SMARTsize Werkblad beschrijving interventie Gebruik de HANDLEIDING bij dit werkblad Werkblad, versie 18-08-2016 Dit is een gezamenlijk werkblad van de volgende kennisinstituten:
Colofon Ontwikkelaar / licentiehouder van de interventie Naam organisatie: VU Universiteit afdeling Gezondheidswetenschappen E-mail: smartsize@vu.nl Telefoon: Website (van de interventie): Contactpersoon Vul hier de contactpersoon voor de interventie in. Naam : Willemieke Kroeze en Ingrid Steenhuis E-mail : smartsize@vu.nl Telefoon : 020 5987045 Referentie in verband met publicatie Naam auteur interventiebeschrijving: Titel interventie: Databank(en): Plaats, instituut: Datum: Het werkblad is een invulformulier voor het maken van een interventiebeschrijving, geordend naar onderwerp (doelgroep, doel, enzovoort). De onderwerpen volgen de criteria voor beoordeling. De interventiebeschrijving is een samenvatting van de beschikbare schriftelijke informatie over de interventie voor de bezoeker van de databanken effectieve interventies en voor de erkenningscommissie interventies. De informatie is van belang voor de beoordeling van de kwaliteit, effectiviteit en randvoorwaarden van de interventie. Kijk bij het invullen in de handleiding die bij dit werkblad hoort. SMARTsize * 2
Inhoud Colofon... 2 Inhoud... 3 Samenvatting... 4 Korte samenvatting van de interventie... 4 Doelgroep... 4 Doel... 4 Aanpak... 4 Materiaal... 4 Onderbouwing... 4 Onderzoek... 5 1. Uitgebreide beschrijving... 6 Beschrijving interventie... 6 1.1 Doelgroep... 6 1.2 Doel... 7 1.3 Aanpak... 8 2. Uitvoering... 11 3. Onderbouwing... 14 4. Onderzoek... 17 4.1 Onderzoek naar de uitvoering... 17 4.2 Onderzoek naar de behaalde effecten... 18 5. Samenvatting Werkzame elementen... 20 6. Aangehaalde literatuur... 21 7. Praktijkvoorbeeld... 23 SMARTsize * 3
Samenvatting Eén A-4tje, max 600 woorden Korte samenvatting van de interventie max 150 woorden De SMARTsize methode is gericht op het verminderen van de energie-inname door verkleining van portiegrootte, het bereiden van maaltijden/producten met een lage energiedichtheid en het goed omgaan met omgevingsinvloeden die aanzetten tot overeten. SMARTsize bestaat uit een boek, een interactieve website, een homescreener en een kookcursus. In de verschillende programma-onderdelen worden de volgende gedragveranderingsstrategieën toegepast om (de oorzaken van) gedrag te verbeteren: bewustwording van eigen gedrag en persoonlijke risicofactoren, zelf-regulatie (implementatie-intenties, copingplannen), gedragsverandering (actie), trainen van vaardigheden en het aanpassen van de fysieke thuisomgeving. In het programma staan zelfregulatievaardigheden centraal. In de originele versie van SMARTsize krijgt de deelnemer de verschillende onderdelen gedurende een periode van 12 weken gefaseerd aangeboden met minimale tussenkomst van de zorgverlener. Tijdens deze periode zijn er 3 kooklessen waarin ontmoeting met peers en zorgverlener centraal staat. Voor langduriger effecten en het voorkomen van terugval, kan het programma SMARTsize het beste aangeboden worden door een diëtist, gewichtsconsulent of leefstijlcoach gevolgd door persoonlijke consulten. Doelgroep max 50 woorden SMARTsize richt zich op volwassenen met overgewicht of obesitas (BMI 25). Dit kunnen ook cliënten zijn met co-morbiditeit, zoals diabetes mellitus type 2, hypercholesterolemie, hypertensie of apneu. Echter, het is aan de zorgverlener om te bepalen of de methodiek geschikt is voor iedere cliënt. SMARTsize is niet geschikt voor mensen met een eetstoornis of mensen met ondergewicht. Doel max 50 woorden SMARTsize richt zich op het verbeteren van vaardigheden en mogelijkheden van mensen met overgewicht/obesitas om adequate porties en producten met een lage energiedichtheid te selecteren, bereiden en consumeren ten einde minimaal 5% gewichtsverlies in een periode van 12 weken te bereiken. Daarnaast richt het zich op bewustwording van en omgaan met omgevingsinvloeden die verleiden tot overeten.. Aanpak max 50 woorden SMARTsize bestaat uit een boek, een interactieve website, een homescreener en een kookcursus. De deelnemer krijgt de verschillende onderdelen gedurende een periode van 12 weken gefaseerd aangeboden met minimale tussenkomst van de zorgverlener. Tijdens deze periode vinden ook 3 kooklessen plaats met peers en zorgverlener. Materiaal max 50 woorden Boek SMARTsize Me: Afvallen op een slimme manier, Website SMARTsize Me inclusief clip SMARTsize Me, Homescreener, Handboek Implementatie SMARTsize en diverse materialen zoals handouts en tips voor de begeleiding. Materialen zijn verkrijgbaar via portiecoaching.nl. Informatie over trainingen is te vinden op (http://brickhouseacademy.nl/trainingen) Onderbouwing max 150 woorden In SMARTsize staat het beperken van portiegrootte centraal. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat aangeboden porties steeds groter zijn geworden en mensen juist grotere porties dan aanbevolen in de richtlijnen als normaal beschouwen. Consumptie van te grote porties is toegenomen en resulteert in een verhoogde energie-inname. Het eten van te veel wordt extra versterkt door omgevingsfactoren. Juist het aanpassen van portiegrootte in de eigen voeding en het omgaan met verleidingen in de omgeving zou kunnen leiden tot duurzame lange termijn veranderingen in energie-inname, waardoor gewichtsverlies beklijft. SMARTsize is opgebouwd uit evidence-based strategieën die ingebed zijn in theorieën en modellen van gedrag en gedragsverandering. In het programma wordt gebruik gemaakt van theoretisch onderbouwde methoden zoals: actief leren, overtuigende communicatie, zelftest, feedback, implementatie-intenties, copingplannen en training van vaardigheden. Bovendien is van iedere portiecontrolestrategie in eerder SMARTsize * 4
onderzoek (kan lab-onderzoek zijn) bewezen dat het leidt tot een reductie van selectie of consumptie van de hoeveelheid eten/portiegrootte. Website, portiecontrolestrategieën en homescreener zijn verder apart geëvalueerd op effect, gebruik, haalbaarheid, nut en relatie met gewicht. Daarnaast is het programma als geheel getest in een RCT. Onderzoek max 100 woorden SMARTsize is in 2013 geëvalueerd onder 278 mensen (interventiegroep N=139 en controle groep N=139) met overgewicht/obesitas in een randomized controlled trial. Resultaten laten zien dat het programma na drie maanden leidt tot significant meer gewichtsverlies dan de controle groep. De BMI van de deelnemers is verlaagd met 6%, wat beschouwd wordt als klinisch relevant. De evaluatie laat zien dat het effect gemedieerd wordt door het gebruik van de portiecontrole-strategieën. Op de langere termijn zijn de deelnemers nog wel lager in gewicht, maar verschilt dit niet meer van de controlegroep. Er worden verschillende aanbevelingen gedaan om de positieve effecten te laten beklijven, waaronder het inbedden in een traject met een zorgverlener. SMARTsize * 5
