 1:1-20 Timoteüs, verkondig en verdedig de Waarheid!............................... 18 1. Een persoonlijk schrijven met apostolisch gezag, 1 Tim. 1, 2 19 2. Timoteüs, weersta de dwaalleraars, 1 Tim. 1:3-11...... 21 3. Aan mij kan iedereen zien hoe overvloedig God genade en ontferming bewijst, 1 Tim. 1:12-17............... 29 4. Mijn kind, strijd de goede strijd!, 1 Tim. 1:18-20...... 39 Noten............................................... 43 3 1Timoteüs 2:1-15 De gemeente in haar samenkomsten............................ 46 1 Bij Gods wereldwijde reddingswerk behoren wereldomvattende voorbeden, 1 Tim. 2:1-7.......... 46 2. De mannen in de samenkomsten, 1 Tim. 2:8......... 56 3. De vrouwen in de samenkomsten, 1 Tim. 2:9-15...... 58 Noten............................................... 69 4 1Timoteüs 3 De vereisten voor opzieners en diakenen................................. 74 1. Voorwaarden waaraan een opziener moet voldoen, 1 Tim. 3:1-7 74 2. Voorwaarden waaraan diakenen moeten voldoen 1 Tim. 3:8-13.................................... 86 3. Timoteüs weet nu hoe ieder zich in de gemeente van de levende God moet gedragen, 1 Tim. 3:14-15.......... 94 4. De waarheid waarvan de kerk pijler en fundament is, 1 Tim. 4:16...................................... 97 Noten.............................................. 104 7
5 1 Timoteüs 4:1-5 Demonische leer voorzegd en weerlegd................................... 106 1. Kwaad spreken van God en van zijn goede schepping, 1 Tim. 4:1-3a... 107 2. Enkele hoofdtrekken van de gnostiek.............. 109 3. Paulus weerlegt de gnostiek vanuit de eenheid van het Oude en Nieuwe Testament, 1 Tim. 4:3b-5........... 116 Noten............................................... 119 6 1 Timoteüs 4:6-16 Een goede dienaar van Christus Jezus...................................... 120 1. Profiel van een goede dienaar van het Woord, 1 Tim. 4:6-16 120 Noten............................................... 135 7 1 Timoteüs 5:1-16 Liefdevol vermanen en goed voor de weduwen zorgen......................... 136 1 Hoe vermaan je mannen en vrouwen?, 1 Tim. 5:1,2... 136 2 De ondersteuning van de weduwen, 1 Tim. 5:3-8...... 140 3. De dienst van de weduwen in de gemeente,1 Tim. 5:9-16 146 Noten............................................... 154 8 1Timoteüs 5:17-6:2 De eer en benoeming van de oudsten en de christenplicht van de slaven.......... 156 1. De eer die oudsten in de gemeente toekomt, 1 Tim. 5:17-21 156 2. Geen lichtvaardige benoemingen, 1 Tim. 5:22-25..... 163 3. De christenplicht van de slaven, 1 Tim. 6:1,2......... 168 Noten............................................... 175 9 1 Timoteüs 6:3-21 Laatste vermaningen....... 178 1. Herhaalde waarschuwing voor een andere leer, 1 Tim. 6:3-5 178 2. Geldzucht eindigt in het verderf, godsvrucht met eeuwige winst, 1 Tim. 6:6-10............................... 183 3. De man van God, zijn streven en strijd, 1 Tim. 6:11, 12. 187 4. Steun bij je ambtsbediening op God Almachtig en op Christus Jezus, 1 Tim. 6:13-16...................... 195 5. Draag de rijken op nederig en vrijgevig te zijn, 1 Tim. 6:17-19................................... 205 6. Bewaar wat je is toevertrouwd, 1 Tim. 6:20v... 209 Noten............................................... 214 8
Woord vooraf In zijn brieven aan Timoteüs en Titus houdt Paulus de kerk van alle eeuwen Gods huisorde voor, de grondregels voor de inrichting van een gezond en geordend christelijk gemeenteleven. Ik wil in dit boek graag 1 Timoteüs vers voor vers en Schrift met Schrift vergelijkend bespreken. Zoals in heel deze serie vooral met het oog op de doorsnee kerkganger en Bijbelliefhebber. Evenals in mijn deel over Efeziërs ga ik daarbij uit van de Nieuwe Bijbel Ver taling, omdat die inmiddels in brede kringen de standaardvertaling is geworden. Zonder nadere aanduiding zijn de aanhalingen uit de Schrift aan die vertaling ontleend. Hier en daar geef ik echter de voorkeur aan enkele andere Nederlandse vertalingen. Ik kort ze als volgt af: SV: de Statenvertaling (1637). NBG: Nieuwe Vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap (1951). WV: Willibrordvertaling (geheel herzien 1995). GNB: Groot Nieuws Bijbel (1996). NBV: Nieuwe Bijbelvertaling (2004). Ook bij dit boek ben ik veel dank verschuldigd aan mevr. drs. Vera I. Kerkhof te Barne veld. Zij heeft menig computerprobleem voor me opgelost en me als meelezer be kwaam geholpen bij het persklaar maken van de kopij. Barneveld, december 2009 F. van Deursen 9
1010 Dan weet je hoe men zich moet gedragen in het huis van God, dat wil zeggen de kerk van de levende God, fundament en pijler van de waarheid (1 Tim. 3:15).
