water Planet 54 55
water De kwaliteit van en toegang tot water zijn belangrijke basisvoorzieningen. Grote infrastructurele werken op het gebied van water (dijken, ruimte voor water, rivieromleggingen) liggen politiek gevoelig. Daarbij komt nog het overstromingsrisico. In Nederland gaan stemmen op om water tot leidend principe van het ruimtelijkeordeningsbeleid te maken. Op welke manieren is water ook van belang voor de ruimtelijke ordening van het territorium van de EU? In de Europese waterhuishouding doen zich minder extreme situaties voor dan elders in de wereld. Zo veroorzaken overstromingen hier relatief weinig doden, en zijn droogteproblemen minder extreem dan bijvoorbeeld in Afrika. Ook in economische termen zijn de verliezen hier niet zo groot. Wat betreft de waterconsumptie is Europa echter relatief kwetsbaar (UNEP 2004), want het gebruiksniveau van de gemiddelde Europeaan ligt hoger dan dat van de rest van de wereldbevolking. Bovendien wordt een belangrijk deel van die consumptie, anders dan in veel andere delen van de wereld, uit grondwater betrokken, wat kwetsbaar is voor verontreiniging en op sommige plekken beperkt in omvang is. Stroomgebieden Water trekt zich niets aan van internationale grenzen. Het stroomgebied is dan ook de geografische eenheid waarmee de waterhuishouding het meest inzichtelijk kan worden beschreven. Een stroomgebied beslaat het oppervlak van het gehele gebied dat op een rivier afwatert. De Europese stroomgebieden zijn in het algemeen bescheiden in omvang in vergelijking met die in de rest van de wereld. De grootste gebieden liggen in Oost-Europa (de Dnjepr en de Wolga); in Centraal-Europa vormt de Donau een groot stroomgebied. De stroomgebieden van de Elbe, de Rijn en de Rhône zijn relatief klein. (Zie figuur 31) Veel stroomgebieden beslaan niet alleen meerdere landen, met grote verschillen in welvaart [>Welvaart en groei] en bevolkingsdichtheid [>Steden], maar ook verschillende klimaatzones. Daardoor wordt het water op zeer uiteenlopende manieren benut, variërend van waterkrachtcentrales tot drinkwaterreservoirs, en van koelwater voor elektriciteitscentrales tot irrigatie voor de landbouw. Planet/Water 56 57
Te veel water Rivieroverstromingen komen overal voor in Europa, hoewel Centraal- Europa en de mediterrane kust gemiddeld vaker overstromen dan andere gebieden. In berggebieden komen overstromingen zeer plotseling op, waardoor ze vaak vernietigend zijn. In laaglandgebieden daarentegen, komen overstromingen traag op gang en kan de bevolking erop anticiperen. Tegelijkertijd kunnen overstromingen in laaglandgebieden veel economische schade aanrichten, omdat ze een groter gebied kunnen treffen waar zich bovendien veel stedelijke functies bevinden. (Zie figuur 32) Overstromingen van rivieren zijn weliswaar het gevolg van overvloedige regenval en het smelten van ijs en sneeuw, maar ruimtelijke ingrepen kunnen de effecten ervan verergeren. Zo leidt verstedelijking tot een hogere waterafvoer, omdat de bodem zelf minder water kan opnemen, en vergroot het kanaliseren van rivieren het overstromingsrisico: bij gebrek aan uitwijkmogelijkheden kan een piekafvoer minder goed worden verwerkt. Daarnaast staan economische ontwikkelingen in hooggelegen delen van de stroomgebieden, zoals het aanleggen van infrastructuur, op gespannen voet met de behoefte om de bergingscapaciteit in stand te houden (EEA 2005). Naast dreiging vanuit de rivieren staan delen van Europa ook bloot aan mogelijke stormvloeden vanuit zee. Vooral de kustgebieden in Noordwest-Europa zijn wat dit betreft kwetsbaar. Hoewel overstromingen als gevolg van stormvloeden veel minder vaak voorkomen, zijn ze wel veel desastreuzer dan rivieroverstromingen (ESPON 1.3.1 2005). (Zie figuur 33) Te weinig water Droogte in de vorm van langdurige perioden zonder neerslag komt vooral voor in Zuid-Europa. Deze meteorologische droogte levert problemen op als waterreservoirs (rivieren, meren, grondwater) een kritieke terugval van het waterniveau te verduren krijgen (hydrologische droogte). Gebieden die erg afhankelijk zijn van water, bijvoorbeeld vanwege energie en consumptie, kunnen eerder last ondervinden van een neerslagtekort dan minder afhankelijke streken. Zo heeft Noorwegen de hoogste neerslagcijfers in Europa, terwijl het toch zeer droogtegevoelig is. Een belangrijk deel van de Noorse stroomvoorziening is namelijk afhankelijk van waterkrachtcentrales, en daarmee van een hoog waterpeil van rivieren en meren (ESPON 1.3.1 2005). De algemene overzichtskaart van potentiële neerslagtekorten in Europa laat zien dat vooral de regio tussen België, Polen en Zuid-Zweden erg gevoelig is voor