1. Uitgebreide beschrijving Beschrijving interventie Het werkblad is ook geschikt voor een samenvattende beschrijving van complexe of samengestelde interventies. Dit zijn interventies die uit twee of meer afzonderlijke onderdelen bestaan. Denk aan interventies met aparte onderdelen voor verschillende doelgroepen, zoals een leefstijlinterventie die zowel gericht is op de community als op de school als op de individuele docent. Of aan interventies met verschillende modules die bij een doelgroep op maat worden toegepast. Naarmate er meer onderdelen zijn is het aan te bevelen de structuur visueel weer te geven in een schema. Dit geldt met name voor de subdoelen en voor de aanpak van de interventie. Zie ook de aanwijzingen in de handleiding. 1.1 Doelgroep Uiteindelijke doelgroep max 100 woorden Wat is de uiteindelijke doelgroep van de interventie? SMARTsize richt zich op volwassenen met overgewicht of obesitas (BMI 25). Dit kunnen ook cliënten zijn met co-morbiditeit, zoals diabetes mellitus type 2, hypercholesterolemie, hypertensie of apneu. Echter, het is aan de zorgverlener om te bepalen of de methodiek geschikt is voor iedere cliënt. SMARTsize is niet geschikt voor mensen met een eetstoornis of mensen met ondergewicht. Omdat het programma bestaat uit o.a. een boek en een website is het belangrijk dat de cliënt de Nederlandse taal voldoende machtig is om de informatie te begrijpen en te verwerken. Intermediaire doelgroep max 100 woorden Zijn er intermediaire doelgroepen? Zo ja, welke? Het programma SMARTsize kan het beste aan de doelgroep worden aangeboden door erkende zorgverleners die cliënten met overgewicht of obesitas begeleiden ten einde gewicht te verliezen en verdere gewichtsstijging te voorkomen. Tot deze intermediaire doelgroep behoren diëtisten, gewichtsconsulenten, leestijlcoaches en praktijkondersteuners. Selectie van doelgroepen max 250 woorden Hoe wordt de (intermediaire)doelgroep geselecteerd? Zijn er contra-indicaties? Zo ja, welke? Het boek Smartsize Me is verkrijgbaar in de handel voor zowel cliënten als zorgverleners. De overige onderdelen van het programma SMARTsize (website, draaiboek voor de zorgverlener, homescreener) zijn alleen voor zorgverleners beschikbaar die het in hun zorgverlening kunnen gebruiken. SMARTsize wordt onder de aandacht gebracht via de communicatiekanalen van relevante beroepsverenigingen. Tevens worden er door de VU presentaties verzorgd en artikelen geschreven over SMARTsize, in vakbladen van relevante beroepsverenigingen. Via de website www.portiecoaching.nl kunnen zorgverleners een verzoek indienen om het programma te gebruiken. Alleen gekwalificeerde (BIG geregistreerd en/of lid van betreffende beroepsvereniging) zorgverleners (bijvoorbeeld diëtisten, SMARTsize * 6
gewichtsconsulenten, leefstijlcoaches, praktijkondersteuners) krijgen toegang tot de materialen. Daarnaast is het mogelijk om een training te volgen in het gebruik van SMARTsize bij het behandelen van cliënten met overgewicht. Deze training wordt verzorgd door Brickhouse Academy. De zorgverleners benaderen de uiteindelijke doelgroep. Dit kan zijn via actief benaderen van mensen uit de doelgroep (bijvoorbeeld praktijkondersteuners), contact via doorverwijzing van huisarts (bijvoorbeeld diëtist), maar ook via advertenties in lokale bladen (bijvoorbeeld gewichtsconsulenten) of op websites en middels folders in wachtruimtes van de huisarts. Suggesties voor benaderen en halffabricaten voor persberichten/folders worden verstrekt via de website voor zorgprofessionals. SMARTsize richt zich op volwassenen met overgewicht of obesitas (BMI 25). Dit kunnen ook cliënten zijn met co-morbiditeit, zoals diabetes mellitus type 2, hypercholesterolemie, hypertensie of apneu. Echter, het is aan de zorgverlener om te bepalen of de methodiek geschikt is voor iedere cliënt. SMARTsize is niet geschikt voor mensen met een eetstoornis of mensen met ondergewicht. Omdat het programma bestaat uit o.a. een boek en een website is het belangrijk dat de cliënt de Nederlandse taal voldoende machtig is om de informatie te begrijpen en te verwerken. Betrokkenheid doelgroep max 150 woorden Was de doelgroep betrokken bij de (door)ontwikkeling van de interventie, en op welke manier? De doelgroep is nauw betrokken bij het ontwikkelen van de interventie. Acht experts en vijf volwassenen met overgewicht/obesitas hebben tijdens de ontwikkeling van de website feedback gegeven op de compleetheid, geschiktheid en begrijpelijkheid van de inhoud van de website. Op basis van de uitkomsten is de website aangepast. De effectiviteit en het gebruik van de website zijn vervolgens bij de doelgroep geëvalueerd middels een RCT (Poelman, et al. 2013). De portiecontrolestrategieën zijn formatief geëvalueerd bij 63 volwassen op gebruik, haalbaarheid, nut en geloofwaardigheid. Op basis van de uitkomsten is een definitieve lijst van strategieën samengesteld (Poelman, et al. 2014). De eerste versie van de homescreener is gepretest bij 90 willekeurige huishoudens. Op basis van de uitkomsten van deze pretest is het definitieve instrument ontwikkeld (data niet gepubliceerd). De homescreener is vervolgens bij 278 volwassen gatekeepers met overgewicht getest tijdens een huisbezoek (Poelmanᵇ et al., 2015). De drie kooklessen zijn getest met een testpanel bestaande uit 10-15 volwassenen per les. In deze pretest werd gelet op haalbaarheid, uitvoerbaarheid, locatie, inhoud en opbouw van de lessen, en toepasbaarheid van opgedane kennis in eigen leven. De input van de deelnemers werd gebruikt om de kookcursus aan te passen tot de huidige vorm. Het concept van het boek Smartsize is van commentaar voorzien door 5 mensen, waaronder professionals en mensen uit de doelgroep. Er is bijvoorbeeld gevraagd naar begrijpelijkheid en zaken die mogelijk stigmatiserend overkomen. 1.2 Doel Hoofddoel max 100 woorden Wat is het hoofddoel van de interventie? SMARTsize richt zich op het verbeteren van vaardigheden en mogelijkheden van mensen met overgewicht/obesitas om adequate porties en producten met een lage energiedichtheid te bereiden, selecteren en consumeren. Daarnaast richt het zich op bewustwording van en omgaan met omgevingsinvloeden die verleiden tot overeten. Het aanleren van de portiecontrolestrategieën en het weerstaan van verleiding uit de omgeving zou na 3 maanden moeten resulteren in een gewichtsverlies van 5% (Poelman et al. 2014). Uit onderzoek blijkt dat een blijvend gewichtsverlies van 5% reeds tot gezondheidswinst kan leiden (PON, 2010). SMARTsize * 7
