Bouw - branche update Economisch Bureau Nederland Madeline Buijs +31 20 383 82 01 2 augustus 2016 Stuivertje wisselen in de infrastructuur De gww blijft achter bij de ontwikkelingen in de bouwsector. De verwachtingen voor 2016 zijn gematigd, omdat de overheden dit jaar nog minder investeren. Het herstel in 2017 wordt veroorzaakt door de Rijksoverheid die meer investeert in wegen. De branches binnen de gww ontwikkelen zich zeer verschillend, mede veroorzaakt door de overheidsinvesteringen. De natte waterbouw heeft het lange tijd goed gedaan, maar zakt nu weg. De bouwers van wegen, tunnels en spoorwegen en kabel- en buizenleggers herstellen nu juist weer na een paar slechte jaren. Het herstel van de gww-bouwers zal langer op zich laten wachten. De financiële positie van gww-bouwers is nog slecht. De marges staan onder druk door sterk stijgende kosten. ontwikkeling van de omzet van de gww, woningen utiliteitsbouw en de bouw als geheel te zien. Omzet gww minder ver weggezakt in crisis Index 2010=100, 12 maands voortschrijdend gemiddelde Gww blijft achter in vergelijking met andere branches bouw Het snelle herstel dat de bouwsector als geheel laat zien, vindt zijn weerslag niet in de grond-, water- en wegenbouw (gww). In de grafiek rechts zijn de prognoses voor 2016 en 2017 te zien. Daaruit blijkt dat de gww achterblijft, overigens net als de utiliteitsbouw. De woningbouw trekt in 2016 en 2017 de kar. Ook in 2015 was het de woningbouw die de bouw mee omhoog trok. Dit wordt veroorzaakt door de snel aantrekkende woningmarkt, met name in de Randstad. De utiliteitsbouw groeit beperkt doordat er nog veel leegstand is van kantoren en winkels. Deze gebouwen worden nog maar beperkt nieuw gebouwd. Gww blijft achter in 2016 en 2017 % verwachte groei Bron: ABN AMRO Economisch Bureau Op basis van onze prognoses is het beeld voor 2016 niet goed, maar is in 2017 herstel te verwachten. In de grafiek hieronder is de Uit deze grafiek blijkt dat de gww de afgelopen jaren een heel andere omzetontwikkeling heeft meegemaakt dan de woning- en utiliteitsbouw. De woning- en utiliteitsbouw zijn hard geraakt door de crisis en herstellen nu redelijk snel. Dit herstel is grotendeels aan de woningbouw toe te schrijven, maar de omzetcijfers voor de woningen utiliteitsbouw zijn niet uit te splitsen. De gww heeft ook een flinke dip meegemaakt in 2010, toen daalde de omzet met 6,8%. Ter
Crisis- en herstelwet toegelicht De Crisis- en herstelwet is in 2010 ingesteld om geplande bouwprojecten naar voren te halen en te versnellen. Dit is gedaan door procedures te verkorten, bijvoorbeeld door het aantal benodigde vergunningen te verminderen. Doel van deze wet was om bouwbedrijven tijdens de crisis voldoende werk te verschaffen. Daarnaast probeerde de Crisis- en herstelwet duurzame en vernieuwende projecten te stimuleren. Projecten die onder de Crisis- en herstelwet vallen zijn de ondertunneling van de A2 bij Maastricht, de ontwikkeling van het spoor bij Den Bosch en de A4 bij Midden-Delfland. zij voor te lage prijzen hebben ingeschreven op grote infrastructurele projecten. Dit komt waarschijnlijk doordat er veel bouwbedrijven in de groep bedrijven met meer dan 100 werknemers vallen, terwijl er maar een paar hele grote bedrijven in moeilijkheden zijn geraakt. Ook hebben zij kunnen profiteren van de Crisisen herstelwet. Grote bedrijven hebben minste omzetverlies geleden Index 2008kw1=100 hieronder te zien is, is het beeld de jaren erna zeer wisselend. Grote schommelingen branches Index 2008jan=100 vergelijking: de woning- en utiliteitsbouw daalde in 2010 met 12,1%. De gww herstelde daarna weer, voor de woning- en utiliteitsbouw bleef het kwakkelen. Het herstel van de gww werd veroorzaakt door de Crisis- en herstelwet. Omzet grote bedrijven minst gedaald De middelgrote bedrijven (met 10-100 werknemers) actief in de gww hebben de grootste klappen gehad tijdens de crisis. In de grafiek rechts is de omzetontwikkeling te zien waarbij