VOORONDERZOEK Schoonhovenseveer - Langerak

VOORONDERZOEK Schoonhovenseveer - Langerak AVG Explosieven Opsporing Nederland Vestiging Heijen Vestiging Waalwijk Postadres De Grens 7 Professor Asserweg 24 Postbus 160 6598 DK Heijen 5144 NC Waalwijk 6590 AD Gennep Tel. : 0485-802020 Tel. : 0416-700220 Fax : 0485-802084 Website: www.explosievenopsporing.com Algemeen e-mailadres: oce@avg.eu

INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING... 6 1.1 AANLEIDING... 6 1.2 PROBLEEMSTELLING... 6 1.3 DOELSTELLING... 6 1.4 ONDERZOEKSGEBIED... 6 1.5 ONDERZOEKSMETHODE... 7 1.5.1 Algemeen... 7 1.5.2 Inventarisatie bronnenmateriaal... 7 1.5.3 Beoordeling bronnenmateriaal... 8 1.5.4 Verantwoording... 8 1.5.5 Leeswijzer... 8 2 INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL... 9 2.1 EERDER UITGEVOERDE ONDERZOEKEN... 9 2.1.1 Rapportages archief AVG... 9 2.1.2 Derden... 9 2.2 LITERATUUR... 9 2.2.1 Meidagen 1940... 9 2.2.2 Luchtoorlog 1940-1945 (periode Duitse bezetting)... 11 2.2.3 Duitse militaire maatregelen tijdens de bezetting... 12 2.2.4 Bevrijding mei 1945... 12 2.2.5 Naoorlogse geschiedenis... 12 2.3 COLLECTIE STAFKAARTEN TOPOGRAFISCHE DIENST KADASTER TE ZWOLLE... 12 2.3.1 Geallieerde stafkaarten... 12 2.3.2 Duitse stafkaarten... 13 2.3.3 Overig kaartmateriaal... 13 2.4 LUCHTFOTO S... 13 2.4.1 Geraadpleegde luchtfoto s... 13 2.4.2 Geogerefereerde luchtfoto s... 15 2.4.3 Luchtfoto-interpretatie 1944-1945... 16 2.4.4 Luchtfoto-interpretatie huidige situatie... 17 2.5 GEMEENTEARCHIEVEN... 17 2.5.1 Luchtbeschermingsdienst... 18 2.5.2 Aangetroffen / geruimde CE en oorlogsschade... 18 2.6 NIEUWSBERICHTEN... 19 2.6.1 AVG collectie... 19 2.7 EXPLOSIEVEN OPRUIMINGS DIENSTEN DEFENSIE (EODD)... 19 2.7.1 Collectie ruimrapporten... 19 2.8 COLLECTIE MIJNENKAARTEN... 19 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 2 van 46

2.9 NATIONAAL ARCHIEF... 20 2.9.1 Militair Gezag... 20 2.9.2 Korps Hulpverleningsdienst en Bescherming Bevolking tegen Luchtaanvallen... 20 2.10 SEMI STATISCHE ARCHIEFDIENSTEN MINISTERIE VAN DEFENSIE (SSA)... 21 2.10.1 Archief Mijn- en Munitie Opruimings Dienst (MMOD) 1945-1947... 21 2.11 NEDERLANDS INSTITUUT VOOR OORLOGSDOCUMENTATIE (NIOD)... 21 2.11.1 Departement van Justitie en Generalkommissariat für das Sicherheitswesen... 21 3 CHRONOLOGIE RELEVANTE GEBEURTENISSEN... 23 3.1 INLEIDING... 23 3.2 CHRONOLOGIE... 23 3.2.1 Meidagen 1940... 23 3.2.2 Duitse bezetting... 23 3.2.3 Bevrijding mei 1945... 23 3.2.4 Naoorlogse CE-ruimingen... 24 4 BEOORDELING BRONNENMATERIAAL... 25 4.1 INDICATIE VAN EXPLOSIEVEN IN HET ONDERZOEKSGEBIED... 25 4.2 LEEMTEN IN KENNIS BRONNENMATERIAAL... 25 4.3 SOORT, VERSCHIJNINGSVORM EN AANTALLEN CE... 25 4.3.1 Duikbombardementen Pin Point Target... 26 4.4 AANTAL MOGELIJK AAN TE TREFFEN EXPLOSIEVEN... 26 4.5 HORIZONTALE EN VERTICALE BEGRENZING VERDACHT GEBIED... 26 4.5.1 Verdacht gebied (afwerpmunitie)... 26 5 VASTSTELLEN OPSPORINGSGEBIED... 29 5.1.1 Aangeleverde documenten... 29 5.1.2 Toekomstige werkzaamheden... 29 5.1.3 Definitie opsporingsgebied... 31 5.1.4 In het verleden uitgevoerde werkzaamheden... 31 5.1.5 Dijkverbetering 1995... 34 5.1.6 KLIC-meldingen... 35 5.1.7 Vaststellen opsporingsgebied... 36 6 CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN... 37 6.1 CONCLUSIE... 37 6.2 ADVIES VERVOLGTRAJECT... 37 6.3 BRONNENLIJST... 39 6.3.1 Archieven... 39 6.3.2 Literatuur... 39 6.3.3 Websites... 39 6.3.4 Documenten en kaarten... 39 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 3 van 46

6.4 CERTIFICAAT WSCS-OCE... 41 6.5 RICHTLIJNEN WSCS-OCE AFBAKENING VERDACHTE GEBIEDEN... 42 6.6 PRESENTATIEKAART VERZAMELDE HISTORISCHE FEITEN... 44 6.7 CE-BODEMBELASTINGKAART (VERDACHT GEBIED)... 45 6.8 KAART OPSPORINGSGEBIED... 46 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 4 van 46

Distributielijst - AVG Explosieven Opsporing Nederland - Waterschap Rivierenland Dit document is bestemd voor de opdrachtgever. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. (Artikel 16 Auteurswet 1912). Het is de opdrachtgever toegestaan voor intern gebruik kopieën te maken zonder voorafgaande toestemming van de auteur. Voor informatie, vragen of suggesties: AVG Explosieven Opsporing Nederland De Grens 7 6598 DK Heijen Tel 0485-802020 Fax 0485-802084 Website: www.explosievenopsporing.com / www.uxo.eu E-mail: info@explosievenopsporing.com Opdrachtgever Waterschap Rivierenland Rapport 1462018-VO-04 Naam VO Schoonhovenseveer - Langerak Versie Concept Datum 30 juni 2014 Vrijgegeven door: M.A. Abee (afdelingshoofd OCE) Paraaf: Opgesteld door: Paraaf: Wouter van den Brandhof, MA (historicus) 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 5 van 46