Subdoelen max 350 woorden Wat zijn de subdoelen van de interventie? Indien van toepassing: welke subdoelen horen bij welke intermediaire doelgroepen of subdoelgroep(en)? Het hoofddoel van het programma kan bereikt worden via het behalen van de volgende subdoelen: 1) de cliënt bewustmaken van portiegrootte, 2) het verbeteren van zelfregulatie vaardigheden ten aanzien van portiecontrole, 3) het verbeteren van vaardigheden ten aanzien van het bereiden van gewenste porties en producten/maaltijden met een lage energiedichtheid, 4) de cliënt begeleiden bij het creëren van een portiegrootte vriendelijke thuisomgeving. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt de relevantie van deze subdoelen. Bewustzijn, zelfregulatie, kennis, vaardigheden, eigen effectiviteit en omgevingsinvloeden zijn belangrijke factoren die de consumptie van portiegrootte en de energie-inname sterk beïnvloeden. Het verbeteren van deze factoren leidt tot vermindering van de energie-inname en het eten van kleinere porties en producten/maaltijden met een lagere energiedichtheid. 1.3 Aanpak Opzet van de interventie max 200 woorden Hoe is de opzet van de interventie en wat is de omvang (duur, aantal contacten indien van toepassing)? Voeg eventueel een schema toe als bijlage. SMARTsize duurt 12 weken en dient men te gebruiken bij de individuele of groepsbegeleiding van mensen met (ernstig) overgewicht om ze te ondersteunen bij het onder controle krijgen van de hoeveelheid die ze eten. Na een korte intake van circa 30 minuten, volgt de deelnemer in grote zelfstandigheid het programma dat is opgebouwd uit vier onderdelen die gefaseerd worden aangeboden: Interactieve website gericht op bewustwording van eigen en adequate portiegroottes (vanaf wk 1) Boek en filmpje: aanleren portiecontrolestrategieën (vanaf wk 2/3) Kooklessen: 2-3 keer gedurende het programma van 12 weken (wk 4, 8 en 12) Homescreener: in kaart brengen en aanpassen van verleidelijke factoren in thuisomgeving (wk 7) Aan het einde van de periode van 12 weken, is het raadzaam om individuele vervolggesprekken te plannen. Tijdens deze gesprekken wordt de cliënt begeleid bij het volhouden van nieuwe gewoonten en het voorkomen van terugval. Goede gewoonten kunnen zo beter beklijven en leiden tot duurzame gedragsverandering, vermindering van de energie-inname en afname van de BMI. Zie bijlage Figuur Uitvoer SMARTsize. Inhoud van de interventie max 1200 woorden Welke concrete activiteiten worden uitgevoerd en -eventueel- in welke volgorde? Geef geen uitputtende beschrijving van activiteiten; het is voldoende als de lezer zich een beeld kan vormen van wat er gedaan wordt en hoe dit gedaan wordt. Indien van toepassing per onderdeel samenvatten. Vergeet niet aandacht te besteden aan de werving. Bij interventies op maat: geef aan wat op basis van welke criteria wanneer wordt uitgevoerd. Geef ook aan wat minimaal moet worden uitgevoerd om de gestelde doelen te behalen. Voorbereiding SMARTsize * 8
Als eerste is het belangrijk dat de zorgverlener kennis heeft genomen van de inhoud en de principes van het programma SMARTsize. Hiertoe kunnen de materialen voor de cliënt bestudeerd worden. Daarnaast is er een handboek voor de zorgverlener beschikbaar waarin alles duidelijk staat uitgelegd. De meeste voorbereiding zit vervolgens in het werven van de deelnemers (zie hieronder) en het voorbereiden van de kookcursus. Uitgebreide tips en informatie voor de voorbereiding van de kookcursus zijn te vinden in het handboek voor de zorgverlener. Ter voorbereiding op de kookcursus is het nodig om een geschikte locatie te vinden en de kooklessen te plannen. Voor iedere kookles moet er kennis genomen worden van de opzet van de les en de doelen en moeten er boodschappen gedaan worden. Daarnaast moeten de hulpmiddelen voor de kookles worden geprint (recepten, informatie en tips, etc.). Tot slot moet van tevoren bepaald worden wat de kosten zijn en op welke manier deze vergoed kunnen worden. Kosten voor de kookcursus zijn afhankelijk van de gevonden locatie, het aantal deelnemers per keer en de boodschappen. Een eigen bijdrage van de cliënt is gebruikelijk voor de boodschappen (± 4,- /les). Daarnaast kan via de zorgverzekeraars van de deelnemers gekeken worden naar mogelijkheden voor het vergoeden van de uren van de zorgverlener/docent. Deelnemers uit lopend onderzoek geven aan bereid te zijn om zelf 10-15 euro per les te betalen. Werving Het programma SMARTsize kan gebruikt worden als onderdeel van de behandeling van een cliënt met overgewicht/obesitas door de zorgverlener of het kan georganiseerd worden als een apart programma. Deelnemers kunnen cliënten zijn die zich bij de zorgverlener aanmelden voor begeleiding bij afvallen. Daarnaast kunnen deelnemers actief geworven worden via folders in huisartspraktijken, gerichte benadering van de doelgroep binnen de huisartspraktijk, advertenties en persberichten in lokale bladen of via sociale media. Voorbeelden van wervingsstrategieën zijn te vinden op de website voor de zorgverleners. Nadat een deelnemer zich heeft aangemeld voor deelname aan SMARTsize volgt een individuele intake. Tijdens deze intake bepaalt de zorgverlener of SMARTsize geschikt is voor de cliënt en wordt het programma kort toegelicht. Uitvoer van het programma De zorgverlener geeft de cliënt toegang tot de website www.smartsizeme.nl. De cliënt ontvangt via email een persoonlijk account inclusief wachtwoord. Na inloggen kan de cliënt de verschillende tools op de interactieve website zelfstandig doorlopen. Rond week 3 krijgt de cliënt de opdracht om het boek te gaan lezen en gebruiken. Hij/zij schaft het boek zelf aan in de boekhandel. Als alternatief is het mogelijk dat de zorgverlener het boek voor de cliënt aanschaft en