1 TIMOTEÜS, PAULUS GEESTELIJKE ZOON EN NAASTE MEDEWERKER Staat Timoteüs bewogen levensloop u helder voor de geest? Hij was afkomstig uit Lystra in Lykaonië, een door en door heidense landstreek in het huidige centraal-turkije. Zijn moeder was een Jodin die getrouwd was met een Griekse (= niet-joodse) man. Misschien was Timoteüs daarom als kind niet besneden. Maar zijn moeder Eunike en zijn grootmoeder Loïs waren gelovige vrouwen die hun (klein)zoon van kindsbeen af hadden onderwezen in de heilige geschriften van het Oude Testament (2 Tim. 1:5; 3:15). Zich daarbij natuurlijk niet bewust dat zij de jongen daarmee voorbereidden op zijn grote, toekomstige taak als evangelist van de Messias en naaste medewerker van de apostel Paulus. Afgaande op wat die in zijn brieven over hem meedeelt, was Timoteüs toen de apostel hem als medewerker koos nog betrekkelijk jong. De gelovigen werden immers vermaand niet op hem neer te kijken vanwege zijn jeugdige leeftijd (1 Tim. 4:12). Zelf moest hij de begeerten van de jeugd mijden (2 Tim. 2:22). Als Paulus hem als twintiger aanstelde, dan was hij nog pas in de dertig toen hij diens beide brieven ontving. Op die leeftijd had hij al menige verantwoordelijke opdracht voor Paulus volbracht. Van aard was Timoteüs een verlegen jongeman die af en toe een bemoedigend woord nodig had. Daarom waarschuwde Paulus de Korintiërs: Zorg ervoor dat u Timoteüs niet afschrikt wanneer hij bij u komt, want hij werkt net als ik ten dienste van de Heer. Dus niemand mag op hem neerzien. Zorg er ook voor dat hij veilig naar mij terug kan reizen (1 Kor. 16:10v). En in zijn tweede brief spoorde Paulus zijn schroomvallige helper aan met: God heeft ons niet een geest van lafhartigheid gegeven, maar een geest van kracht, liefde en bezonnenheid (2 Tim. 1:7). Kortom, we doen hem geen onrecht wanneer we over een timide Timo teüs spreken. Lichamelijk was hij ook geen krachtpatser. Hij had vaak last van zijn maag, waarom Paulus hem adviseerde: Drink niet alleen 11
1 Timoteüs, Paulus geestelijke zoon en naaste medewerker maar water, doe er vanwege je zwakke maag en je andere kwalen wat wijn bij (I, 5:23). Christen geworden in een vijandig Lystra Vermoedelijk zijn Timoteüs, Eunike en Loïs met enige andere Joden en heidenen christen geworden toen Paulus op zijn eerste reis het evangelie in Lystra verkondigd had. Op de tweede reis wordt Timoteüs immers reeds een discipel genoemd (Hand. 16:1). De prediking in Lystra had Paulus bijna het leven gekost. Nadat hij er een lamme man had genezen, hield de bevolking Barnabas en hem voor goden die in mensengedaante waren neergedaald. Toen zij dit krachtig weerspraken en de opgewonden menigte er nauwelijks van konden weerhouden stieren aan hen te offeren, sloeg de volksgunst om in volkshaat. Vijandige Joden stookten de teleurgestelde heidenen op Paulus te stenigen. Na een regen van keien zakte hij in elkaar en werd hij voor dood de stad uit gesleept. Intens verdrietig stonden zijn discipelen om de gehavende dode op de grond. Was de jeugdige Timoteüs daar ook al bij? Dan wist hij al heel gauw wat een lijden de evangeliedienst meebrengt. Maar ook hoe wonderbaar de Here Christus daarvoor opkwam. Want Hij liet zijn even tevoren nog dood gewaande apostel overeind komen en gaf hem kracht om reeds de volgende dag verder te reizen (Hand. 14:19-20). 