1 INLEIDING 1.1 Aanleiding AVG Explosieven Opsporing Nederland (hierna: AVG) heeft in opdracht van Waterschap Rivierenland een vooronderzoek naar de aanwezigheid van conventionele explosieven (hierna: CE) uitgevoerd ter plaatse van de projectlocatie Schoonhovenseveer Langerak, gelegen bij Nieuwpoort en Langerak. Hier worden in de toekomst diverse bodemingrepen uitgevoerd (zie afbeelding 1). Het betreft een dijkverbeteringsproject, wat inhoudt dat zwakke gedeeltes van de dijk worden verbeterd. De werkzaamheden worden door een aannemer conform een Design & Construct contract uitgevoerd. 1 1.2 Probleemstelling Er kunnen als gevolg van gevechtshandelingen CE in het onderzoeksgebied zijn achtergebleven. Er ontstaat bij het spontaan aantreffen van CE uit de Tweede Wereldoorlog mogelijk een verhoogd veiligheidsrisico. Onbedoelde detonaties kunnen bij de uitvoering van werkzaamheden in het ergste geval leiden tot dodelijk letsel en zware schade aan materieel en omgeving. Spontane CE vondsten kunnen resulteren in meerwerkkosten door stagnatie van de uitvoeringswerkzaamheden. 1.3 Doelstelling Het doel van het vooronderzoek is om aan de hand van een breed scala aan historisch feitenmateriaal een zo genuanceerd mogelijk beeld met betrekking tot het onderzoeksgebied in de Tweede Wereldoorlog te verkrijgen. Aan de hand van deze gegevens wordt een antwoord gegeven op de vraag of en zo ja in welke delen van het onderzoeksgebied er sprake is van een verhoogd risico op het aantreffen van CE. Er zal daarnaast worden ingegaan op de te verwachten soort(en) CE, de verschijningsvorm en de mogelijke hoeveelheid. Het onderzoek resulteert in een horizontale en verticale afbakening van het verdachte gebied door middel van GIS kaartmateriaal en het advies om de werkzaamheden onder reguliere omstandigheden uit te voeren, of om vervolgstappen te zetten in de vorm van de (projectgebonden) risicoanalyse. 1.4 Onderzoeksgebied Het onderzoeksgebied bestaat uit een viertal deellocaties: Veersedijk, Langerak-West, Het Wiel en Waal- Oost, allen gelegen ter plaatse van de Lekdijk. Nabijgelegen plaatsen zijn Nieuwpoort en Langerak. 1 http://www.dijkverbetering.waterschaprivierenland.nl/projecten/schoonhovenseveer_- 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 6 van 46

Afb.1.- Begrenzing onderzoeksgebied (paars omlijnd) 1.5 Onderzoeksmethode 1.5.1 Algemeen Bij het vooronderzoek worden literatuur en historische bronnen verzameld en gestructureerd geordend. Het eindresultaat is een rapportage met een bijbehorende CE-bodembelastingkaart. Het vooronderzoek dient conform de WSCS-OCE te worden uitgevoerd. 2 1.5.2 Inventarisatie bronnenmateriaal Het bronnenonderzoek vindt plaats op basis van een inventarisatie van: Gebeurtenissen die hebben geleid tot de mogelijke aanwezigheid van CE (indicaties); Gebeurtenissen die hebben geleid tot de verwijdering van CE (contra-indicaties). Wij hebben in kader van dit onderzoek de volgende archieven en collecties geraadpleegd: Explosieven Opruimings Dienst (EOD): in het archief van de EOD te Soesterberg zijn ruimrapporten van CE aanwezig. Deze rapporten, ook wel bekend als UO s, beslaan een periode van de jaren 70 tot heden. Aan de hand van deze bronnen kan worden vastgesteld waar in het verleden verschillende typen CE zijn geruimd c.q. verwijderd. Een andere belangrijke informatiebron zijn de gedigitaliseerde mijnenkaarten. Deze bronnen geven inzicht in de hoeveelheid gelegde, geruimde en vermiste mijnen Universiteit van Wageningen en het Kadaster te Zwolle: de geallieerde luchtfoto s uit de Tweede Wereldoorlog zijn een zeer belangrijke informatiebron. Luchtfoto s kunnen informatie geven met betrekking tot inslaglocaties van afwerpmunitie, loopgraven, stellingen etc 2 Werkveldspecifiek certificatieschema voor het systeemcertificaat Opsporen CE 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 7 van 46

Gemeentearchief en Provinciaal Archief: de gemeentearchieven van de voormalige gemeenten Langerak en Nieuwpoort, alsmede het Provinciaal Archief (ondergebracht bij het Nationaal Archief te s-gravenhage) bevatten informatie met betrekking tot de Luchtbeschermingsdienst, oorlogsschade, naoorlogse CE-ruimingen en gesneuvelden Archief AVG: in dit archief zijn documenten uit binnen- en buitenlandse archieven aanwezig, alsmede een selectie van Nederlandse en geallieerde gevechtsverslagen uit de jaren 1940 en 1944-1945 Database AVG: de AVG database en de boeken- en tijdschriftencollectie. Dit betreft een grote hoeveelheid literatuur en documentatie over plaatsen door geheel Nederland in de Tweede Wereldoorlog Semi Statische Archiefdiensten (voorheen Centraal Archieven Depot) te Rijswijk: hier zijn documenten van de Mijn- en Munitie Opruimingsdienst ondergebracht. De Mijn- en Munitie- Opruimingsdienst was in de jaren direct na de Tweede Wereldoorlog belast met de ruiming van CE en is één van de voorgangers van de huidige Explosieven Opruimings Dienst Defensie Koninklijke Bibliotheek te s Gravenhage: in deze bibliotheek is een uitgebreide naoorlogse krantencollectie ondergebracht, met o.a. artikelen betreffende de ruiming van CE 1.5.3 Beoordeling bronnenmateriaal In deze fase van het vooronderzoek worden de indicaties en contra-indicaties uit het bronnenonderzoek beoordeeld. Op basis van deze gegevens wordt gemotiveerd vastgesteld of er sprake is van een van een op CE verdacht gebied. Indien er sprake is van een verdacht gebied, dan wordt tevens bepaald: de (sub)soort, de mogelijke aantallen en de verschijningsvorm van de vermoedelijk aanwezige CE, alsmede de horizontale en verticale afbakening van het verdachte gebied. Bij de beoordeling van bronnenmateriaal is gebruikgemaakt van het geografisch informatie systeem (GIS). De indicaties en contra-indicaties zijn vertaald naar een locatie in het RD-coördinatenstelsel en verwerkt in GIS. De GIS dataset wordt mede gebruikt om te beoordelen of het onderzoeksgebied, of delen daarvan, verdacht is op de mogelijke aanwezigheid van CE. 1.5.4 Verantwoording Het vooronderzoek is tot stand gekomen dankzij de volgende personen: Dhr. W. van den Brandhof, MA (historicus): uitvoering van het vooronderzoek; Dhr. P.P.M. Gieben (information manager): GIS kaartmateriaal; Dhr. M.A. Abee (afdelingshoofd OCE): interne beoordeling opzet en inhoud rapportage; Dhr. J.W.J. de Beer (manager OCE): interne beoordeling opzet en inhoud rapportage. 1.5.5 Leeswijzer Hoofdstuk 2 bevat de resultaten van het literatuur- en het archiefonderzoek. In hoofdstuk 3 zijn de relevante indicaties en contra-indicaties chronologisch geordend in een lijst van gebeurtenissen. In dit hoofdstuk is tevens bepaald of de lijst met gebeurtenissen voldoende indicaties bevat, waaruit blijkt dat ter plaatse van de onderzoekslocatie mogelijk CE aanwezig zijn. Hoofdstuk 4 is het resultaat van de beoordeling van bronnenmateriaal. De bij hoofdstuk 4 behorende historische feitenkaart is opgenomen in bijlage 6.4. Conclusies en aanbevelingen komen aan de orde in hoofdstuk 5. 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 8 van 46