droogte, naast grote delen van Spanje en Portugal. (Zie figuur 34). Langdurige droogte heeft effect op tal van sectoren, maar vooral op de landbouw. Uitgedrukt in economische schade zijn het echter de i ndustriële en de dienstensector die bij langdurige droogte het meeste verlies ondervinden [>De oude economie]. Beschikbaarheid en consumptie van water Serieuze watertekorten, zoals die in de rest van de wereld voorkomen, zijn er in Europa weinig. Rekening houdend met consumptiepatronen, loopt in Europa wel de beschikbaarheid van water per inwoner enorm uiteen (UNEP 2004). Daarnaast staat de kwaliteit van het drinkwater door vervuiling onder druk [>Milieuvervuiling]. De beschikbaarheid van water afkomstig uit natuurlijke waterreservoirs (voornamelijk grondwater, rivieren en meren) loopt uiteen van minder dan 2.000 m 3 per persoon per jaar in Duitsland en Polen, tot meer dan 50.000 m 3 per persoon in Noorwegen. In landen als Spanje en Turkije wordt een groot deel van de waterconsumptie uit kunstmatige reservoirs betrokken. Bovendien zijn twintig Europese landen voor meer dan 10 procent van hun consumptie afhankelijk van het rivierwater van andere landen. In Nederland en Luxemburg loopt dit aandeel zelfs op tot 75 procent. (Zie figuur 35) De waterconsumptie komt voor rekening van vier sectoren: huishoudens, industrie, landbouw en energiecentrales. In West-Europa is de energiecentrale de grootste afnemer (koelwater), in Zuid-Europa is dit de landbouw (irrigatie). Naar verwachting zal, met de introductie van een nieuwe technologie voor elektriciteitsopwekking, de vraag naar koelwater sterk afnemen. Door intensivering verbruikt de landbouw echter steeds meer water, en ook de waterconsumptie van huishoudens neemt toe, in samenhang met de gestegen welvaart. De waterconsumptie van huishoudens laat binnen Europa nu al grote verschillen zien: landen met een lager economisch peil (BBP) verbruiken in het algemeen minder water [>Welvaart en groei]. (Zie figuur 36) De geïrrigeerde landbouw is in de afgelopen decennia in oppervlak sterk toegenomen. In de periode 1960-1996 bedroeg de jaarlijkse groei gemiddeld circa 140.000 ha. Zuid-Europa heeft de grootste irrigatiegebieden; daar is ook de toename het grootst, namelijk 7 procent. Ondanks waterbesparende irrigatietechnieken is het waterverbruik sterk gestegen. In Zuid-Europa verbruikt de irrigatielandbouw driemaal zoveel water per geïrrigeerde hectare als in andere delen van Europa (UNEP 2004). Een andere sector die veel water verbruikt, is de toeristenindustrie [>Toerisme]. Een toerist gebruikt gemiddeld tweemaal zoveel water als een bewoner; in luxe hotels is dit verschil zelfs een factor vier. Recreatieve voorzieningen als zwembaden en golfbanen spelen hierin een rol. Vooral aan de mediterrane kust leggen de vele toeristen een grote claim op de daar beschikbare waterbronnen (EEA 2005).De exploitatie-index voor water geeft aan hoe de jaarlijkse totale vraag (van alle sectoren) naar zoet atlas europa
water zich verhoudt tot de beschikbare waterreservoirs. Cyprus, Italië, Malta en Spanje kunnen worden beschouwd als water stressed; hier is de exploitatie-index relatief hoog. In twintig landen, voornamelijk in Noord- Europa, is de druk op de waterbeschikbaarheid niet zo groot. Volgens het UNEP (2004) worden slechts zestig van de Europese steden met meer dan 100.000 inwoners voorzien van water uit overgeëxploiteerde grondwaterbronnen. (Zie figuur 37) Ten slotte heeft water ook een politieke dimensie. Het beprijzen van watergebruik, bijvoorbeeld, beïnvloedt het consumptiepatroon (UNEP). De prijs van water werd in het verleden kunstmatig laag gehouden, omdat het een overheidsvoorziening betrof waarvoor de werkelijke kosten niet werden doorberekend aan de consument. Dit is aan het veranderen. Vooral in Noordwest-Europa vindt een omslag plaats naar kostendekkende beprijzing. In Zuid-Europa, met de grootste watertekorten, zijn de prijzen echter nog beneden het kostenniveau. Infrastructurele wateringrepen brengen veel politieke discussie teweeg. In Nederland is een discussie gaande over het verruimen van de rivierbeddingen. In Zuid-Europa speelt de vraag in hoeverre het water kan worden omgeleid van het ene stroomgebied naar het andere. Dit leidt niet alleen tot interregionale conflicten binnen een land (bijvoorbeeld over de Ebro in Spanje), maar ook tot onenigheid tussen landen (bijvoorbeeld Spanje en Portugal). Planet/Water 58 59
Figuur 31. Stroomgebieden. Bron: UNEP (2004) at l a s eu ro pa
Figuur 32. Gemiddeld aantal overstromingen per jaar. Bron: unep (2004) 0 0,05 0,05-0,10 0,10-0,15 0,15-0,20 Rivieren en meren Planet/Water 60 61