Bouw - sector prognose Economisch Bureau Nederland Madeline Buijs +31 20 383 82 01 10 maart 2016 Eenzijdig herstel in de bouwsector De bouwsector herstelde in 2015 sterk. Ook in 2016 en 2017 is groei van de bouwsector te verwachten, maar het groeitempo neemt wel af. De vooruitzichten voor de woningbouw zijn zeer positief. De utiliteitsbouw en grond-, water- en wegenbouw (gww) blijven hierbij sterk achter, mede door hoge leegstandscijfers en beperkte investeringen door de overheid. De hout- en bouwmaterialenindustrie en groothandel profiteren van het herstel van de bouwsector, net als de installateurs. De architecten profiteren van het herstel van de woningbouw, maar hun tarieven staan nog sterk onder druk. De ingenieurs hebben ten slotte goede vooruitzichten, maar de afkoelende wereldeconomie is voor hen een risico. De bouw groeit door in 2016 en 2017 De bouw heeft in 2015 een topjaar beleefd, met een groei van de bouwproductie van 8,2%. Deze groei heeft twee oorzaken. Allereerst herstelt de woningmarkt snel, wat een positief effect heeft op de woningbouw. Hier profiteert met name de nieuwbouw van. Ten tweede was er sprake van een eenmalig effect, namelijk de verhoging van de btw op arbeid bij de renovatie van woningen. De btw is op 1 juli 2015 weer verhoogd van 6% naar 21%. Dit had als resultaat dat de bouwproductie in juni met 25,9% j-o-j steeg. Zonder deze sterke stijging in juni zou de bouwproductie in 2015 met 6,4% zijn gestegen. De verwachtingen voor 2016 en 2017 zijn wat gematigder, vooral omdat de verwachtingen voor de woningbouw lager zijn dan in 2015. Maar nog steeds verwachten we een groei voor de bouw van 4,5% in 2016 en 3,5% in 2017. Woningbouw is koploper Zoals gezegd zorgde de woningbouw er in 2015 voor dat de bouwproductie zo hard steeg. Dit bleek duidelijk uit de investeringen in woningen in 2015. Die stegen met 26,8%, zoals uit de grafiek op de volgende pagina blijkt. De groei zwakte in het vierde kwartaal wel wat af. Ook in 2016 en 2017 groeit de woningbouw naar verwachting het hardst van alle branches in de bouw. De groei is in deze twee jaren wel lager dan in 2015. Mutaties productie en omzet naar branche, in % 2014 2015 2016 2017 Bouw (productie): 3,2 8,2 4,5 3,5 Woningbouw 2,6 14,0 7,0 5,0 Utiliteitsbouw 3,7 3,0 2,0 2,0 Gww 2,4 2,5 1,5 3,0 Aanverwante sectoren bouw: Installatiebedrijven (omzet) 1,4 3,5 4,0 3,0 Hout- en bouwmaterialenindustrie (productie) 2,1 6,0 3,5 3,0 Groothandel hout- en Bouwmaterialen (omzet) 2,9 7,6 4,5 3,5 Architecten (omzet) 1,2 3,9 3,0 3,0 Ingenieurs (omzet) 4,1 4,4 3,0 3,0, ramingen en prognoses ABN AMRO Economisch Bureau Kerncijfers Nederlandse economie, in % 2014 2015 2016 2017 Bbp 1,0 1,9 1,7 1,9 Particuliere consumptie 0,0 1,6 1,8 2,1 Overheidsconsumptie 0,3 0,0 1,0 0,9 Investeringen 3,5 10,3 3,3 4,0 Uitvoer 4,0 4,2 2,8 4,7 Invoer 4,0 4,9 4,2 5,5 Inflatie 1,0 0,6 0,6 1,6 Werkloosheid (% beroepsbev.) 7,4 6,9 6,5 6,3, ramingen en prognoses ABN AMRO Economisch Bureau
Wij verwachten dat de woningmarkt in 2016 en 2017 minder hard zal groeien als in 2015. Dit heeft zijn weerslag op de woningbouw. Investeringen woningen groeien hard % groei, j-o-j hoe de woningbouw zich de komende tijd gaat ontwikkelen. De afgegeven vergunningen stijgen nog wel, maar ook minder hard. Orderportefeuille woningbouwers op hoog niveau Aantal maanden tweede halfjaar van 2015 stegen de vergunningen nog maar met 6,6% j-o-j. De afgegeven vergunningen voor renovaties van woningen stegen licht in 2015, met 2,3%. Afgegeven vergunningen nieuwe woningen stabiliseren eind 2015 Aantal Ook geven de voorlopende indicatoren aan dat de groei zal afzwakken. De orderportefeuille van woningbouwers laat een minder harde groei zien dan in 2014, maar