2 INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL 2.1 Eerder uitgevoerde onderzoeken 2.1.1 Rapportages archief AVG Dit vooronderzoek is een update van het project met het projectnummer 296218: Probleeminventarisatie Rivierenland. Een onderzoek naar de aanwezigheid van conventionele explosieven d.d. 18 november 2009 Probleemanalyse Rivierenland. Een onderzoek naar de aanwezigheid van conventionele explosieven d.d. 18 november 2009 De twee bovenstaande rapportages werden definitief gemaakt toen de BRL-OCE nog van kracht was. De BRL-OCE is per 1 juli 2012 door de WSCS-OCE vervangen, met als consequentie dat de vereisten voor de afbakening van CE verdachte gebieden zijn veranderd c.q. verfijnd. De WSCS-OCE voorziet daarnaast in een uitbreiding van de te raadplegen archieven. 2.1.2 Derden Er zijn in het AVG archief geen door civiele explosieven opruimingsbedrijven uitgevoerde vooronderzoeken in of nabij het onderzoeksgebied Schoonhovenseveer Langerak beschikbaar. 2.2 Literatuur 2.2.1 Meidagen 1940 Algemeen kader Duitse inval mei 1940 De 6. en de 18. Armee vielen op 10 mei 1940 Nederland binnen in kader van het door Hitler bevolen Fall Gelb. De 6. Armee trok door het zuidelijk deel van Nederland richting het Albertkanaal. De hoofdaanval van de 18. Armee was gericht op de Moerdijkbruggen die door Duitse parachutisten (Fallschirmjäger) waren veroverd. De Moerdijkbruggen waren de toegangspoort naar Vesting Holland waar het Nederlandse opperbevel, koningin Wilhelmina en de regering zetelden. Nederland was van groot belang voor de Luftwaffe (de Duitse luchtmacht). De Nederlandse vliegvelden konden worden gebruikt voor de strijd tegen Groot-Brittannië. Nederland was tegelijkertijd een door de Duitsers gebruikte bufferzone, bedoeld om het Ruhrgebied tegen vijandelijke luchtaanvallen te verdedigen. Het onderzoeksgebied lag niet binnen de regio waar Duitse luchtlandingen werden uitgevoerd en bevond zich evenmin in de nabijheid van de belangrijkste aanvalsassen van de 6. en de 18. Armee. Er vonden op het grondgebied van Langerak niettemin een enkele gevechtshandeling plaats. De noordelijke Langerakse watermolen, die langs de Nieuwpoortseweg stond, werd door een laag vliegend vliegtuig in brand geschoten. 3 Daarnaast blijkt uit lokale literatuur dat Nederlandse militairen hun geweren tegen de achterkant van het stadhuis te Nieuwpoort in tweeën sloegen. 4 3 G. Stigter, De Tweede Wereldoorlog in de kernen van de gemeente Liesveld (Goudriaan 1995) 11. 4 Ibidem, 17. Uit deze publicatie blijkt tevens dat Nederlandse soldaten van het 1 e Bataljon Pioniers van het Depot Genietroepen in de mobilisatieperiode oefeningen uitvoerden op de wallen van Nieuwpoort. Er waren 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 9 van 46

Duitse vliegtuigen vielen in de ochtend van 13 mei 1940 kruitschepen bij het Schoonhovenseveer aan, waardoor er één schip zonk. s Middags werd opnieuw een luchtaanval uitgevoerd. Afb.2 Vermelding betreffende de luchtaanval op de watermolen van Langerak d.d. 11 mei 1940. Bron afbeelding: Meldingen betreffende luchtaanvallen in het tijdvak van 10 t/m 14 mei 1940 (archief AVG). Afb.3 Vermelding betreffende de luchtaanval op kruitschepen bij Schoonhovenscheveer d.d. 13 mei 1940. Bron afbeelding: Meldingen betreffende luchtaanvallen in het tijdvak van 10 t/m 14 mei 1940 (archief AVG). Afb.4 Vermelding betreffende de luchtaanval op de watermolen van Langerak d.d. mei 1940. Bron afbeelding: Meldingen betreffende luchtaanvallen in het tijdvak van 10 t/m 14 mei 1940 (archief AVG). Een getuige omschrijft de luchtaanval op de kruitschepen als volgt Intussen moesten wij proberen de Lek over te komen. Dat moest bij het pontveer Nieuwpoort-Schoonhoven. Toen wij daar aankwamen was er plotseling groot alarm. Wij vluchtten een huis binnen en kort daarop hoorden wij dreunende slagen. Twee Nederlandse kruitschepen, die vlak bij het pontveer aan de wal lagen, werden door Duitse bommenwerpers gebombardeerd. Beide schepen gingen volledig de lucht in. 5 Op dezelfde dag werd ook een Nederlands hospitaal gebombardeerd, dat vervolgens zonk. De gedenkrol van de Koninklijke Marine vermeldt: Op 13 mei 1940 kwam de dienstplichtige matroos H. Steenbergen van het Depot Vaartuigendienst Amsterdam om het leven. Hij was gedetacheerd aan boord van het hospitaalschip Disponibel van de Pontonniers. Dat schip was op de Lek nabij Schoonhoven door de Duitsers in brand geschoten en gezonken. 6 Het laatstgenoemde feit wordt op de website van Zuidfront-Holland mei 1940 verder uiteengezet: Het hospitaalschip dat in die dagen nauwelijks herkenbaar als zodanig dienst deed werd op 13 mei 1940 door een Duitse duikbommenwerper gezien en aangevallen. Het schip bevond zich toen bij Schoonhoven. 7 in de twee bolwerken van de zuidelijke wallen twee houten barakken gebouwd: één bij het kerkhof en één aan de Langerakse kant. 5 http://www.oorlogsslachtoffersgemeentegeldermalsen.nl/oorlogsjaren in Beesd/evacuatie beesd.htm 6 H. Floor, Gedenkrol van de Koninklijke Marine 1939-1962 (Veteraneninstituut/Stichting Karel Doorman Fonds) 7 http://www.zuidfront-holland1940.nl/index.php?page=nieuwsberichten-2013 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 10 van 46

