Bijlage 2 Aanvullend overzicht Europese en nationale activiteiten Europese activiteiten Science Het ESA wetenschappelijke ruimteonderzoek programma kende in 2004 een aantal hoogtepunten, maar ook tegenslag. Succesvol verliep de lancering van de Rosetta satelliet die in 2014 bij de komeet Churyumov-Gerasimenko moet aankomen, na onderweg 2 asteroïden te hebben bezocht (in 2008 en 2010); ook prima verliepen de aankomst in een Marsbaan van de Mars Express en de aankomst van Smart-1 in een baan om de Maan. Mars Express heeft al een schat aan nieuwe informatie over Mars geleverd, zoals het aantreffen van Methaan in de atmosfeer en het vinden van water-ijs aan de zuidpool. Helaas is de landing van de sonde Beagle-2 op Mars mislukt. Momenteel zijn in het Science-programma circa 10 satellieten operationeel en Nederland heeft aan de meeste daarvan een bijdrage geleverd in de ontwikkeling. Ook aan de meeste van de circa 10 satellieten die nog in ontwikkeling zijn levert Nederland onderdelen, zoals zonnepanelen en standregelsysteem. Nederland geeft leiding aan de bouw van het HIFI infrarood-meetinstrument voor de Herschel satelliet die in 2007 wordt gelanceerd en draagt bij aan het infrarood-meetinstrument MIRI voor de opvolger van de Hubble Space Telescope die in 2012 wordt gelanceerd. Aardobservatie Het ESA Aardobservatieprogramma bestaat uit ontwikkeling van onderzoeksatellieten en van weersatellieten voor de Europese organisatie EUMETSAT. De in 2002 gelanceerde ENVISAT milieusatelliet blijkt een groot succes en is met het beschikbaar komen van dataproducten in 2004 volledig operationeel verklaard. Belangrijk instrument aan boord van ENVISAT is SCIAMACHY, ontwikkeld door Nederland en Duitsland, dat in 2004 een wereldkaart heeft geproduceerd met daarop de ontwikkeling van de vervuiling in de atmosfeer. Naast ENVISAT is ook haar voorloper ERS-2, gelanceerd in 1995, nog in gebruik. Enkele kleinere wetenschappelijke aardobservatiesatellieten zijn in ontwikkeling, waaraan ook Nederland een bijdrage levert. Onder andere zonnepanelen en het dataverwerkingssysteem voor de GOCE satelliet die in 2006 het aards gravitatieveld in kaart zal brengen. Naar de lancering van GOCE wordt door de wetenschappelijke gemeenschap in Nederland reikhalzend uitgekeken. ESA ontwikkelt momenteel een aantal nieuwe weersatellieten voor de operationele meteorologische organisatie EUMETSAT; ook daaraan levert Nederland een bijdrage. Voorbeelden zijn onder andere zonnepanelen en een belangrijke bijdrage aan het Gome-2 ozonmeetinstrument voor de serie polaire Metop satellieten en instrumentatie -onderdelen voor de 2 e generatie geostationaire Meteosat satellieten. 1
Tenslotte is samen met de EU het GMES-programma gestart, zie hoofdtekst. Nederland heeft goede kansen om opdrachten binnen GMES te krijgen, als besloten zou worden tot vervolgfinanciering. Telecommunicatie Bij ESA wordt momenteel gestudeerd op mogelijke toepassingen van telecom-satellieten, zowel via nieuwe grote platforms als via constellaties. Nederland beziet de mogelijkheden hier een wezenlijke bijdrage aan te leveren. In dit kader bestudeert Nederland de mogelijkheden voor een nieuw initiatief bestaande uit een speciale structuur, ConeXpress geheten, om operationele (telecom)satellieten een langere levensduur te geven. ESA heeft momenteel één operationele telecomsatelliet, Artemis, die wordt ingezet voor het doorgeven van data afkomstig van ENVISAT en het Internationale Ruimtestation (zie hierna). Internationaal Ruimtestation & microgewichtsonderzoek Het Internationaal Ruimtestation (ISS) is een wereldwijd samenwerkingsproject en sinds 2000 is permanent bemanning aan boord. In april 2004 bezocht de Nederlandse astronaut André Kuipers het ISS voor de uitvoering van een groot aantal experimenten. Medio 2004 is tussen de partners in het