het eerste kwartaal van 2008 als uitgangspunt is genomen. Daaruit blijkt dat de grote gww-bouwers (met meer dan 100 werknemers) het minste omzetverlies hebben geleden sinds 2008. Opvallend, gezien de vele berichten over grote bouwbedrijven die in moeilijkheden zijn geraakt. Reden hiervoor is dat Hoe ontwikkelen de branches binnen de gww zich? De drie branches binnen de gww die door het CBS worden onderscheiden, hebben zich sinds 2008 zeer verschillend ontwikkeld. In 2008 was de groei nagenoeg gelijk en lag voor alle branches rond de 5,3%. Zoals in de grafiek De bouwers van tunnels, wegen en spoorwegen zagen hun omzet vanaf 2009 dalen. Er was herstel vanaf medio 2010 als gevolg van de Crisis- en herstelwet die veel projecten naar voren haalde. In 2012 begon dit effect al weer uit te werken en vanaf dat moment daalde de omzet weer. In 2015 was weer licht omzetherstel zichtbaar. De kabel- en buizenleggers lieten in 2009 nog een flinke omzetstijging zien van 17,3%, maar de twee jaren daarna zakte bij hen de omzet weg. De omzet herstelde zich weer in 2012 en
2013, maar in 2014 en 2015 daalde de omzet vervolgens weer. In de periode januari-mei 2016 is weer herstel van de omzet van kabel- en buizenleggers te zien in vergelijking met dezelfde periode een jaar eerder. De natte waterbouw heeft het, afgezien van 2009 en 2011, goed gedaan. Zeker in vergelijking met de andere branches in de gww laten zij een flinke omzetgroei zien. 2014 was voor hen het beste jaar met een omzetgroei van 46,7%. Inmiddels zakt de omzet weer flink weg, zoals in de grafiek op de vorige pagina te zien is. Het is dus stuivertje wisselen voor de branches in de gww. De natte waterbouw deed het goed en doet het nu slecht. Voor de bouwers van wegen, spoorwegen en tunnels en kabel- en buizenleggers is de trend precies andersom. Wat is de oorzaak van deze schommelingen? De gww is sterk afhankelijk van de overheid, zowel van de Rijksoverheid als de lagere overheden. In 2015 had 59% van de werkzaamheden de overheid als opdrachtgever. Dit aandeel is de afgelopen jaren sterk gedaald, zoals in de grafiek rechts te zien is. In 2010 bedroeg dit aandeel nog 78%. De overheid blijft wel de belangrijkste opdrachtgever voor gwwbouwers. De begroting van de Rijksoverheid is in 2016 EUR 6,9 miljard, provincies verwachten in 2016 EUR 1,6 miljard uit te geven en gemeentes EUR 3,4 miljard. Overheid minder belangrijk Aandeel in % Na jaren investeert het Rijk weer in wegen Waarin de overheid investeert, heeft daarom een belangrijke weerslag op de ontwikkeling van de branches binnen de gww en de gww als geheel. De ontwikkeling van de investeringen van de Rijksoverheid worden in kaart gebracht in het Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT). De investeringen van de Rijksoverheid nemen vanaf 2017 toe. Dit komt door een toename van de investeringen in het Infrastructuurfonds. Gemiddeld groeien de investeringen in dit fonds met 1,2% per jaar tot en met 2020. Dit is in de grafiek rechts te zien. Vanaf 2017 wordt er vooral in wegen geïnvesteerd. Deze investeringen stijgen met gemiddeld 14% per jaar tot en met 2020. Er wordt vooral in nieuwe wegen geïnvesteerd. De budgetten voor onderhoud nemen af tot en met 2020. De investeringen in spoorwegen dalen juist met 6,7% per jaar tot en met 2020. De investeringen in het Deltafonds, voor waterkwaliteit en waterveiligheid, nemen vanaf 2015 af, maar zullen in 2018 en 2019 weer wat groeien. Investeringen Rijk nemen vanaf 2017 toe Aandeel in % Bron: MIRT Bij lagere overheden wisselend beeld De begroting van provincies en gemeentes geeft meer inzicht waarin zij investeren. De begroting van de provincies maakt onderscheid tussen de investeringen in wegen en in waterwegen. De ontwikkeling van deze begroting is in de grafiek op de volgende pagina te zien. Daaruit blijkt dat er veel meer geïnvesteerd wordt in wegen dan in waterwegen. Sinds 2008 stijgt de begroting
