Toets 7.2 Koos Verschoor wil zich na de afronding van de kappersvakschool als zelfstandig kapper in Middelburg vestigen. Hij heeft 10.000 gespaard. Geef concreet aan waarom het voor de hand ligt, dat hij zijn bedrijf in de vorm van een eenmanszaak zal uitoefenen. Toets 7.3 Na enkele jaren neemt Koos een bediende in dienst. Is de ondernemingsvorm nog steeds een eenmanszaak? Kan de bediende indien nodig zijn loon op het privévermogen van Koos verhalen? Motiveer. Maatschap Verdeelsleutel 7.4 Samenwerkingsovereenkomsten: de maatschap De maatschap is geregeld in het BW van 1838 (een deel dat nog steeds van kracht is) en wel in de artt. 1655 t/m 1689 van boek 7A. De meeste van deze bepalingen zijn van aanvullend recht (men kan dus van hun inhoud afwijken). Wat is een maatschap? Dat is, zegt art. 1655 BW, een overeenkomst waarbij twee of meer personen zich verbinden om iets in gemeenschap te brengen met als doel het daaruit ontstane voordeel met elkaar te delen. Allereerst moet er iets door alle partijen (maten geheten) worden ingebracht. Dat kan zijn geld, goederen of goodwill, maar ook arbeid. Met datgene wat men verzameld heeft worden bedrijfs- of beroepsactiviteiten ondernomen. Het doel is de uit die activiteiten behaalde winst te verdelen onder de maten. De verdeelsleutel luidt: iedere maat krijgt een deel dat evenredig is aan zijn vermogensinbreng in de maatschap. Zij die alleen arbeid ter beschikking hebben gesteld, worden gelijkgesteld met de maat die het minste vermogen heeft ingebracht. Deze verdeelsleutel treft men aan in art. 1670 BW; partijen kunnen daarvan echter afwijken, door in het maatschapscontract een andere regeling vast te leggen. We geven een voorbeeld om het voorafgaande te illustreren. Drie personen (A, B en C) besluiten gezamenlijk een artsenpraktijk te beginnen. A brengt, naast zijn arbeid, een bedrijfspand in ter waarde van 150.000; B en C brengen allebei ook hun arbeid in, maar C bovendien een aantal instrumenten waarvan de waarde 50.000 bedraagt. Wanneer zij na verloop van tijd hun gezamenlijke activiteit besluiten te staken bedraagt de winst 200.000. Hoe wordt dit bedrag verdeeld indien de betrokkenen geen specifieke regeling daaromtrent hebben getroffen? Omdat B geen vermogen heeft ingebracht, wordt zijn aandeel vastgesteld op 50.000 (C s inbreng; deze is de geringste). Tegen die achtergrond bedraagt de totale inbreng 250.000. Van de winst ontvangt A 60% (150.000 : 250.000 100%), B en C ieder 20% (50.000 : 250.000 100%) van 200.000, is resp. 120.000, 40.000 en 40.000. Figuur 7.4 geeft hiervan een overzicht. De mogelijkheid bestaat echter om bijvoorbeeld overeen te komen, dat C de helft van de winst ontvangt en A en B ieder een kwart. Deze andere verdeelsleutel wordt dan meestal in het zogenoemde maatschapscontract (het oprichtingscontract) opgenomen. 220 7 Ondernemingsrecht
Figuur 7.4 Verdeling van winst op basis van inbreng Inbreng 250.000 A 150.000 60% van totale inbreng B 50.000 20% van totale inbreng C 50.000 20% van totale inbreng Winst 200.000 A 120.000 60% van de winst B 40.000 20% van de winst C 40.000 20% van de winst We gaan in deze paragraaf nader in op beheersdaden en beschikkingshandelingen. De aansprakelijkheid van de maten komt aan de orde en we behandelen het privé- en maatschapsvermogen. Bevoegdheid Beheersdaden Beschikkingshandelingen 7.4.1 Beheersdaden en beschikkingshandelingen Een maatschap bestaat altijd uit ten