project overeenstemming bereikt over het voltooien van ISS zodra in 2005 de Amerikaanse Space Shuttle weer vliegt. Eind 2006 (of begin 2007) zal dan ook de Europese laboratorium module Columbus worden aangekoppeld en een jaar later de primair in Nederland ontwikkelde ERA-robotarm voor het Russische deel van ISS. De verwachting is dat ISS rond 2010 compleet is, zodat met 6-persoons-bemanningen (in plaats van de huidige 2-3) een omvangrijk wetenschappelijk en technologisch onderzoeksprogramma uitgevoerd kan worden. Daarnaast lanceert ESA experimenten op sondeerraketten vanuit een basis in Zweden en worden Russische satellieten gebruikt voor het doen van microgewichtsonderzoek. Nederlandse bedrijven en wetenschappelijke instellingen zijn betrokken bij alle ESAprojecten op dit gebied; de ERA robotarm en de serie glovebox-faciliteiten zijn de belangrijkste projecten. Technologie Onder de nieuwe aanpak van de Directeur-generaal heeft ESA zijn technologie ontwikkeling gebundeld in twee rubrieken: basistechnologie en technologie ter versterking van de concurrentiepositie van de Europese ruimtevaartindustrie. Onder de vlag van basistechnologie heeft Nederland een kleine satelliet ontwikkeld, SlOSHSAT, die op 12 februari 2005 is gelanceerd op de ARIANE 5 testvlucht. SLOSHAT onderzoekt gedurende twee weken het klotsgedrag van vloeistoffen in de ruimte. Kennis hierover is onder andere van belang voor de controle van vloeibare stuwstof in brandstoftanks van ruimtevaartuigen. 2
Lanceerprogramma s Het Ariane-programma vormt voor Europa de basis van gegarandeerde toegang tot de ruimte. Hiervoor is in 2004 tijdens de Ministerconferentie een specifiek programma ingesteld (European Guaranteed Access to Space, EGAS) waaraan ook Nederland bijdraagt. Werkpaard is momenteel de grote Ariane-5 raket waarmee in 2004 drie succesvolle lanceringen plaatsvonden; hierbij werd o.a. Rosetta gelanceerd (zie hierboven onder Science). Op 12 februari 2005 is in een tweede poging de verbeterde versie van de Ariane-5 gelanceerd, met aan boord o.a. de Nederlandse SLOSHSAT satelliet. De 1 e poging mislukte helaas in december 2002. Daarnaast loopt een aantal kleinere programma s zoals de ontwikkeling van de kleine VEGA raket, het geschikt maken van de Europese lanceerbasis in Kourou voor het lanceren van de Russische Soyuz-raket (aan dit programma draagt Nederland niet bij) en het voorbereidende programma voor toekomstige lanceerders (FLPP) waarin Nederland een relatief groot aandeel heeft. Aurora ESA is gestart met het Aurora-programma voor de verkenning van het zonnestelsel. Momenteel worden voorbereidende studies uitgevoerd voor toekomstige onbemande en bemande missies. De eerste plannen voor onbemande missies betreffen het lanceren van een Marskarretje in 2011 voor het doen van biologisch onderzoek op het Marsoppervlak en het ophalen en naar Aarde brengen van Marsgrond in 2013-15. Vanuit Nederlandse wetenschappelijke en technologische instellingen is de interesse voor betrokkenheid hierbij groot. Tijdens de komende Ministerconferentie eind 2005/begin 2006 moet de volgende fase van Aurora gedefinieerd worden. Op termijn zullen de lidstaten in ESA-verband een besluit nemen over samenwerking met het grootschalige Amerikaanse programma voor een permanente Maanbasis en bemande vluchten naar Mars. METEOSAT EUMETSAT beheert sinds 1988 een systeem van operationele meteorologische satellieten die 24 uur per dag formatie leveren met betrekking tot de toestand van de aardse atmosfeer. Deze informatie wordt door meteorologen gebruikt voor het maken van de weersverwachting op de korte (paar uur) en middellange ( 1-2 dagen) termijn. Dagelijks worden de satellietproducten op de televisie getoond. De eerste generatie METEOSAT heeft een serie van 7 satellieten opgeleverd vanaf 1977. Vanwege de verouderde technologie is een volgende generatie METEOSAT ontwikkeld, waarvan de eerste uit een serie van 4 satellieten in 2002 is gelanceerd. Door technische problemen is de ingebruikname vertraagd, maar in februari 2004 is de satelliet operationeel verklaard en levert sindsdien zeer hoogwaardige meteorologische en klimatologische informatie. De lancering van de tweede moderne satelliet in deze serie wordt in midden 2005 verwacht. 3