bevindt zich wel op een hoog niveau. Voor deze grootte van orderportefeuille moeten we terug naar 2008. De orderportefeuille bedroeg in januari 2016 8,5 maanden. In januari 2015 bedroeg de orderportefeuille nog 7,6 maanden. Dit is een aanzienlijke groei, maar het groeitempo zwakt af. Dit is in de grafiek rechts te zien. Naast de orderportefeuille geven ook de afgegeven vergunningen een goed beeld van Dit is een vergelijkbare ontwikkeling als wat er met de orderportefeuille gebeurt. Dit is in de grafiek rechts te zien. Zoals uit de grafiek blijkt zijn vooral de vergunningen voor nieuwe woningen gestegen, de vergunningen voor renovatie van woningen zijn veel stabieler. De afgegeven vergunningen voor nieuwe woningen stegen in 2014 hard, met 39,6%. In 2015 was er ook nog een groei te zien, die bedroeg 30,1%. De groei vond wel met name in het eerste halfjaar van 2015 plaats. Toen stegen de afgegeven vergunningen met 60,3% j-o-j. In het, ABN AMRO Economisch Bureau De sterkste groei zit dus nog steeds in nieuwbouwwoningen. In 2015 werden vooral meer vergunningen afgegeven voor nieuwe huur- en koopwoningen die door particuliere opdrachtgevers worden gebouwd. Absoluut gezien worden de meeste vergunningen voor nieuwe koopwoningen verstrekt aan commerciële opdrachtgevers. Als we naar de ontwikkelingen op de wat langere termijn kijken, valt op dat er in 2015 minder vergunningen zijn afgegeven dan in 2009. Maar er zijn twee uitzonderingen. Allereerst zijn er meer
vergunningen afgegeven aan commerciële partijen voor de bouw van nieuwe huurwoningen, terwijl er minder vergunningen aan woningcorporaties worden afgegeven. Ten tweede zijn er in 2015 meer vergunningen afgegeven aan particuliere opdrachtgevers voor de bouw van nieuwe koopwoningen. Leegstand teistert utiliteitsbouw De utiliteitsbouw heeft het in tegenstelling tot de woningbouw een stuk moeilijker. De utiliteitsbouw kampt nog met hoge leegstandscijfers waardoor er weinig nieuwe utiliteitsgebouwen worden gebouwd. De investeringen in gebouwen liepen in 2015 terug, zoals in onderstaande grafiek te zien is. Investeringen in utiliteitsgebouwen omlaag % groei, j-o-j Over het gehele jaar was een daling van 1% te zien. In de eerste twee kwartalen van 2015 was nog een stijging te zien, maar in het derde en vierde kwartaal van 2015 daalden de investeringen in gebouwen flink. Gezien de hoge leegstandscijfers van winkels en kantoren is dit geen verrassende ontwikkeling. In 2015 stond 17% van de kantoren leeg en 9,2% van de winkels. De winkelleegstand zal verder stijgen door het verdwijnen van nogal wat grotere winkelketens en warenhuizen. Een deel van de panden zal weer verhuurd worden, maar voor de panden aan de randen van Nederland zal dit moeilijker zijn. En daar is de winkelleegstand al hoger. Maar de utiliteitsbouw is een heel diverse sector, dus de vooruitzichten zijn niet voor alle branches slecht. In de grafiek op de volgende pagina is de ontwikkeling van de waarde en aantal afgegeven vergunningen te zien. Voor scholen, kassen en combinatie bedrijfshallen is zowel een stijging te zien in de waarde als het aantal afgegeven vergunningen. Voor kantoren is een stijging te zien in het aantal afgegeven vergunningen, maar een daling in de waarde van de afgegeven vergunningen. Er worden dus meer kleine kantoren gebouwd. Dit past bij de behoefte die er bestaat bij bedrijven. Doordat er veel meer thuis wordt gewerkt, hebben bedrijven genoeg aan minder kantoorruimte. Eenzijdig herstel wat zijn de risico s? Het herstel van de bouw was in 2015 vrijwel geheel gebaseerd op het herstel van de woningbouw. De verwachting is dat dit in 2016 en 2017 ook het geval zal zijn. Net als voor de Nederlandse economie geldt dat het goed is