minste twee personen, zo bleek uit de eerder gegeven definitie van maatschap. Deze personen besluiten gezamenlijk de markt te betreden, door een product aan te bieden. Daartoe moeten zij ook los van elkaar allerlei handelingen verrichten om de zaak draaiende te houden en om winst te maken. Dat doen zij niet primair voor zichzelf, maar voor de maatschap. Zij treden dus op in het maatschappelijk verkeer ten behoeve van de maatschap. Dan rijst de (juridische) vraag: zijn deze personen (maten) in alle opzichten bevoegd namens de maatschap in het maatschappelijk verkeer op te treden? Niet zonder meer. We moeten een onderscheid maken tussen beheersdaden en beschikkingshandelingen. Wat beheersdaden zijn, hangt af van het doel van de maatschap in kwestie. We kunnen ze namelijk typeren als de maatschapsactiviteiten die als normaal zijn te beschouwen. Voor een tandartsmaatschap is het kopen van een huis geen, de aanschaf van een behandelstoel daarentegen wel een beheersdaad. Voor een maatschap van makelaars geldt hoogstwaarschijnlijk het omgekeerde. Alle rechtshandelingen die geen beheersdaden zijn, noemen we beschikkingshandelingen (zie figuur 7.5). De hiervoor genoemde tandarts die tezamen met twee anderen een maatschap vormt, is individueel bevoegd namens de maatschap op te treden bij de aanschaf van de behandelstoel. Hij is op dit punt zijn collega s rekening en verantwoording verschuldigd. Zou genoemde tandarts echter het genoemde huis kopen, dan valt dit buiten zijn competentie. Hij is niet bevoegd namens de maatschap op te treden. Men moet 7.4 Samenwerkingsovereenkomsten: de maatschap 221
Figuur 7.5 Onderverdeling binnen maatschap Handelingen leden maatschap Beheersdaden Beschikkingshandelingen Vallen binnen het maatschapsdoel Vallen buiten het maatschapsdoel zich echter realiseren dat het maatschapscontract andere afspraken op dit punt kan bevatten. Déze gaan dan vóór de normale bepalingen. Stel de volgende situatie: X, Y en Z zijn onroerendgoedhandelaren en hebben een maatschap opgericht. In het contract staat vermeld dat X alleen met Y en Z gezamenlijk onroerendgoedtransacties kan afsluiten voor de maatschap. Desondanks koopt X zelfstandig namens de maatschap een pand van A zonder dat Y en Z daarvan iets afweten. Is X bevoegd namens de maatschap te handelen? Op grond van de bovenstaande regel zou men in eerste instantie een bevestigend antwoord geven. De aanschaf van een pand behoort immers tot de beheersdaden van een maatschap van onroerendgoedhandelaren. Die gedachte is correct, maar de contractuele bepalingen maken op deze regel een uitzondering. X per saldo is niet bevoegd. Voor gelijke delen aansprakelijk Alleen zelf gebonden Uitzonderingen 7.4.2 Aansprakelijkheid van de maten Stel, in een maatschap zijn vier personen opgenomen. Eén van de maten (Dirks) koopt een goed, waarmee hij binnen het doel van de maatschapsactiviteiten valt. Het gevolg van deze beheersdaad is, dat de vier maten voor gelijke delen aansprakelijk zijn voor betaling van de koopprijs. Bedraagt deze 10.000, dan is dus ieder voor 2.500 aansprakelijk als er niet betaald wordt. Maar stel nu eens dat Dirks een goed koopt waarmee hij buiten de beheersdaden van de maatschap blijft. Wie is nu aansprakelijk voor de gevolgen van deze overeenkomst, als Dirks de koopprijs niet betaalt? Het uitgangspunt is dat de maat in deze situatie alleen zichzelf kan binden en dus is alleen hij (in casu