1 Kort voor zijn dood herinnert Paulus Timoteüs aan wat hem destijds in Lystra was overkomen (2 Tim. 3:11). Paulus vindt zijn geestelijke zoon Toen Paulus ongeveer een jaar later op zijn tweede reis samen met Silas Lystra en Derbe opnieuw bezocht, zag hij wat een uitstekende medewerker er in de jonge Timoteüs voor hem stak. Hij was Jood, van kindsbeen in de Heilige Schrift onderwezen en zal ook wel Grieks gekend hebben, de toenmalige wereldtaal waarmee je overal terechtkon. Bovendien was hij een bijzonder fijn christen, voor wie de gelovigen in Lystra en Ikonium veel respect hadden. Daarmee voldeed hij aan een eerste vereiste voor leiders van christelijke gemeenten: zij moeten onberispelijk zijn (1 Tim. 3:2,10). Zijn bedeesdheid en minder sterke gezondheid waren voor Paulus geen bezwaar. De genade van Christus Jezus zou hem sterk maken (2 Tim. 2:1). 12
Timoteüs, Paulus geestelijke zoon en naaste medewerker 1 Alleen zijn onbesnedenheid zou met name voor de evangelieverkondiging onder de Joden een nadeel kunnen betekenen. Antichristelijke Joodse propaganda zou daar gemakkelijk munt uit kunnen slaan. Omdat Paulus echter zielsgraag ook Joden tot geloof bracht, was hij in dit geval de Joden een Jood. Hoewel niemand beter wist dan hij dat de besnijdenis in Christus Jezus van geen belang is (Gal. 5:6), besneed hij Titus niet, maar Timoteüs wél (Hand. 16:3). 2 Voordat hij met Paulus en Silas op weg ging naar Europa, werd hij plechtig in zijn ambt van evangelist en leraar bevestigd. Gedreven door de Heilige Geest verzekerden profeten hem dat God hem tot deze heilige dienst geroepen had (I, 1:18) en dat Hij hem als genadegave (charisma) de daarvoor benodigde bekwaamheid schonk. Samen met Paulus legden de ouderlingen van Lystra hem de handen op, als teken en zegel van zijn roeping en bekwaamheid. Zoals zij hun handen op zijn hoofd legden, zo zou God van zijn Geest op hem leggen (1 Tim. 4:14; 2 Tim. 1:6; vgl. Hand. 13:3). Zouden zijn moeder Eunike en zijn grootmoeder Loïs ook bij deze plechtige uitzending aanwezig zijn geweest? Beide vrouwen brachten geen gering offer toen ze hun (klein)zoon afstonden voor de evangeliedienst, die vast grote moeiten voor hem zou meebrengen. Zij herinnerden zich natuurlijk levendig hoe Paulus na zijn steniging in hun stad voor dood was opgenomen (Hand. 14:19). Zulke gevaren zouden voortaan hun Timoteüs ook bedreigen, zowel van heidenen als van Christusvijandige Joden. Inderdaad heeft ook hij later met de gevangenis kennisgemaakt. De auteur van Hebreeën vraagt aan het eind: Wist u dat onze broeder Timoteüs is vrijgelaten? (Hebr. 13:23). Daar kwamen dan ook nog de gevaren bij die hij liep tijdens zijn vele reizen. In het algemeen was dit in de antieke wereld geen genoegen. Reizigers over land werden bedreigd door koude en hitte, honger en dorst, moeheid, rovers en rivieren en moesten soms met smerige herbergen genoegen nemen. 3 Zeereizigers waren aangewezen op schepen zonder passagiersaccommodatie. Meestal moesten zij voor hun eigen proviand zorgen en sliepen ze onder hun eigen reismantel aan dek. Paulus leed zelfs driemaal schipbreuk (2 Kor. 11:25v). Onder zulke omstandigheden moet Timoteüs duizenden kilometers met Paulus hebben afgelegd. 4 13
1 Timoteüs, Paulus geestelijke zoon en naaste medewerker Met deze jongeman zou de apostel Paulus zich zo een van geest en nauw verbonden gaan voelen dat hij hem mijn geliefd kind of mijn waarachtig kind in het geloof noemde (1 en 2 Tim. 1:2, vgl. Fil. 2:22). Geen van Paulus medewerkers wordt in zijn brieven zo vaak ge noemd als Timoteüs. In 2 Timoteüs, de brief die Paulus kort voor zijn dood schreef, getuigde hij: Jij daarentegen bent mij trouw gevolgd in mijn leer, mijn levenswijze, streven, geloof, geduld, liefde en volharding en je hebt hetzelfde lijden en dezelfde vervolgingen ondergaan die mij in Antiochië, Ikonium en Lystra (!) hebben getroffen (2 Tim. 3:10v). Vol