2.2.2 Luchtoorlog 1940-1945 (periode Duitse bezetting) In de onderstaande overzichten zijn gegevens met betrekking tot de luchtoorlog in de jaren 1940-1945 verwerkt. Uit deze informatie blijkt dat er bij Schoonhoven meerdere tactische luchtaanvallen werden uitgevoerd op schepen in de Lek. Datum Bron: T. Eversteijn Bombardementen en verongelukte vliegtuigen in de periode 10 mei 1940-5 mei 1945 (1990) 3 juli 1940 Bombardement door twee Blenheims Mk IV op Schoonhoven. Getroffen werden binnenschepen in de Lek. Datum Bron: G.J. Zwanenburg, En nooit was het stil.kroniek van een Luchtoorlog. Deel 1 & 2.(Den Haag 1990/1992) 26/27 juni 1940 Zes Albacores legden W -bommen in de kanalen tussen Nieuwpoort en Willemstad (deel 1, p.50. N.B. dit betreft vermoedelijk Nieuwpoort in België!) 3 juli 1940 Bomber Command. Twee Blenheims deden een aanval op binnenschepen in de Lek bij Schoonhoven, maar resultaten werden hier niet waargenomen (deel 1, p.57) 5 september 1944 AEAF. Schweeps door Spitfires. Er werd bij Schoonhoven een aanval uitgevoerd op een klein stoomschip (deel 2, p. 291) Datum Bron: G. Stigter, De Tweede Wereldoorlog in de kernen van de gemeente Liesveld (Goudriaan 1995) Mei 1940 De achtkante molen van de polder Langerak langs de provinciale weg werd in brand geschoten (p.73) 13 mei 1940 Een Duits vliegtuig laat bommen vallen in het Rietgors, bij de kom van Groot-Ammers (p.42) 3 oktober 1941 Gelekenes wordt het doelwit van een Brits bombardement. In een boomgaard naast het perceel Lekdijk A51 van de fam. Slob komen vier brisantbommen terecht die allen zijn ontploft (p.45) 16 april 1944 De bestelauto van bakker Van der Heul werd op de weg tussen Nieuwpoort en Schelluinen door een geallieerd vliegtuig beschoten en totaal vernield (p.31) September 1944 Spitfires voeren beschietingen uit op de Lek om de Duitse bevoorrading per schip onmogelijk te maken. De Lekboot van de Rederij op de Lek is hier het slachtoffer van. Eén passagier raakt bij deze beschieting gewond (p.52) September 1944 De haven van Groot-Ammers is het doelwit van Britse jachtvliegtuigen. Enige benzinetanks doorzeefd met kogels, een loods gaat in vlammen op (p.52) 2 december 1944 De lege benzinetanks van de firma Broere [in Groot-Ammers?] zijn het doelwit van een Brits bombardement. Er worden 2 woonhuizen verwoest, enkele andere huizen worden beschadigd (p.56) Datum Bron: A. Korpel, De Waard in oorlogstijd I. De Alblasserwaard tussen 1940 en 1945 (Alblasserdam 1983) 3 oktober 1941 Bij landbouwer Slob te Gelkenes vallen enkele bommen. Ze zijn afkomstig van een Britse bommenwerper die op de huid wordt gezeten door Duitse jagers. De bommen veroorzaken slechts een aantal grote kraters: Op het moment dat ik het geluid van enige neervallende en ontploffende bommen hoor, begeef ik mij onmiddellijk in de richting van waaruit dit geluid komt. Ik zie dat in een boomgaard liggende naast het perceel Lekdijk A51, welke woning-boerderij bewoond wordt door Maarten Slob en diens gezin, vier brisantbommen zijn terecht gekomen, die allen, gezien de bomtrechters, zijn ontploft. (p.31-32, 45) 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 11 van 46

Sheet Datum Tijd Type vliegtuig SQN/Wing Coördinaat Beschrijving Daily Log 2nd TAF / Group 1513 7/8-9-1944 23.00 04.35 13 Mosquitos 2nd Group E.0175 Bombs on railway lights, fire beside Railway. 8 1956 28-10-1944 22.49 06.20 33 Mosquitos 140 Wing E.0276 E.0276 strafed 4 barges and steamer moving West. Strikes seen. 9 2315 29-12-1944 14.21 16.32 4 Spitfires 127/132 E.0275 Steamer strafed at E.0275, pulled into bank and stopped. 2529 09-2-1945 08.18-13.08 16 Mosquitos and Spitfires 2/ 268/35 E.0275 Tac/R and Photo/R. 2 tugs and 1 floating crane damaged at E.0275. Operations Record Book 2nd Squadron d.d. 9 februari 1945: AREA SCHOUWEN-KATWIJK-LANGERAAR-SCHOONHOVEN-HERTOGENBOSCH. E0275 1 tug towing 4 barges also 1 tug towing a floating crane E. all attacked. Strikes seen on both tugs & crane. First tug went to N. bank and second tug and crane went to S.Bank. 2.2.3 Duitse militaire maatregelen tijdens de bezetting Het Schoonhovenseveer werd in 1945 bewaakt door Oekraïnse vrijwilligers in Duitse krijgsdienst. Vrijwel geen enkele burger mocht de Lek oversteken. 10 Langs de Poortseweg en de Lekdijk [te Langerak?] waren schuilgaten gegraven. 11 2.2.4 Bevrijding mei 1945 Het onderzoeksgebied werd bevrijd na de Duitse capitulatie in mei 1945. Er hebben hier derhalve in het laatste oorlogsjaar geen grondgevechten plaatsgevonden. 2.2.5 Naoorlogse geschiedenis Er zijn geen gegevens met betrekking tot de naoorlogse geschiedenis bekend. 2.3 Collectie stafkaarten Topografische Dienst Kadaster te Zwolle 2.3.1 Geallieerde stafkaarten Het onderzoeksgebied staat op de stafkaart, Schoonhoven sheet 4 N.W. (First Edition 1944) met het Nord de Guerre coördinatenstelsel. Deze kaart heeft een schaal van 1:25.000 en het onderzoeksgebied ligt op een elftal kaartvierkanten. Er zijn in het AVG archief geen defence overprint kaarten van het onderzoeksgebied aanwezig. 8 Mogelijk klopt de letter voor de coördinaat niet, want langs de Lek liep geen spoorlijn. 9 Deze aanval vond plaats ter hoogte van Schoonhoven. 10 Stigter, De Tweede Wereldoorlog in de kernen van de gemeente Liesveld, 33. 11 Ibidem, 80-81. 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 12 van 46