Dirks) aansprakelijk voor het nakomen van de verplichtingen uit de gesloten overeenkomst. Een voorbeeld ter illustratie. Joosten en Burgsma zijn maten van een advocatenkantoor. Burgsma schaft vier luxe tuinstoelen ter waarde van 2.000 aan en zet deze in de tuin van het pand waarin het kantoor zich heeft gevestigd. Omdat deze koop een beschikkingshandeling is, kan de verkoper bij wanprestatie alleen Burgsma voor het volle bedrag aansprakelijk stellen. Op deze hoofdregel gelden enkele uitzonderingen: Indien Joosten achteraf de door Burgsma verrichte rechtshandeling bekrachtigt, dan worden alsnog de maatschap en Joosten gebonden aan de rechtshandeling. 222 7 Ondernemingsrecht
Wanneer de door Burgsma verrichte rechtshandeling voordelig is voor de maatschap. Wanneer Joosten hem vooraf volmacht heeft verleend namens hem (en dus namens de maatschap) te handelen. Stille maatschap Openbare maatschap Wat betreft het laatste punt (het vooraf volmacht geven) moeten we een onderscheid maken tussen een stille en een openbare maatschap. Bij de stille maatschap hebben de maten zich weliswaar in een maatschap verenigd, maar zij geven daar naar buiten toe in het maatschappelijk verkeer geen ruchtbaarheid aan. Een openbare maatschap daarentegen presenteert zich naar anderen toe welbewust in die hoedanigheid. Onder de naam van de maatschap wordt een beroep of bedrijf uitgeoefend. Welnu, vaak wordt aangenomen dat bij een openbare maatschap (in tegenstelling tot de stille maatschap) de maten elkaar onderling stilzwijgend volmacht hebben verleend tot het binden van alle maten wat betreft beschikkingshandelingen. Het gevolg daarvan is dat alle maten voor gelijke delen aansprakelijk zijn voor de beschikkingshandelingen die iedere maat afzonderlijk aangaat. Toegespitst op het laatste voorbeeld: omdat het advocatenkantoor zich op briefpapier, via advertenties en dergelijke in het maatschappelijk verkeer als maatschap presenteert, kan het als een openbare maatschap worden beschouwd. Joosten wordt dan geacht Burgsma (en andersom) volmacht te hebben gegeven tot het verrichten van beschikkingshandelingen. De verkoper van de tuinstoelen kan dan zowel Joosten als Burgsma aansprakelijk stellen tot het betalen van 1.000 elk. In figuur 7.6 is het voorafgaande schematisch weergegeven. Figuur 7.6 Aansprakelijkheid binnen maatschap Beheersdaden Beschikkingshandelingen Alle maten voor gelijke delen aansprakelijk Maten binden alleen zichzelf, behalve: Bekrachtiging achteraf Rechtshandeling voordelig voor maatschap Volmacht vooraf Voorondersteld bij openbare maatschap 7.4 Samenwerkingsovereenkomsten: de maatschap 223
Geen maatschapsvermogen Geen inschrijving handelsregister 7.4.3 Privé- en maatschapsvermogen Bij de eenmanszaak hebben we geconstateerd, dat er geen wezenlijk onderscheid is tussen privé- en ondernemingsvermogen ten opzichte van de positie van derden. Zij kunnen hun vorderingen verhalen op het gehele vermogen van de ondernemer/eigenaar. Hoe is deze kwestie geregeld bij de maatschap? Ook bij deze ondernemingsvorm wordt in de praktijk een onderscheid gemaakt tussen het maatschapsvermogen en de privévermogens van de verschillende maten. Vanuit juridisch oogpunt bezien bestaat er echter geen maatschapsvermogen. De bestanddelen daarvan behoren in feite tot de privévermogens van degenen die ze in de maatschap hebben ingebracht. Een vordering op de maten (voor gelijke delen) kan dus op hun totale