voor wegen. De begroting voor waterwegen loopt in 2016 sterk terug. Dit zorgt ervoor dat de totale investeringen van provincies in de infrastructuur in 2016 2,7% lager liggen dan in 2015. Provincie geeft meer uit aan wegen In mln EUR Gelderland en Noord-Brabant het meest in wegen geïnvesteerd. Er wordt ten opzichte van wegen relatief weinig in waterwegen geïnvesteerd. Noord-Holland, Zuid-Holland en Friesland investeren hier het meeste in. In Gelderland en Limburg wordt hier niet in geïnvesteerd door de respectievelijke provincies. woningbouw. Dit blijkt uit de grafiek rechts. Sinds 2010 schommelen de investeringen van gemeentes in de infrastructuur als geheel rond de EUR 3,5 miljard per jaar. Begroting gemeentes daalt in 2016 In mln EUR Friesland is koploper in 2016 In mln EUR De ontwikkeling in de verschillende provincies is wisselend. De meeste investeringen worden in 2016 in de provincie Friesland gedaan, zoals uit de grafiek rechts blijkt. Dit is waarschijnlijk een eenmalige piek. In 2016 wordt er EUR 338 miljoen in de Friese infrastructuur geïnvesteerd, terwijl dat in de jaren ervoor gemiddeld EUR 43 miljoen per jaar was. In Friesland worden op dit moment een aantal grote projecten uitgevoerd. Dit zijn de Centrale As die van Dokkum tot Nijega loopt, het knooppunt Joure en de aanleg van de N31 bij Harlingen. Als we deze piek buiten beschouwing laten, wordt er in De begroting van de gemeentes laat een ander beeld zien. Daar is in 2016 zowel een daling van de investeringen in de wegen als in de havens, luchthavens en waterstaat te zien. De daling bedraagt 3,8%. Afgelopen jaar was er een flinke stijging te zien in de investeringen in wegen. Dit zal te maken hebben met de snel toenemende De gemeentes in de provincies Noord-Holland en Zuid-Holland steken er met kop en schouders boven uit wat betreft investeringen. Dit is in de grafiek op de volgende pagina te zien. Zowel wat betreft de investeringen in wegen als in havens, luchthavens en waterstaat worden in deze twee provincies de meeste investeringen gedaan door gemeentes. In Noord-Holland worden de meeste investeringen in Groot- Amsterdam gedaan. In Zuid-Holland wordt het meest geïnvesteerd in de regio Den Haag en Groot-Rijnmond. In tegenstelling tot de investeringen vanuit de provincies wordt er in
elke provincie door gemeentes geïnvesteerd in waterwegen. Veel investeringen in Noord-Holland en Zuid- Holland In mln EUR Concluderend zullen zowel de lagere overheden als de Rijksoverheid in 2016 nog minder investeren in de infrastructuur. De Rijksoverheid gaat vanaf 2017 meer investeren, voor de lokale overheden is dit nog niet bekend. Er wordt door de Rijksoverheid vooral meer geïnvesteerd in de aanleg van nieuwe wegen. Ook bij de provincies is hier in 2016 nog een stijging in te zien. En private investeringen in gww? Zoals eerder gemeld, wordt 59% van de investeringen gedaan door de overheid. Dit betekent dat de overige 41% van de investeringen door private partijen worden gedaan. Het gaat dan bijvoorbeeld om de energie-infrastructuur. De afgelopen jaren zijn de private investeringen gestegen, zoals uit de grafiek hieronder blijkt. Investeringen private partijen nemen toe In EUR mln Naar verwachting groeien deze investeringen de komende jaren verder. Waarin geïnvesteerd wordt kan wat betreft de energie infrastructuur gaan verschuiven wanneer er bijvoorbeeld meer gebruik wordt gemaakt van wind- en zonneenergie. De groei zal dan in ieder geval vergelijkbaar zijn met de ontwikkeling van de bedrijfsinvesteringen, maar kan mogelijk hoger uitvallen. De verwachting is dat de bedrijfsinvesteringen met 4,6% groeien in 2016 en met 1,5% in 2017. PPS-projecten blijven in zwang Bij publiek-private samenwerking (PPS) werkt de Rijksoverheid nauw samen met de markt. PPS-projecten zijn meestal grote, langdurige projecten waarbij ook het onderhoud wordt meegenomen. De onderhoudscontracten lopen vaak 20-30 jaar. Deze projecten worden vanwege de grootte altijd aanbesteed waarbij de marktpartijen veel