Afb.5 - Geallieerde stafkaart van het onderzoeksgebied, gepositioneerd door middel van GIS. Paars omlijnd: onderzoeksgebied 2.3.2 Duitse stafkaarten Er zijn in het AVG archief twee Duitse stafkaarten aanwezig die het onderzoeksgebied dekken. Dit zijn de Topografische Karte der Niederlande 1:50.000, Truppenkarte 38 West Gorinchem (uitgave mei 1943) en 38 Ost Gorinchem (uitgave maart 1941). Op deze stafkaarten staan geen relevante gegevens vermeld. 2.3.3 Overig kaartmateriaal In het AVG archief zijn geen andere relevante kaarten aanwezig. 2.4 Luchtfoto s 2.4.1 Geraadpleegde luchtfoto s Het archief van de Afdeling Speciale van de Wageningen Universiteitsbibliotheek is in kader van dit vooronderzoek geraadpleegd. Dit archief bevat circa 93.000 luchtverkenningfoto s, die zijn gemaakt door de Royal Air Force (RAF) en United States Army Air Forces (USAAF) tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hier zijn de volgende relevante luchtfoto s van het onderzoeksgebied aanwezig: Datum Vlucht Fotonummer Kwaliteit 12 Collectie 19 september 1944 27 4076 B Universiteit Wageningen, 19 september 1944 27 4077 B Universiteit Wageningen, 24 december 1944 286 3024 B Universiteit Wageningen, 12 Geallieerde kwalificatie van fotokwaliteit. A = goed, B = matig, C = slecht. 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 13 van 46

Datum Vlucht Fotonummer Kwaliteit 12 Collectie 24 december 1944 286 3027 B Universiteit Wageningen, 24 december 1944 286 3029 B Universiteit Wageningen, 24 december 1944 286 3031 B Universiteit Wageningen, 24 december 1944 286 3032 A Universiteit Wageningen, 24 december 1944 286 3034 B Universiteit Wageningen, 24 december 1944 286 4024 B Universiteit Wageningen, 5 januari 1945 257 4099 Universiteit Wageningen, 22 januari 1945 15 3151 A Universiteit Wageningen, 22 januari 1945 15 3098 A Universiteit Wageningen, 22 januari 1945 15 3049 A Universiteit Wageningen, 22 januari 1945 15 4051 A Universiteit Wageningen, 22 januari 1945 15 3021 A Universiteit Wageningen, 3 februari 1945 274 3065 B Universiteit Wageningen, 3 februari 1945 274 4032 B Universiteit Wageningen, 3 februari 1945 274 3016 B Universiteit Wageningen, 3 februari 1945 274 4066 B Universiteit Wageningen, Het archief van de Topografische Dienst te Zwolle is eveneens geraadpleegd. Dit archief bevat circa 110.000 luchtverkenningfoto s uit de oorlogsperiode, gemaakt door de RAF en USAAF. Het archief bestaat ook deels uit voor- en naoorlogse luchtfoto s. Hier zijn de volgende relevante luchtfoto s van het onderzoeksgebied aanwezig: Datum Vlucht Fotonummer Kwaliteit 13 Collectie 24 februari 1945 106G4476 3037 A Kadaster, Zwolle 24 februari 1945 106G4476 3038 A Kadaster, Zwolle 24 februari 1945 106G4476 4037 A Kadaster, Zwolle 13 Geallieerde kwalificatie van fotokwaliteit. A = goed, B = matig, C = slecht. 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 14 van 46

2.4.2 Geogerefereerde luchtfoto s De luchtfoto s zijn als categorie A en B gekwalificeerd. Dat betekent dat een deel van de verkrijgbare luchtfoto s een kleine kwalitatieve beperking heeft voor wat betreft luchtfoto interpretatie. De onderstaande luchtfoto s zijn geogerefereerd in GIS: Datum Vlucht Fotonummer Kwaliteit 14 Collectie 19 september 1944 27 4076 B Universiteit Wageningen, 19 september 1944 27 4077 B Universiteit Wageningen, 24 december 1944 286 3024 B Universiteit Wageningen, 24 december 1944 286 3027 B Universiteit Wageningen, 24 december 1944 286 3029 B Universiteit Wageningen, 24 december 1944 286 3031 B Universiteit Wageningen, 24 december 1944 286 3032 A Universiteit Wageningen, 24 december 1944 286 3034 B Universiteit Wageningen, 24 december 1944 286 4024 B Universiteit Wageningen, 5 januari 1945 257 4099 Universiteit Wageningen, 22 januari 1945 15 3151 A Universiteit Wageningen, 22 januari 1945 15 3098 A Universiteit Wageningen, 22 januari 1945 15 3049 A Universiteit Wageningen, 22 januari 1945 15 4051 A Universiteit Wageningen, 22 januari 1945 15 3021 A Universiteit Wageningen, 3 februari 1945 274 3065 B Universiteit Wageningen, 3 februari 1945 274 4032 B Universiteit Wageningen, 3 februari 1945 274 3016 B Universiteit Wageningen, 14 Ibidem. 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 15 van 46

Datum Vlucht Fotonummer Kwaliteit 14 Collectie 3 februari 1945 274 4066 B Universiteit Wageningen, 24 februari 1945 106G4476 3037 A Kadaster, Zwolle 24 februari 1945 106G4476 3038 A Kadaster, Zwolle 24 februari 1945 106G4476 4037 A Kadaster, Zwolle Afb.6- Luchtfoto s van het onderzoeksgebied. De collage is samengesteld met luchtfoto s uit 1944 en 1945 die zijn gepositioneerd door middel van GIS. 2.4.3 Luchtfoto-interpretatie 1944-1945 Een belangrijk selectiecriterium voor de luchtfoto s uit de Tweede Wereldoorlog is de opnamedatum. De voorkeur ging primair uit naar jonge luchtfoto s met een zo laat mogelijke opnamedatum uit de Tweede Wereldoorlog, dat wil zeggen: luchtfoto s die na de belangrijkste gevechtshandelingen zijn gemaakt. Er is daarnaast rekening gehouden met de kwaliteit van de luchtfoto s, alsmede de schaal. Er kan naar aanleiding van de luchtfotoanalyse worden geconcludeerd dat er geen sporen van gevechtshandelingen in het onderzoeksgebied zichtbaar zijn. Daarbij dient wel opgemerkt te worden dat hoge waterstanden van de Lek mogelijk aanwezige sporen van gevechtshandelingen kunnen maskeren. Binnen de vestigingsmuren van Schoonhoven zijn enkele schuilinrichtingen zichtbaar. Bij de overige delen van het onderzoeksgebied zijn geen bijzonderheden waargenomen. 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 16 van 46