verlangen voegde hij eraan toe: Kom snel naar me toe! (2 Tim. 4:9). Verantwoordelijke opdrachten In de loop van de jaren heeft Timoteüs als afgevaardigde en plaatsvervanger van Paulus menige verantwoordelijke opdracht uitgevoerd. De eerste kreeg hij in Athene. Paulus maakte zich ernstig zorgen over de pasbekeerde gelovigen in Tessalonika die hij voortijdig had moeten verlaten. Daarom zond hij Timoteüs naar hen toe om hen te versterken in het geloof (1 Tes. 3:1v). Intussen reisde Paulus verder naar Korinte. Daar bracht Timoteüs hem een gunstig rapport uit over zijn visitatie aan Tessalonika. Dankbaar en opgelucht schreef Paulus daarop zijn 1 en 2 Tessalonicenzen. Als medeafzender noemt hij dan ook de hun nu welbekende Timoteüs (1 en 2 Tes. 1:1). Ook bij Paulus prediking in Korinte was zijn jonge medewerker nauw betrokken (1 Kor. 4:17; 2 Kor. 1:19). In het briefhoofd van 2 Korintiërs wordt hij alweer apart genoemd. De vele zorgen die de apostel over die gemeente had (Korinte was Paulus zorgenkind) heeft Timoteüs als zijn naaste medewerker natuurlijk gedeeld. Het was ook in Korinte dat Paulus zijn brief aan de Romeinen schreef. Zou hij daarover geen overleg gepleegd hebben met zijn geestelijke zoon? Die was blijkens het slot van deze brief ook bij de gelovigen in Rome bekend: Timoteüs, mijn medewerker, laat u groeten (Rom. 16:21). Verder was hij lid van de deputatie die samen met Paulus de collecte van de Griekse kerken voor de armen in Judea naar Jeruzalem overbracht (Hand. 20:3v). Toen de apostel daar eerst door de 14
Timoteüs, Paulus geestelijke zoon en naaste medewerker 1 Joden was gemolesteerd en vervolgens door de Romeinen was gearresteerd en in Caesarea gevangengezet, was Timoteüs in de nabijheid van zijn geestelijke vader (Kol. 1:1). Zo zal hij ook wel meelezer zijn geweest van Paulus brieven aan de Efeziërs, Filippenzen en Kolos senzen, die deze tijdens zijn gevangenschap schreef. 1 Timoteüs niet met zekerheid te dateren Toen hij deze brief ontving, werkte Timoteüs als Paulus vervanger in de gemeente te Efeze. Destijds een heidense wereldstad, beroemd om de tempel van Artemis, een van de zeven wereldwonderen. De jonge evangelist moest er de grotestadsgemeente nader onderwijzen. Er moest dwaalleer worden weerlegd en de gezonde leer onderwezen. Ook het kerkelijke leven moest verder geordend worden. Om Timoteüs daarvoor de nodige instructies te geven, schreef Paulus hem deze brief. Mocht hij wat langer wegblijven, dan had zijn assistent zwart op wit hoe men zich moet gedragen in het huis van God, dat is de gemeente van de levende God (I, 3:14v). Wanneer Paulus hem dit schreef, is uit Handelingen moeilijk met zekerheid op te maken. De meeste bijbelgeleerden veronderstellen dat Paulus na zijn tweejarige gevangenschap in Rome (Hand. 28:30v) is vrijgelaten. Hij zou daarna nog enige jaren hebben rondgereisd (misschien zelfs naar Spanje) en in die periode zijn beide brieven aan Timoteüs geschreven hebben. Daarna zou hij voor de tweede maal zijn gearresteerd en tussen 64 en 67 onder Nero in Rome zijn onthoofd. Anderen nemen aan dat Paulus I Timoteüs schreef gedurende zijn derde reis, toen hij na enige jaren in Efeze gewerkt te hebben (Hand. 19) naar Macedonië vertrok en Timoteüs achterliet (Hand. 20:1) 5. Weer anderen vermoeden dat hij zijn meerjarig verblijf in Efeze heeft onderbroken voor een tussentijdse rondreis via Macedonië en Korinte. Tijdens zijn afwezigheid was Timoteüs belast met de zorg voor de gemeente. 6 Voor geen van deze vermoedens bestaat strikt bewijs en gissen doet missen. Voor het verstaan van de brief is het echter niet nodig precies te weten wanneer Paulus hem geschreven heeft. De inhoud wordt er niet anders van en de boodschap blijft voor ons dezelfde. 15