individuele vermogen worden verhaald. Momenteel zijn circa 9 000 overeenkomsten gesloten, die hebben geresulteerd in de oprichting van een maatschap. Oprichters van een maatschap zijn niet verplicht tot inschrijving in het handelsregister. Inschrijving in het handelsregister is namelijk alleen verplicht voor een onderneming, dat is een bedrijf met winstoogmerk. Bijna alle maatschappen zijn organisaties van vrijeberoepsbeoefenaren, voor wie geen inschrijvingsplicht bestaat. Slechts een tiental maatschappen vormt een bedrijf. Toets 7.4 Anne-Marie Klaasen en Wilma Berg hebben samen in de vorm van een maatschap een advocatenpraktijk tot bloei weten te brengen. Op zekere dag vinden de volgende activiteiten plaats: a Anne-Marie en Wilma nemen een nieuwe secretaresse in dienst. b Wilma koopt twintig pakken koffie voor de praktijk. c Beide advocaten ontvangen ieder vier cliënten (12 uur ad 150 per uur). d Anne-Marie schaft een nieuwe Olivetti-pc aan voor het secretariaat. Welke van deze activiteiten zijn beheersdaden, welke beschikkingshandelingen? Welke juridische gevolgen vloeien uit deze kwalificaties voort? Vennootschap onder firma Inschrijving handelsregister 7.5 Samenwerkingsovereenkomsten: de vennootschap onder firma De vennootschap onder firma (vof) is een bijzondere vorm van maatschap, zo kunnen we uit art. 16 WvK opmaken. Het is namelijk een maatschap tot uitoefening van een bedrijf onder een gemeenschappelijke naam. Een gevolg daarvan is dat ook de wetsartikelen over de maatschap op de vof van toepassing zijn, tenzij het WvK of andere wetten bepalingen bevatten welke afwijken van de artt. 1655 BW e.v. De vraag is daarom: waarin verschilt de vof van de maatschap? De vennoten van een vof dienen deze te laten inschrijven in het handelsregister (art. 23 WvK). Met deze inschrijving bij de Kamer van Koophandel moeten allerlei gegevens worden overgelegd die betrekking hebben op de vof en haar vennoten (art. 6 Handelsregisterwet). Ontplooit men bedrijfsactiviteiten in de vorm van een vof, dan zal men dus bepaalde informatie moeten vrijgeven, waaronder een korte 224 7 Ondernemingsrecht
Hoofdelijk aansprakelijk omschrijving van het bedrijf of de bedrijven die in de onderneming worden uitgeoefend (art. 6 lid 1 sub 3 Handelsregisterwet). Bij de maatschap is gebleken, dat een door een maat verrichte beheersdaad alle maten voor gelijke delen aansprakelijk maakt. Een door maat A in naam van de maatschap (van vier maten) gesloten overeenkomst waaruit de verplichting voortvloeit 100.000 te betalen, leidt ertoe dat de overige drie maten ieder voor 25.000 kunnen worden aangesproken. Bij de vof is deze kwestie anders geregeld. In art. 18 WvK staat namelijk dat ieder van de vennoten hoofdelijk aansprakelijk is voor de verplichtingen die één van hen namens de vof aangaat. Hoofdelijke aansprakelijkheid houdt in: ieder van de betrokkenen kan men aanspreken tot betaling van de hele schuld. In het bovenstaande voorbeeld kan de schuldeiser in geval van een vof zowel A, B, C als D sommeren 100.000 te betalen. Natuurlijk kan er daarna intern worden verrekend. Toets 7.5 Crediteur Pietersen verhaalt een vof-schuld groot 30.000 in zijn totaliteit op vof-vennoot A. Firmanten B en C wrijven zich vergenoegd in hun handen. Zijn zij er even mooi vanaf gekomen? Terecht? Waarom wel/niet? Binnen doel vof Fictie Bijzondere bepalingen Maar zijn alle vennoten dan zonder meer aansprakelijk voor een