2.4.4 Luchtfoto-interpretatie huidige situatie Het onderzoeksgebied in de huidige situatie is geanalyseerd met behulp van google maps, google earth en bing maps. Uit een vergelijking van deze luchtfoto s met de in paragraaf 2.4.3. besproken exemplaren blijkt, dat met name Nieuwpoort aan de oostzijde van de Stadswallen is uitgebreid. Er zijn langs de Lekdijk verschillende panden gesloopt en nieuwe gebouwen geplaatst. De dijk is op meerdere plaatsten versterkt door de dijk te verbreden of door steen/beton versterkingen. Afb.7- Luchtfoto uitsnede van het onderzoeksgebied. Op de luchtfoto d.d. 24 december 1944 zijn enkele markeringen geplaatst met een wasco stift. Het pontveer van Schoonhoven is duidelijk zichtbaar. 2.5 Gemeentearchieven Het onderzoeksgebied lag in de Tweede Wereldoorlog in de volgende voormalige gemeenten: Voormalige gemeente Langerak Voormalige gemeente Nieuwpoort Als gevolg van de centrumfunctie van Nieuwpoort zijn de archieven van Nieuwpoort, Langerak en Groot- Ammers vermengd geraakt. 15 Bij het gemeentearchief van de voormalige gemeente Langerak werden de volgende inventarisnummers geraadpleegd: Archief gemeente Langerak, 1936-1985 (Regionaal Archief Dordrecht) 825 - Strafverordening van de burgemeester betreffende de regeling tot het inleveren van voorwerpen afkomstig van vliegtuigen en het verbod tot het verlenen van ondersteuning aan van Duitsland afkomstige vijandelijke vliegeniers 826 - Processen-verbaal van de Marechaussee post Nieuwpoort namens het hoofd van de Luchtbeschermingsdienst betreffende de aangifte van gevonden voorwerpen afkomstig van vliegtuigen en postduiven Periode 1943 1943-1944 15 Bron: inventaris gemeente Nieuwpoort 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 17 van 46

Archief gemeente Langerak, 1936-1985 (Regionaal Archief Dordrecht) Periode 910 - Stukken betreffende de inventarisatie van oorlogsschade aan gebouwen binnen de gemeente 1941-1954 Bij het gemeentearchief van de voormalige gemeente Nieuwpoort werden de volgende inventarisnummers geraadpleegd: Archieven van de gemeente Nieuwpoort, (1904) 1936-1985 (1988) (Regionaal Archief Dordrecht) Periode 1489 - Verslagen voor de Nederlandse Vereniging voor luchtbescherming afdeling Nieuwpoort, Langerak en 1941 Groot-Ammers 1599 - Stukken betreffende de inventarisatie van het oorlogsgeweld aan gebouwen binnen de gemeente 1945-1951 1600 - Stukken betreffende de zorg voor oorlogsslachtoffers en gerepatrieerden 1956-1965 2.5.1 Luchtbeschermingsdienst Er zijn in het gemeentearchief documenten van de Luchtbeschermingsdienst aanwezig. De Luchtbeschermingsdienst was tijdens de Tweede Wereldoorlog onder andere verantwoordelijk voor het geven van luchtalarm bij bombardementen, het controleren van verduisteringsmaatregelen en het opnemen van schade na uitgevoerde bombardementen en vliegtuigbeschietingen. In het onderstaande overzicht zijn gegevens met betrekking tot de Luchtbeschermingsdienst opgenomen. Deze vermeldingen hebben geen betrekking op het onderzoeksgebied. Datum Gebeurtenis (voormalige gemeente Nieuwpoort) 20 juni 1943 Een landarbeider heeft een luchtballon met twee blikken bussen op het bureau van de postcommandant van de marechaussee te Nieuwpoort gedeponeerd. De vondst werd gedaan op een niet nader omschreven stuk hooiland te Nieuwpoort. Een onderzoek ter plaatse leverde geen andere voorwerpen op. Eén van de twee bussen bleek leeg te zijn en de vinder was van mening dat zijn vondst afkomstig was van een Brits vliegtuig. 17 maart 1944 In de polder Langerak, in het weiland achter de Waal, werd in de middag een onbekend aantal voorwerpen afgeworpen. Dit waren vermoedelijk lege brandstoftanks van een vliegtuig, omdat zij een sterke benzinelucht verspreidden. 4 november 1944 Er wordt in schaderapporten gesproken over schade aan Lekdijk nummer 2, aangericht op 4 november 1944. Datum Gebeurtenis (voormalige gemeente Langerak) 6 september 1944 Op de Lek werd het motorschip Animo door vliegtuigen beschoten. Uit het betreffende document kan niet worden afgeleid waar dit schip zich op dat moment exact bevond; er wordt evenmin vermeldt over het Britse of Amerikaanse jagers waren. 16 september 1944 Bestelauto op de weg van Nieuwpoort naar Schelluinen door vliegtuigen onder vuur genomen, waardoor deze totaal werd vernield. 2.5.2 Aangetroffen / geruimde CE en oorlogsschade In het onderstaande overzicht zijn gegevens met betrekking tot CE en oorlogsschade opgenomen. De vetgedrukte vermelding heeft betrekking op het onderzoeksgebied. Datum Gebeurtenis (voormalige gemeente Nieuwpoort) Geen datumvermelding Schade in Langerak ontstaan als gevolg van vliegtuigbommen. Een boerderij en schuur aan de Lekdijk met het toenmalige nummer 1 werden zwaar beschadigd. De voorgevel, glaswerk en delen van het interieur vernield. Van een boerderij, gelegen aan de Lekdijk met het toenmalige nummer 1a, scheurde de voorgevel en was na het bombardement het dak geheel beschadigd. 11 juni 1945 Er wordt in een rapport ingegaan op de oorlogsschade in de gemeente Langerak. Er wordt vermeld dat er geen woningen, kerken, scholen, kantoren en fabrieken werden verwoest of beschadigd. Er waren enkel herstelkosten voor de twee boerderijen aan de Lekdijk, waarvan vooral de woongedeelten ernstig waren beschadigd. Zeker is dat er één bombardement is geweest, waardoor twee boerderijen aan de Lekdijk werden beschadigd. 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 18 van 46