aan de cliënt toestuurt, kosten kunnen dan verrekend worden. De cliënt gaat zelfstandig aan de slag met de nieuwe informatie en de bijbehorende werkbladen. In week 4, 8 en 12 vindt er een kookles plaats. De kookles is bedoeld voor circa 7-10 deelnemers die SMARTsize volgen. De kookles wordt gegeven door de zorgverlener zelf of het kan uitbesteed worden aan een deskundige die meer affiniteit met koken en het begeleiden van groepen heeft. Tijdens de kookles wordt er samen gekookt en samen gegeten. Een kookles duurt circa 2 uur, exclusief de voorbereiding. Tijdens de kooklessen kunnen de deelnemers ervaringen uitwisselen met elkaar en met de zorgverlener over hun voortgang. In week 7 geeft de zorgverlener de cliënt toegang tot de homescreener welke deel uitmaakt van de website. Met behulp van deze homescreener gaat de cliënt zelfstandig aan de slag bij het ontdekken van verleidingen in de thuisomgeving en het aanpassen van deze factoren. Na afloop van het programma, kunnen er vervolgafspraken gemaakt worden voor individuele begeleiding. Inhoud van de onderdelen van SMARTsize De SMARTsize methode bestaat uit vier onderdelen waarin aandacht wordt besteed aan bewustwording, zelf-regulatie, gedragsverandering (actie), trainen van vaardigheden en het aanpassen van fysieke thuisomgeving om uiteindelijk gedragsverandering en gewichtsverlies te bereiken. In het programma staan zelfregulatievaardigheden centraal (Poelman et al., 2014). Hieronder een korte beschrijving van de onderdelen: 1. De interactieve website: maakt de cliënt bewust van de relatie tussen portiegrootte en energie inname, de aanbevolen portiegrootte en factoren die je onbewust verleiden tot het kiezen en eten van grote porties. Er zijn 8 modules waarin o.a. aandacht wordt besteed aan portiegroottes met behulp van de interactieve portiemeter, een zelftest over onbewust overeten, verpakkingen en energiedichtheid (Poelman et al., 2013) SMARTsize * 9
2. Boek en filmpje (Poelmanª et al., 2015): Dit onderdeel is gericht op het ontwikkelen van de zeven regels voor zelfregulatie op het gebied van portiegrootte. De regels, die in het filmpje worden geïntroduceerd, luiden: Regel 1: Vermijd grote verleidingen Regel 2: Uit het oog, uit de mond Regel 3: Be in control, bepaal vooraf Regel 4: Voorkom ongemerkte tussendoortjes Regel 5: Eet met aandacht, neem de tijd Regel 6: Opgeruimd tafelen Regel 7: Je bord hoeft niet leeg Naast informatie en voorlichting over portiegrootte, factoren die dit beïnvloeden en de (onbewuste) verleidingen in de omgeving, bevat het boek ook opdrachten gericht op zelfregulatie. Hierbij valt te denken aan opdrachten gericht op het maken van actieplannen, coping plannen en zelfmonitoring. Deze strategieën zijn effectief gebleken in het bereiken van gedragsverandering. Door het ontwikkelen van deze strategieën voor zelfregulering kan initieel en langdurige handhaving van portiecontrole gedrag bewerkstelligd worden. 3. Een kookcursus voor het ontwikkelen van technieken om maaltijden met een lagere energiedichtheid te bereiden De kookcursus is ontwikkeld om cliënten meer inzicht te verschaffen in de aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen. Verder leert de cliënt meer over het verlagen van de energiedichtheid van een maaltijd. Daarnaast kunnen cliënten met elkaar ervaringen uitwisselen. De hele cursus bestaat uit drie kooklessen. 4. De Home-Screener is een praktisch hulpmiddel dat gebruikt kan worden om in kaart te brengen welke factoren in de thuisomgeving invloed hebben op de hoeveelheid die wordt gegeten. De screener geeft de gebruiker concrete feedback op de persoonlijke situatie en tips om de thuisomgeving te verbeteren. Het zijn 20 vragen de hoeveelheid over hoeveelheid eten dat aanwezig in huis, de zichtbaarheid en beschikbaarheid, verleidingen, omvang serviesgoed, etc. Het instrument heeft als doel de hoeveelheid eten te verminderen (snacks, zoetigheden, suiker en suikerhoudende dranken). Met het screenen van de aanwezigheid van deze factoren komen ze erachter in hoeverre de omgeving meer en minder ondersteunend is bij het verminderen van teveel eten. Na screening krijgen de deelnemers feedback en moeten ze actieplannen maken om de omgeving aan te passen. De minimale aanpak De vier genoemde onderdelen moeten bij voorkeur in combinatie worden aangeboden, aangezien het wetenschappelijk bewijs voor dit programma over het volledige pakket gaat. Echter, voor de kookcursus zijn een natte en een droge variant ontwikkeld. De natte variant is zoals hierboven beschreven, deelnemers gaan zelf daadwerkelijk aan de slag met het bereiden van gerechten. De droge variant is het oefenen met aanpassen van receptuur, zonder dit daadwerkelijk uit te proberen. De droge variant kan gegeven worden, indien de zorgverlener het niet haalbaar acht om de natte variant te geven. E.e.a. wordt beschreven in het handboek. Indien er gekozen wordt voor het gebruik van een enkel onderdeel van het programma, dan is dat waarschijnlijk niet voldoende om tot effect op energie-inname en BMI te komen. Echter, de afzonderlijke onderdelen kunnen wel ingezet worden om bepaalde determinanten van portiecontrolegedrag te beïnvloeden en het gebruik van portiecontrolestrategieën te verbeteren. SMARTsize * 10
2. Uitvoering Materialen max 200 woorden Welke materialen zijn beschikbaar voor de uitvoering, werving en evaluatie van de interventie? Materialen zijn verkrijgbaar voor zorgverleners die zich via portiecoaching.nl hebben aangemeld voor gebruik van SMARTsize. De onderstaande materialen zijn, soms als halffabricaat, beschikbaar. Werving: voorbeelden van persberichten en informatiefolders voor cliënten Uitvoering: Een handboek voor de zorgverlener (Vrije Universiteit Amsterdam, 2015) en de website www.portiecoaching.nl Hier kan de zorgverlener alles nalezen over het programma, hoe het aan te bieden en gedetailleerde informatie over de voorbereiding, organisatie en uitvoer van de kookcursus. Interventiemateriaal voor de deelnemers: Het boek Smartsize Me, een slimme manier om maat te houden. (auteurs: Ingrid Steenhuis, Maartje Poelman en Wil Overtoom. Uitgeverij Scriptum. verkrijgbaar in de handel voor 14,95 of als E-boek voor 9,99). Toegang tot de website www.smartsizeme.nl, inclusief een introductiefilm over De zeven regels om Smart te eten (Vrije Universiteit Amsterdam, 2010). De Homescreener als digitale tool en in gedrukte