rechtshandeling verricht door één van hen? Nee, dat is alleen maar het geval indien de door hem gesloten overeenkomst binnen het doel van de vof valt (art. 17 lid 2 WvK). Schaft een vennoot die deel uitmaakt van de vof Bouwcentrale timmermansgereedschappen aan, dan zijn de overige vennoten hoofdelijk aansprakelijk voor de daaruit voortvloeiende verplichting tot betaling van een bepaalde som geld. Minder eenvoudig is het geval waarbij de vennoot een bestelauto koopt voor het vervoer van de werknemers naar de verschillende projecten. Nog moeilijker te beoordelen is de situatie wanneer hij voor 1.500 wijn, kaas en noten koopt voor een personeelsavondje. Wordt het doel van de vof-activiteiten niet in het handelsregister opgenomen (hoewel men daartoe ex art. 6 Handelsregisterwet verplicht is), dan gaat de wet uit van de fictie dat de vof ieder doel beoogt. Iedere vennoot is in dit geval hoofdelijk aansprakelijk voor elke rechtshandeling verricht door elke andere vennoot (art. 29 WvK). Een betere stok achter de deur om ook het doel van de vof in te laten schrijven, lijkt niet denkbaar. Van belang is overigens nog te vermelden, dat het vof-contract bijzondere bepalingen kan bevatten over de bevoegdheid de vof te vertegenwoordigen. Art. 17 WvK is namelijk een bepaling van aanvullend recht. De vennoten kunnen bijvoorbeeld overeenkomen, dat de individuele vennoten alleen dan bevoegd zijn namens de vof op te treden, indien een bepaalde handeling verplichtingen schept van minder dan 25.000; is met de overeenkomst meer dan 25.000 gemoeid, dan is de instemming van ten minste twee vennoten noodzakelijk. Dergelijke specifieke regelingen moeten in het handelsregister worden opgenomen (art. 6 lid 1 sub 7 Handelsregisterwet), anders zouden derden daarvan de dupe kunnen worden. Laten de vennoten dat na, dan wordt ervan uitgegaan dat er geen beperkingen zijn ten aanzien van de bevoegdheid om de vof te vertegenwoordigen (art. 29 WvK). 7.5 Samenwerkingsovereenkomsten: vennootschap onder firma 225
Afgescheiden ondernemingsvermogen We wijzen op een laatste verschil met de maatschap. Anders dan de maatschap heeft de vof juridisch gezien wel een afgescheiden ondernemingsvermogen. De vof-crediteuren kunnen zich bij voorrang op dit vermogen verhalen; zij gaan dus vóór de privécrediteuren van de vennoten. Stel dat de vof Uw Belang haar activiteiten beëindigt. Het vennootschapsvermogen bedraagt 300.000. Vof-schuldeisers hebben nog een bedrag te vorderen, groot 180.000. De verdeling van het overschot vindt in gelijke delen plaats over de drie vennoten. X heeft een opeisbare privévordering van 100.000 op vennoot A, die laten we aannemen zelf geen privévermogen (meer) heeft. Hoe wordt het vofvermogen verdeeld? Allereerst kunnen de vennootschapscrediteuren hun vorderingen volledig op dit vof-vermogen verhalen. De resterende 120.000 wordt verdeeld over de vennoten, zodat ieder 40.000 terug ziet vloeien in zijn privévermogen. X kan vervolgens 40% van zijn openstaande vordering van A opeisen. In schema: Vof-vermogen Vof-schulden Overschot 300.000 180.000 120.000 A 40.000 B 40.000 C 40.000 Privéschuldeiser restant 60.000 Zijn de vof-schulden hoger dan het vof-vermogen, dan kunnen de vofschuldeisers zich voor het meerdere van hun vorderingen op het privévermogen van de vennoten verhalen. Dan staan ze evenwel op gelijk niveau met de privéschuldeisers. In Nederland kennen we momenteel zo n 120 000 vennootschappen