Datum Periode na de Tweede Wereldoorlog Gebeurtenis (voormalige gemeente Nieuwpoort) De gemeente Nieuwpoort inventariseerde de schade aan onroerend goed. Er werd geconcludeerd dat er geen woonpanden, woningen of andere bouwwerken beschadigd waren geraakt als gevolg van gevechtshandelingen. 2.6 Nieuwsberichten 2.6.1 AVG collectie De collectie CE gerelateerde nieuwsberichten is in het AVG bedrijfsarchief is geraadpleegd. In dit archief zijn geen berichten gevonden die betrekking hebben op het onderzoeksgebied en/of de nabije omgeving. 2.7 Explosieven Opruimings Diensten Defensie (EODD) 2.7.1 Collectie ruimrapporten De EODD houdt sinds 1970 heeft meldingen van aangetroffen CE bij. Deze meldingen zijn tot 1992 als melding opdracht en ruim rapport (MORA) en na 1992 als uitvoeringsopdracht (UO) gearchiveerd. AVG heeft het overzicht van relevante MORA s en UO s van Langerak en Nieuwpoort opgevraagd. Er is in dit overzicht een tweetal melding opgenomen dat mogelijk relevant is voor dit vooronderzoek. Deze vermelding staan in het onderstaande overzicht vetgedrukt weergegeven (er bleek in één geval geen sprake te zijn van een explosief): MORA / UO Locatie (Langerak) Vondst 19861879 Julianastraat 10 Langerak (in de schuur, ligt tussen oud Brisantgranaat van 7.5 cm Oud-Hollands ijzer) zonder ontsteker (nokken projectiel) 19892311 Langerak in uiterwaard v.d. Lek Vermoedelijke olietank van een schip MORA / UO Locatie (Nieuwpoort) Vondst 19830333 firma de Boer betoncentrale Groot-Ammers 1 brisantgranaat van 12 cm mortier met schokbuis 19830401 betonfabriek de Boer, Schoonhovenseveer 3 brisantgranaten mortier 12 cm Duits. Er kon niet worden vastgesteld of deze CE wel/niet verschoten waren 19710520 Nieuwpoortseweg 72, Buro 1 mortiergranaat 19732536 Prov. Weg 38 KM paal 4.1, Nieuwpoort (granaat ligt op de weg) 1 brisantgranaat van 25 ponder met buis 2.8 Collectie mijnenkaarten De collectie mijnenveldkaarten van de EODD is in kader van het vooronderzoek geraadpleegd. Dit geldt ook voor de collectie mijnenveld leg- en ruimrapporten. Er lagen geen gedocumenteerde mijnenvelden in het onderzoeksgebied. 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 19 van 46

2.9 Nationaal archief 2.9.1 Militair Gezag Het Nationaal Archief in s-gravenhage is de grootste openbare archiefinstelling in Nederland. Het archief van het Militair Gezag van de Provincie Zuid-Holland is bij dit archief ondergebracht onder het inventarisnummer 3.09.34. Er werd in de inventaris gezocht op de trefwoorden explosieven, mijnen, munitie en bommen. Dit resulteerde in de volgende treffers: 3.09.34. Archief van het Militair Gezag in Zuid-Holland, 1944-1947 Inventarisnummer Stukken betreffende de opsporing en opruiming van mijnen, bommen, munitie en 43 andere explosieven,1945 Stukken betreffende de opsporing en opruiming van mijnen, bommen, munitie en 146 andere explosieven, 1945 Stukken betreffende de opruiming van mijnen, munitie en andere explosieven, 231 1945 Stukken betreffende het in kaart brengen van mijnenvelden en het opruimen van 282 explosieven,1945 Stukken betreffende de opsporing en opruiming van mijnen, bommen, springstof 361 en andere explosieven, 1945 Stukken betreffende de opsporing en opruiming van mijnen, bommen, springstof en 465 andere explosieven, 1945 Stukken betreffende de opruiming van mijnen, munitie en andere explosieven, 529 1945 Stukken betreffende de opruiming van mijnen, munitie en andere explosieven, 575 1945 De bovenstaande inventarisnummers werden geraadpleegd. Er zijn hier de volgende relevante documenten aanwezig: Brief d.d. 19 juni 1945: er zijn in de gemeente Langerak geen mijnen aanwezig (inventarisnummer 361) Brief d.d. 19 juni 1945: er zijn in de gemeente Nieuwpoort geen mijnen aanwezig (inventarisnummer 361) Brief d.d. 19 juni 1945: er zijn in de gemeente Groot-Ammers geen mijnen aanwezig (inventarisnummer 361) Brief d.d. 24 mei 1945: bij Graafland C.52 te Groot-Ammers zijn zes Duits projectielen aanwezig (inventarisnummer 361) 2.9.2 Korps Hulpverleningsdienst en Bescherming Bevolking tegen Luchtaanvallen Het Korps Hulpverleningsdienst is de voorganger van de huidige EODD en was belast met de ruiming van CE in Nederland. Het archief van de Hulpverleningsdienst bevat onder andere registers met krantenknipsels van aangetroffen CE. Verder bevat het archief stukken betreffende (al dan niet dodelijke) ongevallen tijdens diensttijd en hulp en uitkeringen aan nabestaanden van omgekomen personeel. Daarnaast zijn er registers inzake meldingen van CE in het archief aanwezig. Bij het archief van de Korps Hulpverleningsdienst werden de volgende inventarisnummers geraadpleegd: Inventaris van het archief van het Korps Hulpverleningsdienst van het Ministerie van Binnenlandse Inventarisnummer Zaken en Koninkrijksrelaties 1945-1974 Registers met krantenknipsels inzake explosieven. 1945-1959. 3 delen. 20-22 Tijdschrift voor personeel van de Hulpverleningsdienst. 1947. 23 Register met krantenknipsels inzake ongevallen met oorlogstuig [1965-1970] 27 Verzameling krantenknipsels inzake de Hulpverleningsdienst.[1947-1970] 28 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 20 van 46