versie (Poelman MP, Steenhuis IHM. Vrije Universiteit Amsterdam 2012). Materialen voor de kookcursus (handouts, recepten, placemat, quiz-kaartjes). Locatie en type organisatie max 200 woorden Waar kan de interventie uitgevoerd worden en welk(e) soort(en) organisatie(s) kan/kunnen de interventie uitvoeren? Voor de intake en de eventuele individuele afspraken is een spreekkamer nodig. De deelnemer gaat zelf voornamelijk zelfstandig aan de slag met website en boek. Hiervoor heeft de deelnemer dan ook toegang tot een PC met internet nodig. Voor de kookcursus is een ruimte nodig met kookapparatuur en een gootsteen geschikt voor circa 7-10 deelnemers. Idealiter zijn er meerdere kooktoestellen zodat de deelnemer alleen of in duo s kan oefenen. Indien er minder kooktoestellen zijn, worden de groepjes groter. Daarnaast is het handig om voor de theorie-onderdelen en het nuttigen van de maaltijd voldoende tafels en stoelen te hebben. Privacy is een aandachtspunt. Zorgverleners die cliënten met overgewicht/obesitas begeleiden bij afvallen kunnen SMARTsize in principe uitvoeren. Te denken valt aan diëtisten, gewichtsconsulenten of praktijkondersteuners in een eigen praktijk of maatschap of in dienst van een bedrijf of bij een zorgorganisatie. Indien een eigen locatie voor de kookcursus niet beschikbaar is, dan kan deze gehuurd worden bij bijvoorbeeld buurthuizen of scholen. Meer informatie hierover staat in het handboek. Opleiding en competenties van de uitvoerders max 200 woorden Wie zijn de uitvoerders en welke opleiding en competenties hebben zij nodig? Uitvoerders van SMARTsize zijn zorgverleners die geschoold zijn in het begeleiden van mensen met overgewicht/obesitas. Hierbij valt te denken aan erkende diëtisten, gewichtsconsulenten, leefstijlcoaches en praktijkondersteuners. De zorgverlener dient ofwel BIG-geregistreerd te zijn of lid te zijn van de betreffende beroepsvereniging. Idealiter hebben zij ook scholing gehad op het gebied van effectieve gedragsveranderingstechnieken voor gewichtsmanagement. Een goede voorbereiding op het gebruik van SMARTsize is gewenst. Hiertoe dient de uitvoerder minimaal de materialen van SMARTsize en het handboek bestudeerd te hebben. Dit kan in de vorm van zelfstudie. Daarnaast is het mogelijk om een (geaccrediteerde) specifieke training over SMARTsize en een training over terugvalpreventie te volgen bij Brickhouse Academy. Meer informatie over de kosten, inhoud en aanpak van deze training is aldaar op te vragen (http://brickhouseacademy.nl/trainingen). SMARTsize * 11
Kwaliteitsbewaking max 200 woorden Hoe wordt de kwaliteit van de interventie bewaakt? Alleen zorgverleners die geregistreerd staan in het kwaliteitsregister van hun beroepsgroep krijgen toegang tot de interventiematerialen en toestemming om SMARTsize te gebruiken bij de begeleiding van hun cliënten. In het handboek staat beschreven hoe het programma SMARTsize aangeboden dient te worden. Daarnaast raden we toekomstige uitvoerders aan om ter verdieping een training over SMARTsize te volgen. Alhoewel dit niet verplicht is. De training wordt als zinvol en nuttig ervaren door de professionals die deze tot nu toe gevolgd hebben. Na afloop krijgen de cursisten die geslaagd zijn een certificaat. Er zijn dus gecertificeerde zorgverleners die dit kwaliteitskenmerk aan hun cliënten kunnen tonen. Bovendien is de training geaccrediteerd door verschillende beroepsverenigingen (o.a voor dietisten en gewichtsconsulenten). Randvoorwaarden max 200 woorden Wat zijn de organisatorische en contextuele randvoorwaarden voor een goede uitvoering van de interventie? Voor de uitvoering van de interventie dienen zowel de zorgverlener als de cliënt toegang tot internet te hebben. Bovendien moet de cliënt voldoende vaardigheden beheersen om de materialen te lezen en toe te passen, zowel wat betreft het Nederlands als wat betreft gezondheidsvaardigheden. Daarnaast is voor de kookcursus een ruimte nodig waar men gezamenlijk kan koken. De bewijskracht voor dit programma is ontleend aan onderzoek dat met name is uitgevoerd bij autochtone Nederlanders. Het is nog niet duidelijk in hoeverre de culturele achtergrond van de doelgroep invloed heeft op de uitvoer en effectiviteit van SMARTsize. Een goede samenwerking met huisartsenpraktijken kan helpen bij het bereiken en vinden van deelnemers voor dit programma. Implementatie max 200 woorden Is er een systeem voor implementatie? Geef een samenvatting. De verspreiding van het programma SMARTsize wordt met name gedaan onder zorgverleners via diverse kanalen van de beroepsgroepen: nieuwsbrieven per email, social media, website, bijeenkomsten, persoonlijke contacten. Bovendien kunnen zorgverleners met vragen terecht bij het team op de VU. Het boek is vrij verkrijgbaar in de boekhandel als E-boek en als gewoon boek. De VU garandeert het onderhoud en het bestaan van de websites en het daarop beschikbaar gemaakte materiaal in ieder geval tot 2020. Kosten max 200 woorden Wat zijn de kosten van de interventie? Benoem daarbij de personele (in aantallen uren) en de materiële kosten. De kosten voor het gebruik van het programma SMARTsize zijn als volgt: Het boek SMARTsize Me, afvallen op een slimme manier voor de cliënt kost 14,95 (E-boek 9,99) en is vrij verkrijgbaar in de handel. Zorgverleners krijgen tot eind 2016 gratis toegang tot de website voor zorgprofessionals (www.portiecoaching.nl inclusief handboek voor gebruik SMARTsize en hulpmiddelen kookcursus) en de mogelijkheid om cliënten een inlogcode te verstrekken voor www.smartsizeme.nl. Vanaf 2017 betalen zorgverleners eenmalig 75 om toegang te krijgen tot de websites en de materialen. De kosten voor de locatie van de kookcursus variëren sterk. Per avond liggen de kosten van een locatie tussen de 30 en de 100 euro. Sommige zorgverleners hebben een eigen ruimte tot hun beschikking of doen het bij een deelnemer thuis. SMARTsize * 12
De kosten voor de ingrediënten van de kookcursus bedragen gemiddeld 3,50 euro per deelnemer per avond. Kosten worden uiteraard beïnvloed door receptuurkeuze, de winkel waar het gekocht wordt en de prijs van de dag. Het aantal uren voor de uitvoer van SMARTsize: 30 minuten uitleg programma aan de deelnemer en aanmelden op de website, 2 uur voor het geven van 1 kookles, 1 uur voor het voorbereiden van 1 kookles (boodschappen doen en klaarzetten). De tijd die nodig is voor de voorbereiding van de kookcursus zal in het begin mogelijk wat meer tijd kosten. Naarmate de ervaring toeneemt, zal dit sneller/makkelijker gaan. SMARTsize * 13