als de groei in de bouw breed gedragen is. Dat betekent voor de bouw dat verschillende branches bijdragen aan de groei van de sector. Er zijn namelijk risico s verbonden aan de afhankelijkheid van één branche. Stel dat er onverwachte dingen gebeuren die de woningbouw raken, kan de woningbouw daar negatief op reageren waardoor de groei van de bouwsector ook wegzakt. De woningbouw is ook een volatiele sector, waardoor bij negatieve ontwikkelingen de woningbouw ook ver wegzakt. Dat hebben we tijdens de crisis in de bouw ook gezien. In de grafiek hieronder is te zien hoe sterk de investeringen in woningen zijn weggezakt tijdens de crisis in vergelijking met de investeringen in gebouwen en gww. Investeringen woningen flink gedaald Index 1996kw1=100, ABN AMRO Economisch Bureau
De risico s voor bouwers zijn bij kleine kantoren over het algemeen lager. De kantoren die nog worden gebouwd, zijn duurzaam. Voor hallen en loodsen is de ontwikkeling precies omgekeerd. Daar stijgt de waarde van de afgegeven vergunningen, maar daalt het aantal. Er worden dus steeds grotere hallen en loodsen gebouwd. Dit is ook een logische ontwikkeling, gezien er steeds meer online gekocht wordt. Voor winkels en schuren en stallen daalde zowel de waarde als het aantal afgegeven vergunningen. Wisselend beeld afgegeven vergunningen nieuwe gebouwen % groei 2015, j-o-j Overheidsbezuinigingen hebben weerslag op gww Ook de gww heeft het nog moeilijk. De omzet van bedrijven in de gww daalde in 2015 met 2,5%. De productie is naar verwachting wel licht gestegen. Vooral de kabels- en buizenleggers hadden een slecht jaar, hun omzet daalde met 12,6%. De bouwers van wegen, tunnels en spoorwegen lieten maar een minieme omzetstijging zien van 1%. De bedrijven actief in de natte waterbouw hadden in 2015 wel een goed jaar. Hun omzet steeg in de eerste drie kwartalen van 2015 met 29,2% j-o-j. Er zijn nog geen jaarcijfers bekend. Uit het Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT) van de Rijksoverheid blijkt dat de investeringen door de Rijksoverheid stuivertje gaan wisselen. Er is lange tijd meer geïnvesteerd in het Deltafonds, wat is opgezet ten behoeve van de waterkwaliteit- en veiligheid. Vanaf 2015 dalen de investeringen in het Deltafonds trendmatig, al is er in 2018 en 2019 een lichte stijging te zien. De investeringen in het Infrastructuurfonds gingen de afgelopen jaren juist omlaag. Vanaf 2017 gaan de investeringen in het infrastructuurfonds weer stijgen. Daardoor stijgen de totale investeringen in de infrastructuur vanaf 2017 weer, met circa 1,2% per jaar. Er wordt vanaf 2017 veel in het hoofdwegennet geïnvesteerd, de investeringen stijgen in de periode 2017-2020 met ruim 56%. Terwijl de investeringen in de spoorwegen met 27% afnemen in deze periode. Ook in het hoofdvaarwegennet wordt minder geïnvesteerd. De stijging komt dus geheel ten goede aan de aanleg van wegen. De orderportefeuille van wegenbouwers is in 2015 licht gestegen van 5,7 naar 5,9 maanden. De orderportefeuille van grond- en waterbouwers is juist gedaald van 6,7 naar 6 maanden. Daling investeringen Deltafonds Mln EUR Bron: Infrastructuurfonds/Deltafonds 2016, EIB Tussen de 30-40% van de investeringen in de infrastructuur wordt besteed aan beheer en onderhoud. De investeringen voor onderhoud stegen langere tijd, maar uit het MIRT blijkt dat dit na 2016 gaat veranderen. Dit is in de grafiek