onder firma. Toets 7.6 Een vof blijkt na staking van de activiteiten geen vermogen meer te hebben. Er zijn vier firmanten, die gezamenlijk 100.000 privévermogen bezitten. De vof-crediteuren (vijf in totaal) hebben ieder 30.000 te vorderen, de privé-crediteuren (ook vijf) ieder 10.000. Hoe wordt het privévermogen van de vier vennoten verdeeld? Commanditaire vennootschap Beherende vennoot 7.6 Samenwerkingsovereenkomsten: de commanditaire vennootschap Bij de commanditaire vennootschap (cv) moeten we een onderscheid maken tussen enerzijds beherende vennoten en anderzijds stille vennoten. Tot de categorie beherende vennoot kunnen de personen worden gerekend die de vennootschap vertegenwoordigen. Zij stellen het beleid vast en bepalen daarmee het gezicht van de cv. Deze vennoten functioneren als de vennoten van een vof. Sterker nog: juridisch gezien vormen de beherende vennoten onderling ook inderdaad een vof. 226 7 Ondernemingsrecht
Stille vennoot Daarmee is dan aangegeven dat de wetsartikelen met betrekking tot de maatschap eveneens van toepassing zijn op de cv, tenzij de bepalingen over de vof die terzijde schuiven. Het karakteristieke van een cv is gelegen in het feit dat naast de beherende vennoten tevens stille vennoten tot de onderneming kunnen behoren. De stille vennoot fungeert uitsluitend als geldschieter (art. 19 lid 1 en 2 WvK). Hij mag geen daden van beheer verrichten, noch op andere wijze in de vennootschap werkzaam zijn. Overtreding van deze regel leidt tot een harde sanctie: de stille vennoot wordt automatisch hoofdelijk aansprakelijk voor de schulden en verbintenissen van de cv (art. 21 WvK). In de Nederlandse handelsregisters zijn ongeveer 5 500 comman ditaire vennootschappen ingeschreven. We geven de tot nu toe behandelde ondernemingsvormen schematisch weer (tabel 7.1). Tabel 7.1 Overzicht ondernemingsvormen Eenmanszaak Maatschap Vof Cv Aantal ondernemers Eén Meer dan één Meer dan één Meer dan één (excl. stille vennoten) Aansprakelijkheid behalve schulden Ondernemer/eigenaar geheel aansprakelijk, ook privé Maten voor gelijke delen, ook privé Vennoten hoofdelijk aansprakelijk, ook privé Idem als vof, stille vennoten Scheiding vermogen? Nee Nee Ja, vof-vermogen ten behoeve van vof-crediteuren Idem als vof Verplichtingen bij oprichting Inschrijving handelsregister Inschrijving handelsregister Inschrijving handelsregister Rechtspersoon 7.7 Rechtspersonen: de NV en BV Bij de tot nu toe behandelde ondernemingsvormen zagen we een financiële verstrengeling van het privéleven van de ondernemer en de door hem uitgeoefende bedrijfs- of beroepsbezigheden. Een door hem in het kader van zijn onderneming aangegane verplichting kan zo mogelijk ook worden verhaald op zijn privévermogen. Zulke risico s kan of wil men niet altijd lopen. Dat hoeft ook niet. De wet specifiek boek 2 BW reikt de mogelijkheid aan tot oprichting van een rechtspersoon. Een rechtspersoon is evenals de mens als natuurlijk persoon zelfstandig drager van rechten en plichten. Er moeten natuurlijk wel mensen in actie komen om deze rechten en plichten in het leven te roepen maar het gevolg daarvan is, dat alleen de rechtspersoon gebonden wordt en niet degenen die namens deze hebben gehandeld (de bestuurders). Het gaat overigens wel om een uitgangspunt; zoals we hierna nog zullen zien (namelijk in paragraaf 7.9) kent deze regel een aantal uitzonderingen. 7.7 Rechtspersonen: de NV en BV 227