3. Onderbouwing Probleem max 400 woorden In de afgelopen 30 jaar is de prevalentie van overgewicht en obesitas sterk toegenomen in ontwikkelde landen (WHO, 2014), wat belangrijke gevolgen heeft voor de gezondheid. Volgens de WHO (2014) is de prevalentie van obesitas (body mass index [BMI] 30) onder volwassenen (>20 jaar) 11% en de prevalentie van overgewicht (BMI 25-30) 39%. In Nederland heeft 48.0% van volwassenen (19-65 jaar) overgewicht (BMI > 25) (RIVM, 2016), 15% meer dan in 1980. Recent is de stijging afgevlakt en stabiel gebleven (RIVM, 2016). Het probleem van overgewicht en obesitas is aanwezig onder alle leeftijden, geslachten, en etnische groepen. De overgewichtepidemie is een vooraanstaande zorg voor de volksgezondheid. Overgewicht is geassocieerd met een groot aantal gezondheidsproblemen zoals diabetes mellitus type 2, hart- en vaatziekten, osteoartritis en sommige vormen van kanker (Rubenstein, 2005). Verder is obesitas geassocieerd met oversterfte (Calle et al., 1999) en is het door de American Medical Association erkend als een ziekte (AMA, 2013). Overgewicht en obesitas zijn tevens geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven (Jia & Lubetkin, 2005). Als gevolg hebben overgewicht en obesitas een groot effect op de kosten voor de gezondheidszorg (Wang et al., 2011). Von Lengerke & Krauth hebben in hun onderzoek naar medische kosten van obesitas gevonden dat obesitas verantwoordelijk is voor 2,1% tot 4,7% van de totale nationale kosten voor gezondheidszorg (2011). Oorzaken max 400 woorden Welke factoren veroorzaken het probleem of (mogelijk) risico? Het ontstaan van overgewicht/obesitas is complex en het resultaat van een groot aantal factoren. In essentie is gewichtsstijging een verstoorde energiebalans waarbij de energie-inname groter is dan het energieverbruik. De energie-inname is erkend als de dominante drijvende kracht in de toename van obesitas (Slater et al., 2009; B. A. Swinburn et al., 2009). De energie-inname wordt beïnvloed door een veel verschillende factoren op individueel, sociaal, ecologisch en cultureel niveau (Grundy, 1998; Shift, 2014). Onze voedselomgeving wordt erkend als een belangrijke factor die gewichtsstijging in de hand werkt (Brownell, 2004). De afgelopen jaren zijn de aangeboden porties van calorierijk eten en drinken steeds groter geworden. Grote porties zijn vaak relatief goedkoop en hierdoor krijgen mensen meer waar voor hun geld wanneer zij een grotere portie kiezen. Doordat de porties van eten en drinken steeds groter zijn geworden, hebben mensen een verstoord beeld van wat een normale portie zou moeten zijn. Het gevolg hiervan is dat mensen porties die groter zijn dan omschreven in de voedingsrichtlijnen, normaal zijn gaan vinden. Bovendien heeft eerder onderzoek aangetoond dat grote porties leiden tot een verhoogde energieinname. Het risico op een verhoogde energie-inname als gevolg van grote porties wordt bovendien versterkt door externe factoren zoals gedachteloos eten. Dit betekent dat mensen eten zonder aandacht en zich hierdoor minder bewust zijn van de hoeveelheid die zij consumeren. Ondanks deze invloed van portiegroottes op energie-inname zijn er weinig studies die de effectiviteit van gewichtsmanagement-interventies hebben onderzocht die als doel hadden om mensen te leren omgaan met een omgeving waar grote porties aanwezig zijn (zogenaamde portiecontrole) (Poelman et al., 2014). Ondanks het feit dat de obesitasepidemie multifactorieel is, is er een duidelijk associatie met de capaciteit van zelfregulatie als reactie op de obesogene omgeving. Zelfregulatie verwijst naar alle pogingen om aandacht, emoties en gedrag te sturen om lange termijn doelen te bereiken (bijvoorbeeld gewichtsverlies), zelfs als er korte termijn verleidingen (zoals koekjes) of tegenstrijdige lange termijn doelen zijn (Ridder de & Wit de, 2006). Doordat overgewicht en obesitas door een aanhoudende positieve energiebalans worden SMARTsize * 14
veroorzaakt, is er een veronderstelling dat obese individuen minder capaciteit hebben om hun energiebalans te reguleren vergeleken met gezonde mensen (Nederkoorn et al., 2006). Slechte zelfregulatie voorspelt gewichtstoename (Graziano et al., 2010). Zelfregulatie is bevorderlijk in een obesogene omgeving (De Vet et al., 2013). Derhalve is het reguleren van eten, portieselectie en inname essentieel in interventies gericht op gewichtsverlies en ter preventie van gewichtsstijging. Omdat het meeste voedsel over het algemeen thuis genuttigd wordt, is het omgaan met en aanpassen van de thuisomgeving erg belangrijk. Onderzoek toont bijvoorbeeld aan dat in 70% van de huishoudens grote voorraden snacks aanwezig zijn, dat bij 78% van de huishoudens snacks niet op een aparte plek worden bewaard waardoor ongewenste verleiding toeneemt en dat servies vaak groter is dan aanbevolen (Poelman et al, 2015). Aan te pakken factoren max 200 woorden Welke factoren pakt de interventie aan en welke onder 1.2 benoemde (sub)doelen horen daarbij? SMARTsize richt zich specifiek op factoren die vernieuwend en veelbelovend zijn voor individuele gedragsverandering van mensen met overgewicht/obesitas ten einde tot duurzame gedragsverandering, verlaagde energie-inname en verlaagde BMI te komen. Binnen deze persoonlijke aanpak, leren de deelnemers adequate portiecontrolestrategieën en het weerstaan van verleiding uit de thuisomgeving. Dit zou na 3 maanden moeten resulteren in een gewichtsverlies van 5%. Het hoofddoel van het programma kan bereikt worden via het behalen van de volgende subdoelen: 1) de cliënt bewustmaken van portiegrootte, 2) het verbeteren van zelfregulatie vaardigheden ten aanzien van portiecontrole, 3) het verbeteren van vaardigheden ten aanzien van het bereiden van gewenste porties en producten/maaltijden met een lage energiedichtheid, 4) de cliënt begeleiden bij het creëren van een portiegrootte vriendelijke thuisomgeving. SMARTsize richt zich op de factoren: bewustzijn van portiegrootte, zelfregulatie van selecteren/bereiden/consumeren van portiegrootte en het omgaan met fysieke factoren in de thuisomgeving die verleiden tot overeten (bijvoorbeeld voorraadbeheer, verleidingen, serviesgrootte). Het verbeteren van vaardigheden wordt deels aangeleerd in een groepssetting. Dit heeft als voordeel dat sociale steun van peers en hulpverlener wordt ontvangen. Belangrijk voor het leerproces en het omgaan met veranderingen. Zie bijlage Figuur Uitgangspunten SMARTsize Verantwoording max 1000 woorden Maak aannemelijk dat met deze aanpak ook daadwerkelijk de doelen bij deze doelgroep bereikt kunnen worden. In SMARTsize staat het beperken van portiegrootte centraal. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat aangeboden porties steeds groter zijn geworden en mensen juist grotere porties dan aanbevolen in de richtlijnen als normaal beschouwen. Consumptie van te grote porties is toegenomen en resulteert in een verhoogde energie-inname Young & Nestle, 2012). Het eten van te veel wordt extra versterkt door omgevingsfactoren. Juist het aanpassen van portiegrootte in de eigen voeding en het omgaan met verleidingen in de omgeving zou kunnen leiden tot duurzame lange termijn veranderingen in energieinname, waardoor gewichtsverlies beklijft (Poelman et al., 2014). Het programma SMARTsize is planmatig ontwikkeld, gebaseerd op wetenschappelijk bewijs en op theorieën en modellen van gedrag en gedragsverandering. Daarnaast werd de doelgroep nauw betrokken bij de ontwikkeling van het programma wat resulteerde in aantrekkelijke, haalbare programma-onderdelen. SMARTsize is opgebouwd uit evidence-based strategieën die ingebed zijn in theorieën en modellen van gedrag en gedragsverandering. In het programma wordt gebruik gemaakt van theoretisch onderbouwde methoden zoals: actief leren, overtuigende communicatie, zelf test, feedback, implementatie-intenties, coping plannen en training van vaardigheden. Theoretische onderbouwing van de gebruikte strategieën is te vinden in Figuur 3 theoretische onderbouwing SMARTsize in de bijlage. SMARTsize * 15
Bovendien is van iedere portiecontrolestrategie in eerder onderzoek (kan lab-onderzoek zijn) bewezen dat het leidt tot een reductie van selectie of consumptie van de hoeveelheid eten/portiegrootte. Website, portiecontrolestrategieën en homescreener zijn verder apart geëvalueerd op effect, gebruik, haalbaarheid, nut en relatie met gewicht. Daarnaast is het programma als geheel getest in een RCT. Hieruit bleek de effectiviteit van het programma na 3 maanden. Meer hierover is te lezen in onderdeel 4. SMARTsize * 16
4. Onderzoek 4.1 Onderzoek naar de uitvoering max 600 woorden Wat is op basis van het beschikbare onderzoek bekend over de uitvoering van de interventie? De uitvoer van SMARTsize (alias PortionControl@HOME) in 12 weken Uitvoer en effect van SMARTsize zijn geëvalueerd in een RCT tussen januari 2012 en februari 2013 (Poelmanª et al., 2015). Na de voormeting werden deelnemers middels randomisatie toegewezen aan SMARTsize of aan een wachtlijst-controlegroep. Intervention adherence in de SMARTsize groep werd gemeten middels zelfrapportage. Van de 278 deelnemers van de studie was de gemiddelde leeftijd 45,7 jaar, de meerderheid (85%) was vrouw en had obesitas (65%). Vrijwel alle deelnemers hadden de Nederlandse nationaliteit en 43% was hoger opgeleid. Resultaten m.b.t. intervention adherence 139 deelnemers werden toegewezen aan de SMARTsize groep. 126 deelnemers (90%) hebben ingelogd op de website en 56 deelnemers (40%) was aanwezig bij alle drie de kooklessen. 34 deelnemers (25%) waren aanwezig bij 2 kooklessen, 21 deelnemers (15.1%) bij 1 kookles en 28 deelnemers (20%) hebben geen kookles gevolgd. Tien deelnemers (7%) hebben de website niet bezocht en de kooklessen niet bijgewoond. 86 deelnemers uit de SMARTsize groep hebben op T1 een vragenlijst ingevuld. Respectievelijk 55 deelnemers (64%) en 29 deelnemers (34%) gaven aan dat zij het boek geheel of gedeeltelijk gelezen hadden. Daarnaast heeft 48% de Home-screener volledig ingevuld en 75% heeft al het advies uit de Homescreener gelezen. De opdrachten met betrekking tot actie-planning werd door 64% van de deelnemers uitgevoerd, de opdracht voor coping planning door 43% en de opdracht voor zelf-monitoring door 31% (Poelmanª et al., 2015). De uitvoer van aparte onderdelen van SMARTsize in eerdere pilot studies Daarnaast zijn er diverse pretests uitgevoerd om de materialen en aanpak te testen. Portiecontrolestrategieën Een belangrijk doel van het programma SMARTsize is het aanleren van portiecontrolestrategieën. Deze strategieën zijn geïdentificeerd op basis van wetenschappelijke literatuur. Vervolgens werden de haalbaarheid en het nut van de strategieën geëvalueerd onder 63 volwassenen. De deelnemers beschouwden de strategieën over het algemeen als haalbaar en zinvol. Eén strategie werd niet haalbaar geacht en verwijderd uit het programma (Poelman et al., 2014). De website De PortionSize@awarenessTool is systematisch ontwikkeld en gebaseerd op: 1) bestaande literatuur m.b.t. portiegrootte en factoren die van invloed zijn op onbewust te veel eten, 2) theoretische methoden m.b.t. het vergroten van bewustzijn van eigen voedingsinname en gezondheidsgedrag, 3) een pre-test onder 8 experts op het gebied van obesitas preventie gericht op de inhoud van het programma en 4) een pre-test onder 5 deelnemers van de doelgroep gericht op begrijpelijkheid van de inhoud. Op basis van deze pre-tests werd de website verder aangepast en vervolgens geëvalueerd in een RCT met een procesevaluatie binnen de interventiegroep (N=167). De volgende constructen werden gemeten: aantrekkelijkheid, begrijpelijkheid, gebruiksvriendelijkheid en nut. Daarnaast werd gevraagd in hoeverre het programma inzicht verschafte in eigen eetgewoonten en gaven de deelnemers een cijfer tussen 1 en 10. Uit de resultaten bleek dat de website positief werd geëvalueerd, met name door mensen met een hogere BMI (programma is gebruiksvriendelijker) en mensen met een lagere sociaal economische status (programma is aantrekkelijker en begrijpelijker). Uit de resultaten bleek verder dat een gemiddeld bezoek 16,1 minuten duurde en dat het percentage dat een module afrondde varieerde van 9-60% per module (Poelman et al., 2013). De kookcursus De kookcursus is zorgvuldig ontwikkeld. De gerechten (op basis van de receptuur) zijn eerst getest op smaak en aantrekkelijkheid door collega s van de onderzoekers en waar nodig werd de receptuur aangepast. SMARTsize * 17