vrijheid krijgen. Het zijn de infrastructurele PPS-projecten waar grote bouwers tijdens de crisis veel verliezen op hebben geleden. Daarom hebben de overheid en brancheorganisaties in de bouw begin 2016 een marktvisie opgesteld. Deze marktvisie moet leiden tot betere samenwerking en meer innovatie bij infrastructurele projecten. Rijkswaterstaat kijkt bijvoorbeeld beter naar de grootte en complexiteit van de projecten die zij in de markt zetten, naar de risico s die marktpartijen lopen en willen het gebruik van innovaties stimuleren. Marktpartijen geven aan geen opportunistisch gedrag meer te vertonen, zoals onder de kostprijs inschrijven. Op dit moment lopen er 34 PPS-projecten, waarvan 20 infrastructurele projecten. De overige projecten betreffen de ontwikkeling van
Rijksvastgoed. 8 infrastructurele projecten 1 moeten nog aanbesteed worden. Dit geeft aan dat er nog voldoende grote infrastructurele projecten in de toekomst op de markt komen. Orderportefeuille bevestigt beeld De orderportefeuille van gww-bouwers lag in mei 2016 op 5,6 maanden. Dat is iets lager dan het langetermijngemiddelde van 5,8 maanden. Wisselend beeld orderportefeuille In aantal maanden Bron: EIB Grond- en waterbouwers hebben op de langetermijn een wat grotere orderportefeuille dan wegenbouwers. De orderportefeuille van de grond- en waterbouwers is vrij volatiel en de 1 Het betreft de volgende projecten: Afsluitdijk, verdubbeling van de N33 Assen-Zuidbroek, A9 Amstelveen, Twentekanalen Sluis Eefde, N18 Varsseveld-Enschede, Blankenburgverbinding, A13/A16 Rotterdam en ViA A15. trend is sinds 2015 dalend. De orderportefeuille van wegenbouwers is met 5,2 maanden vergelijkbaar met het langetermijngemiddelde. Uit de grafiek hierboven blijkt dat de orderportefeuille sinds 2015 herstelt, maar wel volatiel is. De ontwikkeling van de orderportefeuille van gww-bouwers komt overeen met de ontwikkelingen die bij de overheden gaande zijn. Namelijk investeringen in wegen omhoog, in water omlaag. Hoe staan gww-bouwers er financieel voor? De ontwikkeling van de markt zoals hiervoor beschreven is vanaf 2017 redelijk positief. Dit staat in groot contrast met de financiële positie van gww-bouwers. De marges (bedrijfsresultaat als percentage van de netto-omzet) van gwwbouwers zijn in de periode 2009-2014 weggezakt, terwijl de marges van alle bouwbedrijven en bouwbedrijven in de woningen utiliteitsbouw in 2014 weer hoger lagen dan in 2009. Dit is in de grafiek rechts te zien. Zowel de marges van de bouwers van wegen, tunnels en spoorwegen als van de kabel- en buizenleggers daalden in deze periode. Er zijn geen gegevens beschikbaar om de marges van de natte waterbouwers te kunnen berekenen. Het ligt niet aan de omzet die de gww-bouwers behaalden. De omzet van de gww-bouwers steeg in de periode 2009-2014 met 2,9%, terwijl de omzet van bouwers als geheel met 16,6% daalde en die van woning- en utiliteitsbouwers zelfs met 26%. Dit is in lijn met de omzetontwikkeling die eerder is beschreven. Het probleem zijn de kosten van gww-bouwers, die zijn in de periode 2009-2014 met 7,2% gestegen. De kosten van bouwbedrijven in totaal zijn juist met 15,7% gedaald, de kosten van woning- en utiliteitsbouwers daalden zelfs met 27%. Dit komt doordat de personeelskosten van gww-bouwers sterk stegen in de periode 2009-2014. Maar de gww-bouwers kregen ook de inkoopkosten en de kosten van uitbesteed werk niet onder controle. Marge gww blijft sterk achter In % Slot De vooruitzichten voor de gww worden vanaf 2017 beter. Vooral doordat de Rijksoverheid vanaf 2017 meer in wegen gaat investeren. De investeringen van de overheid zorgen ervoor dat
de branches binnen de gww stuivertje wisselen. De natte waterbouw deed het goed, maar zakt nu weg. De bouwers van wegen, tunnels en spoorwegen en de kabel- en buizenleggers deden het slecht, maar herstellen nu. De financiële positie van gww-bouwers is nog slecht. De marges staan nog sterk onder druk door gestegen kosten.