hieronder te zien. Vanaf 2017 daalt het budget voor beheer en onderhoud. Het sterkst dalen de investeringen voor onderhoud op basis van het Deltafonds. Daling investeringen onderhoud Mln EUR steeg in 2015 met 3,5% en ook in 2016 en 2017 wordt omzetgroei verwacht. De orderportefeuille van installateurs laat ook zien dat er omzetgroei te verwachten is, al is de groei beperkt. Installateurs gaan een grotere rol spelen in de bouw. Installateurs zijn uitermate geschikt om bij trends zoals vergrijzing en verduurzaming het voortouw te nemen. Deze trends worden de komende jaren steeds belangrijker, waardoor het belang van de installateurs ook toeneemt. Orderportefeuille installateurs Aantal maanden vaker in bij de groothandel. De groothandel in bouwmaterialen liet in het tweede kwartaal de grootste omzetstijging zien. De omzet zal in 2016 en 2017 wat minder hard groeien omdat er geen eenmalige prikkels zoals de btw verlaging te verwachten zijn. Maar de groothandel zal nog steeds nette groeicijfers laten zien, omdat ze profiteren van het herstel van de bouwsector. Vooral groei houtindustrie De hout- en bouwmaterialenindustrie herstelde in 2015 en verder herstel is te verwachten in 2016 en 2017. De houtindustrie herstelde sneller dan de bouwmaterialenindustrie, zoals in onderstaande grafiek te zien is. Bron: Infrastructuurfonds/Deltafonds 2016, EIB Productie houtmaterialen herstelt sneller Index 2010=100 Investeringen door (lagere) overheden in de infrastructuur om nieuwe woningen aan te sluiten op de bestaande infrastructuur zullen de komende jaren toenemen. De overheid is hier de opdrachtgever omdat zij meestal eigenaar is van de grond waarop de wegen worden aangelegd. Installateurs profiteren van herstel bouw De installateurs profiteren van het herstel van de bouwsector, en dan vooral van het herstel van de woningbouw. Ook het herstel van de industrie werkt in hun voordeel. Hun omzet Bron: EIB Groothandel profiteert van uitbesteden renovatie woningen De groothandel had een goed jaar in 2015. De omzet steeg met 7,6%. Een groot deel van deze omzet is te danken aan de btw verlaging op de renovatie van woningen. Hierdoor hebben consumenten vaker een aannemer ingehuurd. En (kleinere) aannemers kopen hun materialen, ABN AMRO Economisch Bureau Dit komt waarschijnlijk omdat de houtindustrie meer afhankelijk is van renovatie. Zoals eerder
gezegd, liet de renovatie van woningen in 2015 een flinke sprong zien door de btw verhoging in juli. De bouwmaterialenindustrie is sterker afhankelijk van de gww, waar het een stuk slechter gaat. De prijsdruk was in de houtindustrie ook minder groot. Daar nam de omzet harder toe dan de productie. De bouwmaterialenindustrie kent nog wel prijsdruk. Daar daalde de omzet in 2015, terwijl de productie steeg. Wel is verder herstel van de productie van bouwmaterialen te verwachten door de toenemende nieuwbouw en vanaf 2017 ook door toenemende investeringen in de infrastructuur. eerst sinds 2008 weer. De stijging bedroeg 0,2%, zoals uit de grafiek rechts blijkt. Tarieven voor het eerst sinds 2008 weer omhoog % groei Slot De bouwsector is duidelijk aan het herstellen van de crisis. Dit geldt voor alle branches, maar de onderlinge verschillen zijn groot. De verwachting is dat de woningbouw in 2016 en 2017 het hardst zal groeien. De utiliteitsbouw en gww blijven sterk achter door hoge leegstand en dalende investeringen in de infrastructuur. Het herstel van de bouw leunt daarom sterk op de woningbouw. De installateurs en aanverwante sectoren laten allemaal herstel zien. Architecten hebben nog lange weg te gaan De architecten zijn sterk afhankelijk van de woningbouw en profiteren daarom van het huidige herstel. Architecten zullen daar in 2016 en 2017 van blijven profiteren. Wij verwachten dat hun omzet zowel in 2016 als in 2017 met 3% zal groeien. Dit is gebaseerd op de ontvangen opdrachten in de eerste drie kwartalen van 2015 die met 12,5% j-o-j stegen. De nieuwe opdrachten voor nieuwbouw en renovatie van woningen stegen het hardst. Ook kregen architecten meer opdrachten voor