1 Timoteüs, Paulus geestelijke zoon en naaste medewerker Handleiding voor gemeenteopbouw Hoewel alle brieven in het Nieuwe Testament herderlijk van aard en bedoeling zijn, dragen 1 Timoteüs, 2 Timoteüs en Titus een eigen stempel. Ze staan bekend als de pastorale brieven (van het Latijnse woord pastor = herder ). Zij waren in eerste instantie gericht aan de herders Timoteüs en Titus om hen te ondersteunen bij hun moeilijke pastorale werk en de opbouw van een geordend gemeentelijk leven in Efeze en op Kreta. Wat zal Timoteüs blij zijn geweest met de bemoedigende brief van zijn grote leermeester. Nu de Geest van Christus deze brieven heeft opgenomen in de Heilige Schrift vormen zij voor de gemeente van alle eeuwen een vademecum pastorale, een handleiding waaruit voorgangers en gemeenteleden kunnen leren hoe men zich moet gedragen in het huis van God, dat wil zeggen de kerk van de levende God, fundament en pijler van de waarheid (1 Tim. 3:15). De zaken die de apostel in deze brieven behandelt zijn na twintig eeuwen nog steeds actueel. Hoe dient het gemeentelijke leven geordend te worden? Wat zijn de basisregels voor de eredienst? Aan welke voorwaarden moet iemand voldoen om tot herder en leraar, opziener en diaken geroepen te worden en wat is zijn taak? Wie zijn als eersten verantwoordelijk om in de noden van de behoeftigen te voorzien? Hoe moeten oude mannen pastoraal begeleid worden? En oude vrouwen? En jonge mannen? En jonge vrouwen? Daarvoor gaf Paulus Timoteüs in deze eerste brief de nodige aanwijzingen. Fundament en pijler van de waarheid is de gemeente alleen wanneer zij zich houdt aan de heilzame leer (1:10, 6:3). Is dat hetzelfde als de Bijbel? Is die leer het Woord van God of wordt zij dit pas wanneer zij je raakt? Hoe moet de kerk omgaan met verkondigers van een afwijkende leer? Kun je aan ziekelijke onzinnigheden ook teveel aandacht besteden? Aan wat de apostel daarover schreef aan zijn geestelijke zoon is de kerk nog steeds gebonden. Hij moest ook niet alleen opkomen voor de gezonde leer, maar evengoed voor de gezonde levenswandel van de gelovigen. En als iemand in zonde leefde, hoe moest hij dan de christelijke tucht uitoefenen? In welk tempo en met wel doel voor ogen? Het antwoord op al deze vragen staat niet vrij. Zelfs Timoteüs was voor deze zaken 16
Timoteüs, Paulus geestelijke zoon en naaste medewerker 1 gebonden aan de instructies die Paulus hem indertijd voor de gemeenteopbouw in Efeze gaf. Hoeveel te meer alle hedendaagse voorgangers en gemeenten! 7 NOTEN 1. Vgl. in deze serie Handelingen I, 324v. 2. Idem, Handelingen II, 34v. waarom Timoteüs wel en Titus niet besneden werd. 3. Idem, Handelingen II, 32 over antieke voetreizigers. 4. Volgens een ruwe, maar zeer lage schatting heeft Paulus althans voor zijn bekende zendingsreizen minstens 16.800 km afgelegd, 7800 km over land en ongeveer 9000 km over zee, vaak onder zware omstandigheden. Afgezien van de 720 km lange tocht van zijn geboorteplaats Tarsus naar Jeruzalem, die hij vele malen moet hebben afgelegd. Ook afgezien van de reizen die in Handelingen niet beschreven staan, A. Sizoo, De antieke wereld en het Nieuwe Testament, Kampen 1948, 157v. 5. Zo kanttekeningen Statenvertaling met verwijzing naar Hand. 20:1. 6. J. van Bruggen, Paulus, Kampen 2001, 88-91, 94. Vgl. John A.T. Robinson, Redat ing the New Testament, London, 1976, 82-84. Beiden dateren de brief tijdens Paulus derde reis. 7. William Hendriksen, New Testament Commentary, Grand Rapids 1957, 3. 17