In een volgende fase is elk van de drie kooklessen gehouden met een groep van circa 11 deelnemers (mensen met een diverse achtergrond). Na afloop van iedere kookles vulden de deelnemers een evaluatieformulier in en werd er een focusgroep gehouden. Tijdens deze pretest is gelet op o.a. haalbaarheid, uitvoerbaarheid, locatie, inhoud van de lessen, opbouw van de lessen, en toepasbaarheid opgedane kennis in eigen leven etc. De input van de deelnemers werd gebruikt om de kookcursus te verbeteren tot de huidige versie. De resultaten van deze pretest zijn intern gearchiveerd. Binnen de RCT naar de effectiviteit van het complete programma SMARTsize is een procesevaluatie uitgevoerd van de kookcursus. De kookcursus werd gegeven door twee projectmedewerkers van de VU aan gemiddeld 10-15 deelnemers per kookcursus. De achtergrond van de deelnemers was divers (vrouwen, mannen, verschillende leeftijden, opleidingsniveaus en etniciteiten). De opkomst was redelijk (40,3% bezocht 3 bijeenkomsten, 24,5% 2 bijeenkomsten en 15,1% 1 bijeenkomst). Het gemiddelde rapportcijfer dat 72 deelnemers voor de cursus hebben gegeven was een 8,4. Verder gaf het overgrote deel van deelnemers aan het geleerde ook thuis in de praktijk te willen brengen. Daarnaast bleek uit aanvullend onderzoek dat deelnemers de cursus leuk, informatief, vernieuwend, begrijpelijk, inzichtelijk en niet belerend vonden (gemiddelde scores per onderdeel op een vijfpunt-schaal lagen rond de 4,3) (Poelman et al., 2014). Note: De resultaten m.b.t. rapportcijfer en waardering van de kookcursus zijn niet gepubliceerd evenals de prestest uitkomsten tijdens de ontwikkeling van de kookcursus. 4.2 Onderzoek naar de behaalde effecten max 600 woorden Wat is op basis van het beschikbare onderzoek bekend over de behaalde effecten met de interventie? Beschrijf kort welke onderzoeken zijn gedaan en wat daarvan de uitkomsten waren. Stuur bij het indienen van het werkblad de volledige publicatie van iedere genoemde studie mee. Beschrijf per onderzoek: a) De titel, auteurs, organisatie en jaar van uitgave b) Het type onderzoek, de meetinstrumenten en de omvang van het onderzoek c) Een samenvatting van de meest relevante uitkomsten met betrekking tot het bereik van de interventie, de gevonden effecten en -indien beschikbaar- de door de doelgroep ervaren effectiviteit en de mate waarin de veronderstelde werkzame elementen daadwerkelijk zijn uitgevoerd. Onderzoek naar de uitvoering van SMARTsize en aparte onderdelen van SMARTsize staat beschreven in hoofdstuk 4.1. Hieronder wordt onderzoek naar de behaalde effecten beschreven. Studie: Results of a randomized controlled trial evaluating the effect of a multi-component portion size intervention on portion control behavior and body mass index. (zie verder Poelmanª et al., 2015). Type onderzoek en omvang: RCT bij 278 deelnemers met overgewicht/obesitas. 139 deelnemers zaten in de interventiegroep (= SMARTsize) en 139 deelnemers in de controlegroep (= wachtlijst controlegroep). Metingen: voorafgaand aan interventie en 3, 6 en 12 maanden na de interventie. Meetinstrumenten: vragenlijsten d.m.v. zelfrapportage (leeftijd, geslacht, opleidingsniveau, nationaliteit, portiecontrolegedrag (alle meetmomenten) en gewicht (na 3 en 12 maanden)); objectieve metingen d.m.v. onderzoekers (gewicht, lengte voormeting en na 6 maanden); procesevaluatie bij interventiegroep via vragenlijst na 3 maanden. Belangrijkste uitkomsten effect: De intention-to-treat analyse toont aan dat de interventie een statistisch significant effect heeft op portiecontrolegedrag na drie, zes en twaalf maanden follow-up. Het effect op body mass index was na drie maanden significant groter dan in de controlegroep (B=-0,45; 95%Cl=-0,88 to -0,04). Het effect van de interventie op body mass index werd gemedieerd door portiecontrolegedrag (toename van 0,49 punten op een 5 punt Likertschaal). SMARTsize verbetert portiecontrolegedrag, dat op zijn buurt body mass index beïnvloedt. Na 3 maanden bleek SMARTsize effectiever dan de controlegroep. Dit significante verschil kon echter niet worden aangetoond op de lange termijn. Tijdens de verschillende onderzoeken zijn geen negatieve bijwerkingen naar voren gekomen. SMARTsize * 18
Studie: the development and evaluation of an internet-based intervention to increase awareness about food-portion sizes: a randomized controlled trial (zie verder Poelman et al., 2013). Type onderzoek en omvang: RCT bij 310 deelnemers, de sample is vergelijkbaar met een doorsnede van de algemene Nederlandse bevolking. 167 deelnemers zaten in de interventiegroep (= SMARTsize) en 143 deelnemers in de controlegroep (= geen interventie). Metingen: voorafgaand en interventie en 1 week na interventie. Meetinstrumenten: Vragenlijst d.m.v. zelfrapportage (sociaal-demografische kenmerken, gewicht, lengte, bewustzijn portiegroote, bewustzijn triggers die aanzetten tot overeten) en procesevaluatie bij interventiegroep via vragenlijst na 1 week. Belangrijkste uitkomsten effect: Deelnemers in de interventiegroep hadden een significant hoger bewustzijn van standaard portiegroottes en van triggers die aanzetten tot overeten ten opzichte van de controlegroep. Bovendien was een dose-response relatie waarneembaar. Bij deelnemers die de website intensiever gebruikten, was een groter effect te zien op bewustzijn van triggers dan bij deelnemers die de website weinig gebruikten. SMARTsize * 19
5. Samenvatting Werkzame elementen Wat zijn de werkzame elementen van deze interventie waardoor de gestelde doelen bij de doelgroep gerealiseerd worden? Geef een puntsgewijs overzicht van de belangrijkste werkzame elementen van de interventie. Denk daarbij aan inhoudelijke en praktische elementen. Max 250 woorden De interactieve website, gericht op bewustwording van portiegrootte Boek (inclusief werkbladen) en filmpje: de portiecontrolestrategieën en de strategieën voor zelfregulatie om deze gedragingen daadwerkelijk in de praktijk te brengen (actie planning, zelfmonitoring, coping planning). Kookcursus: Aanleren van kennis, vaardigheden en het verbeteren van eigen-effectiviteit ten aanzien van het bereiden van adequate porties en maaltijden/producten met een lagere energiedichtheid. Het ontvangen van sociale steun van peers en zorgverlener Homescreener: het identificeren en aanpassen van factoren in de thuisomgeving die aanzetten tot overeten..slides (Weinstein, Sandman, & Blalock, 2008) (Schwarzer & Luszczynska, 2008) (Ello-martin, Ledikwe, & Rolls, 2005) (B. Swinburn, Egger, & Raza, 1999) SMARTsize * 20