nieuwbouw van utiliteitsgebouwen. Ze kregen minder opdrachten voor renovatie van utiliteitsgebouwen. Ook stegen in 2015 de tarieven die architecten kunnen vragen voor het Wereldeconomie risico voor ingenieurs Ingenieurs hebben het de afgelopen jaren relatief goed gedaan. Sinds 2013 stijgt hun omzet weer. Dit komt doordat ingenieurs vaak wereldwijd opdrachten uitvoeren. Dat is op dit moment een risico. Ten eerste komen er steeds meer concurrenten uit landen waar de lonen een stuk lager liggen waardoor zij scherp kunnen concurreren. Ten tweede zwakt de wereldeconomie af. Onlangs zijn onze ramingen voor de groei van de wereldeconomie naar beneden bijgesteld. Dit is een risico voor ingenieurs.
Economisch Bureau Nederland Contactgegevens ABN AMRO Economisch Bureau Nederland: Aandachtsgebied Telefoonnummer: E-mailadres: Jacques van de Wal (hoofd) Algemeen 020 628 0499 jacques.van.de.wal@nl.abnamro.com Eric Huliselan Zakelijke Dienstverlening 020 628 2138 eric.huliselan@nl.abnamro.com Casper Burgering Industrie (w.o. industriële materialen) 020 383 2693 casper.burgering@nl.abnamro.com Nadia Menkveld Transport & Logistiek 020 628 6441 nadia.menkveld@nl.abnamro.com Frank Rijkers Agrarisch, Food 020 628 6437 frank.rijkers@nl.abnamro.com Sonny Duijn Retail, TMT 020 343 6535 sonny.duijn@nl.abnamro.com Hans van Cleef Olie & Gas 020 343 4679 hans.van.cleef@nl.abnamro.com Madeline Buijs Bouw, Real Estate 020-383 8201 madeline.buijs@nl.abnamro.com Nico Klene Macro-economie 020-625 4204 nico.klene@nl.abnamro.com Philip Bokeloh Woningmarkt, Macro-economie 020-383 2657 philip.bokeloh@nl.abnamro.com Theo de Kort Informatieanalist, Autohandel 020 628 0489 theo.de.kort@nl.abnamro.com Volg ons ook op Twitter: @ABNAMROeconomen Disclaimer This document has been prepared by ABN AMRO. It is solely intended to provide financial and general information on economics. The information in this document is strictly proprietary and is being supplied to you solely for your information. It may not (in whole or in part) be reproduced, distributed or passed to a third party or used for any other purposes than stated above. This document is informative in nature and does not constitute an offer of securities to the public, nor a solicitation to make such an offer. No reliance may be placed for any purposes whatsoever on the information, opinions, forecasts and assumptions contained in the document or on its completeness, accuracy or fairness. No representation or warranty, express or implied, is given by or on behalf of ABN AMRO, or any of its directors, officers, agents, affiliates, group companies, or employees as to the accuracy or completeness of the information contained in this document and no liability is accepted for any loss, arising, directly or indirectly, from any use of such information. The views and opinions expressed herein may be subject to change at any given time and ABN AMRO is under no obligation to update the information contained in this document after the date thereof. Before investing in any product of ABN AMRO Bank N.V., you should obtain information on various financial and other risks and any possible restrictions that you and your investments activities may encounter under applicable laws and regulations. If, after reading this document, you consider investing in a product, you are advised to discuss such an investment with your relationship manager or personal advisor and check whether the relevant product considering the risks involved- is appropriate within your investment activities. The value of your investments may fluctuate. Past performance is no guarantee for future returns. ABN AMRO reserves the right to make amendments to this material. ABN AMRO, 2016