Economisch Bureau Nederland Contactgegevens ABN AMRO Economisch Bureau Nederland: Aandachtsgebied Telefoonnummer: E-mailadres: Jacques van de Wal (hoofd) Algemeen 020 628 0499 jacques.van.de.wal@nl.abnamro.com Kasper Buiting Zakelijke Dienstverlening 020 343 7684 kasper.buiting@nl.abnamro.com Casper Burgering Industrie (w.o. industriële materialen) 020 383 2693 casper.burgering@nl.abnamro.com Nadia Menkveld Transport & Logistiek 020 628 6441 nadia.menkveld@nl.abnamro.com Frank Rijkers Agrarisch, Food 020 628 6437 frank.rijkers@nl.abnamro.com Sonny Duijn Retail, TMT 020 343 6535 sonny.duijn@nl.abnamro.com Hans van Cleef Olie & Gas 020 343 4679 hans.van.cleef@nl.abnamro.com Madeline Buijs Bouw, ZZP en MKB 020-383 8201 madeline.buijs@nl.abnamro.com Nico Klene Macro-economie 020-625 4204 nico.klene@nl.abnamro.com Philip Bokeloh Woningmarkt, Macro-economie 020-383 2657 philip.bokeloh@nl.abnamro.com Theo de Kort Informatieanalist, Autohandel 020 628 0489 theo.de.kort@nl.abnamro.com Ingrid Kroeze Research ondersteuning 020 383 5161 ingrid.kroeze@nl.abnamro.com Volg ons ook op Twitter: @ABNAMROeconomen Disclaimer This document has been prepared by ABN AMRO. It is solely intended to provide financial and general information on economics. The information in this document is strictly proprietary and is being supplied to you solely for your information. It may not (in whole or in part) be reproduced, distributed or passed to a third party or used for any other purposes than stated above. This document is informative in nature and does not constitute an offer of securities to the public, nor a solicitation to make such an offer. No reliance may be placed for any purposes whatsoever on the information, opinions, forecasts and assumptions contained in the document or on its completeness, accuracy or fairness. No representation or warranty, express or implied, is given by or on behalf of ABN AMRO, or any of its directors, officers, agents, affiliates, group companies, or employees as to the accuracy or completeness of the information contained in this document and no liability is accepted for any loss, arising, directly or indirectly, from any use of such information. The views and opinions expressed herein may be subject to change at any given time and ABN AMRO is under no obligation to update the information contained in this document after the date thereof. Before investing in any product of ABN AMRO Bank N.V., you should obtain information on various financial and other risks and any possible restrictions that you and your investments activities may encounter under applicable laws and regulations. If, after reading this document, you consider investing in a product, you are advised to discuss such an investment with your relationship manager or personal advisor and check whether the relevant product considering the risks involved- is appropriate within your investment activities. The value of your investments may fluctuate. Past performance is no guarantee for future returns. ABN AMRO reserves the right to make amendments to this material. ABN AMRO, 2016