EUMETSAT Polar System (EPS) ESA ontwikkelt en bouwt voor EUMETSAT de eerste Europese polaire satelliet in een serie van drie satellieten. Deze satelliet voor meteorologie en klimatologie gaat samen met de door het Amerikaanse NOAA beheerde serie polaire satellieten een netwerk vormen dat nauwkeurige satellietinformatie op regionale schaal kan leveren. NOAA onderhoudt al meer dan 25 jaar een polair satellietennetwerk en conform een overeenkomst tussen EUMETSAT en NOAA zal Europa daar vanaf begin 2006 aan gaan bijdragen. Een polaire satelliet volgt een baan over de polen op een hoogte van ongeveer 700 kilometer en kan daardoor over een beperkt oppervlak met grotere precisie atmosfeerinformatie leveren dan een METEOSAT die in een baan op 36000 kilometer gestationeerd is. Verwacht wordt dat EPS tot ver na 2015 operationeel zal zijn. JASON-2 Het JASON satellietprogramma heeft een specifieke oceanografische missie voor het meten van golven op de oceanen. Dit programma is de opvolger van het Frans- Amerikaanse Topex/Poseidon programma. De JASON-1 satelliet is in samenwerking tussen Frankrijk en de Verenigde Staten ontwikkeld en enkele jaren geleden gelanceerd. De ontwikkeling van de opvolger in de serie wordt momenteel gezamenlijk door EUMETSAT, Frankrijk en de VS gefinancierd. De lancering van JASON-2 wordt in 2007 verwacht. Met behulp van meetgegevens van o.a. Topex/Poseidon en JASON-1 hebben wetenschappers onlangs het golfverloop van de Tsunami in de Indische Oceaan en Golf van Bengalen kunnen reconstrueren. Informatie van deze specifieke satellieten en de opvolgers daarvan dragen onder andere bij aan de kennisvergroting over het ontstaan en verloop van deze en andere oceanografische fenomenen Nederlandse activiteiten DELTA De doelstellingen van de Nederlandse ruimtemissie van André Kuipers in april 2004 lagen op het gebied van experimenten, educatie en publieke belangstelling - Experimenten: André Kuipers voltooide tijdens de Missie DELTA ruim twintig wetenschappelijke, technologische en educatieve experimenten. Van die experimenten verliep het grootste deel succesvol. Dankzij het DELTA-experiment ARGES van de TU Eindhoven boekt Philips grote vooruitgang in de ontwikkeling van een nieuwe generatie plasmalampen. Als de verbeterde lamp eenmaal op de markt is zal er zoveel energie bespaard worden dat alle ontwikkelingskosten van ARGES in één dag zijn terugverdiend. Eén van de meest geslaagde experimenten, is het oogonderzoek OLP. Hiervoor deed Kuipers een serie metingen met het Eye Tracking Device, dat in staat is oogbewegingen rond drie assen waar te nemen. Uit 4
de eerste gegevens blijkt dat niet alleen het vestibulaire systeem in het binnenoor, maar ook het visuele systeem de zwaartekracht als referentie gebruikt. Andere succesvolle experimenten waren o.a. SUIT (een trilvest om Kuipers te helpen zich in de ruimte te oriënteren), HEAT (testen van heat pipes onder gewichtloze condities, SAMPLE (de invloed van gewichtloosheid op micro-organismen), MOP (ruimteziekte en het evenwichtsorgaan), MUSCLE (mechanisme van lage rugpijn) en HEART en CIRCA (bloeddrukregulatie). Vier technisch mislukte biologische proeven krijgen een nieuwe kans in missies in 2005 en 2006. - Educatie: Scholieren van tien tot veertien jaar konden zelf aan Missie DELTA deelnemen door tegelijk met Kuipers raketsla (rucola) te kweken. De proef genaamd SEEDS in SPACE was met ruim zeventigduizend jonge onderzoekers in Nederland (15 procent van alle schoolgaande jeugd in deze leeftijd) en nog eens zoveel kinderen in Duitsland, Moskou en de Nederlandse Antillen, een doorslaand succes. Nog nooit participeerden zoveel kinderen actief in een ruimtemissie. De educatieve DVD over de gevolgen van gewichtloosheid voor het menselijk lichaam, waarin Kuipers een hoofdrol heeft, zal spoedig worden aangeboden aan scholen in alle ESA-lidstaten. Ook deed Kuipers aan boord van het ISS educatieve projecten ontwikkeld door studenten, zoals BuG-NRG en GraPhoBox, die resp. de invloed van zwaartekracht op een bacteriële brandstofcel en op plantengroei testten. - Publieke belangstelling: nog nooit tevoren stond ruimtevaart zo in de belangstelling als rondom de DELTA missie. Door alle media is zeer uitgebreid aandacht besteed aan de missie, mede vanwege de innemende persoonlijkheid van Kuipers. Naast de human interest verhalen was er ook veel aandacht voor de inhoud van de experimenten en ruimtevaart in bredere zin. De missie DELTA heeft er toe bijgedragen dat Nederlandse ruimtevaart in internationale context op de kaart is komen te staan. Beleidsdontwikkeling In 2004 heeft het kabinet 3 beleidsdocumenten naar de Kamer verzonden: 1. Kabinetsreactie Witboek Ruimtevaart (Kamerstuk 2003-2004, 24446 nr. 25, Tweede Kamer): in de kabinetsreactie onderschrijft Nederland op hoofdlijnen de gekozen lijn van het Witboek. Nederland is van mening dat ruimtevaartbeleid primair Communautair en intergouvernementeel beleid moet zijn en vindt het van groot belang dat ruimtevaartkennis en infrastructuur optimaal ontwikkeld en ingezet worden voor Europese politieke, economische en maatschappelijke doelstellingen. Voor de deelterreinen positie ESA, veiligheid en defensie, bemande ruimtevaart en financieel licht Nederland haar positie nader toe. Nederland moedigt de Commissie uit om in nauwe samenwerking met de andere lidstaten de ingeslagen weg te vervolgen en de plannen van het Witboek nader uit te werken. 2. Kabinetsreactie GMES (Kamerstuk 2004-2005, 24446 nr. 28, Tweede Kamer): de Nederlandse regering heeft met de nota Nederlands Standpunt met betrekking tot 5
Global Monitoring for Environment and Security (GMES) de belangen van GMES voor Nederland afgewogen en gekozen voor de hoofdthema s Water en Atmosfeer in brede zin en met inbegrip van de daarbij benodigde (gebruikers)infrastructuur. In deze twee thema s kunnen de Nederlandse kennisinstituten en het Nederlandse bedrijfsleven optimaal bijdragen aan de opbouw van GMES en kunnen de Nederlandse overheden optimaal gebruik maken van de kennis en producten die GMES gaat leveren. 3. Actieplan ruimtevaart (Kamerstuk 2004-2005, 24446 nr. 27, Tweede Kamer): om de beschikbare middelen voor ruimtevaart optimaal in te zetten, meer synergie te bereiken in de nationale activiteiten en beter in te kunnen spelen op Europese ontwikkelingen hebben EZ, OCW en V&W gezamenlijk het Actieplan ruimtevaart gepresenteerd. Het is het resultaat van een inspanning van alle nationale bij ruimtevaart betrokken stakeholders en te beschouwen als een aanvulling op het staande nationaal beleid. In het Actieplan zijn zwaartepunten, ambities en acties voor alle partijen geformuleerd die bijdragen aan onze beleidsdoelstellingen en ons voorbereiden op de keuzes die we moeten maken in aanloop op de volgende Space Councils en de ESA Ministersconferentie. De ambities en acties liggen op het gebied van wetenschap, operationeel gebruik, infrastructuur, kennisoverdracht, educatie, communicatie en regie. Het accent ligt op acties die op korte termijn leiden tot betere samenwerking, synergie en afstemming en het beter gebruik maken van de bestaande mensen en middelen. Meer dan in het verleden wordt ingezet op het overdragen van kennis naar sectoren buiten de ruimtevaart. 6