In het archief van de Inspectie Bescherming Bevolking tegen Luchtaanvallen, periode 1937-1946, zijn meldingen en processen-verbaal van gemeenten over geallieerde luchtactiviteiten opgenomen. Het betreft gegevens betreffende de luchtoorlog in de provincies Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel, Gelderland, Utrecht, Noord-Holland, Zuid-Holland, Zeeland, Noord-Brabant en Limburg in de periode 1941-1942. De in dit archief aanwezige bronnen bevatten gegevens over onder andere bombardementen, noodafworpen en vliegtuigbeschietingen. Bij het archief van de Inspectie Bescherming Bevolking tegen Luchtaanvallen werden de volgende inventarisnummers geraadpleegd: Meldingen en processen verbaal ontvangen van gemeenten over geallieerde luchtactiviteiten 1940- Inventarisnummer 1941 (2.04.53.15). Provincie Zuid-Holland 76 De beide archieven bevatten geen voor dit vooronderzoek relevante documenten. 2.10 Semi Statische Archiefdiensten Ministerie van Defensie (SSA) Het SSA in Rijswijk beheert de archieven van het Ministerie van Defensie voordat deze aan het Nationaal Archief worden overgedragen. In dit archief zijn bronnen met betrekking tot naoorlogse CE-ruimingen door de Mijn- en Munitie Opruimingsdienst en de Mijn Opruimings Dienst ondergebracht. Het betreft documenten uit de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog: een periode waarin er nog grote aantallen CE in Nederland aanwezig waren. 2.10.1 Archief Mijn- en Munitie Opruimings Dienst (MMOD) 1945-1947 De MMOD en de MOD waren na de Tweede Wereldoorlog in Nederland verantwoordelijk voor het opruimen van mijnen en achtergelaten CE. Het archief bestaat uit meldingen, kaarten, plattegronden en ruimrapporten betreffende locaties binnen Nederlandse gemeenten waar CE aanwezig waren. Er zijn in dit archief geen relevante documenten met betrekking tot het onderzoeksgebied aanwezig. 2.11 Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) Het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies houdt zich bezig met de bestudering van de Eerste en Tweede Wereldoorlog, de Holocaust en hedendaagse genociden. In het archief te Amsterdam is een uitgebreide collectie oorlogsdagboeken en boeken ondergebracht. Dit archief bevat daarnaast een groot aantal foto s uit de Tweede Wereldoorlog. 2.11.1 Departement van Justitie en Generalkommissariat für das Sicherheitswesen Bij het NIOD werden de onderstaande twee collecties geraadpleegd: Collectie Departement van Justitie (toegangsnummer 216k) Collectie Generalkommissariat für das Sicherheitswesen Höhere SS- und Polizeiführer Nord- West (toegangsnummer 077) Het betrof de onderstaande inventarisnummers: Collectie Departement van Justitie (toegangsnummer 216k), NIOD Inventarisnummer Dagboek van de Inspectie Luchtbescherming, 10 augustus 1942-12 april 1945. 178 Rapporten van de plaatselijke luchtbeschermingsdiensten, politiekorpsen en de Marechaussee 180 inzake het geven van het sein luchtalarm, het neerstorten van vliegtuigen en vliegtuigonderdelen 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 21 van 46

Collectie Departement van Justitie (toegangsnummer 216k), NIOD en de vondst van niet-ontplofte explosieven, 23 juni 1943-28 april 1944. Processen-verbaal van de plaatselijke luchtbeschermingsdiensten, politie en Marechaussee met betrekking tot vijandelijke vliegtuigen, bomaanvallen en ontploffingen in verschillende gemeenten. Meldingen van verschillende gemeenten betreffende ongevallen, beschietingen, bombardementen en het afwerpen van (lege) benzinetanks door vliegtuigen. Telexberichten inzake meldingen van neergestorte geallieerde bommenwerpers, 20-24 februari 1944. Stukken betreffende het melden van schade door bombardementen en beschietingen uit vliegtuigen, 24 februari 1944-31 maart 1945. Stukken betreffende het opstellen van processen-verbaal inzake bombardementen en beschietingen in verschillende gemeenten, 28 september 1944-31 maart 1945. Proces-verbaal van de luchtbeschermingsleider inzake schade door luchtaanvallen door de geallieerden en afweergeschut van de Duitsers, 3 februari 1944. Stukken betreffende het instellen van een onderzoek naar de gevolgen van luchtaanvallen, 8 oktober 1944-6 februari 1945. Stukken betreffende het instellen van een onderzoek inzake het bombardement op 14 oktober, 17 oktober 1944. Rapporten van de onderluitenant van de Marechaussee F. Meems inzake het vinden van benzinetanks, die uit een vliegtuig waren geworpen, alsmede de inslag van een granaat, 20 januari - 20 maart 1944. Inventarisnummer 181-185 186 328 329 331 477 493 624 642 Collectie Generalkommissariat für das Sicherheitswesen Höhere SS- und Polizeiführer Nord- Inventarisnummer West (toegangsnummer 077), NIOD Berichtgevingen betreffende neergekomen vliegtuigen, 1943. 1759 Er zijn in de bovenstaande inventarisnummers geen documenten met betrekking tot het onderzoeksgebied aanwezig. 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 22 van 46

3 CHRONOLOGIE RELEVANTE GEBEURTENISSEN 3.1 Inleiding AVG heeft op basis van de gegevens in hoofdstuk 2 een overzicht van gebeurtenissen tijdens en na de Tweede Wereldoorlog opgesteld, waarbij gebruik is gemaakt van alle op het moment van opstellen beschikbare bronnen. Deze gegevens zijn in paragraaf 3.2 verwerkt. 3.2 Chronologie 3.2.1 Meidagen 1940 Er was gedurende de meidagen van 1940 sprake van gevechtshandelingen bij het Schoonhovenseveer: 13 mei 1940: twee kruitschepen bij kade aan de zuidoever van het Schoonhovenseveer aangevallen door Duitse duikbommenwerpers (tactisch bombardement) 13 mei 1940: hospitaalschip Disponibel bij Schoonhoven aangevallen door Duitse duikbommenwerpers (tactisch bombardement) 3.2.2 Duitse bezetting Er was gedurende de Duitse bezettingsjaren sprake van gevechtshandelingen bij het Schoonhovenseveer: 29 december 1944: jachtvliegtuigen van No. 127 Squadron hebben een luchtaanval (vliegtuigbeschietingen) uitgevoerd bij het Schoonhovense Veer 9 februari 1945: jachtvliegtuigen van No. 2 Squadron hebben een luchtaanval (vliegtuigbeschietingen) uitgevoerd bij het Schoonhovense Veer Daarnaast wordt in het gemeentearchief het volgende gemeld: Geen datumvermelding: schade in Langerak ontstaan als gevolg van vliegtuigbommen. Een boerderij en schuur aan de Lekdijk met het toenmalige nummer 1 werden zwaar beschadigd. Van een boerderij, gelegen aan de Lekdijk met het toenmalige nummer 1a, scheurde de voorgevel en was na het bombardement het dak geheel beschadigd (de huidige Lekdijk 1a ligt niet in de buurt van het onderzoeksgebied) Er zijn gedurende de Duitse bezettingsjaren geen mijnenvelden in het onderzoeksgebied gelegd. Er lagen gedurende de bezettingsjaren geen militaire objecten in het onderzoeksgebied. 3.2.3 Bevrijding mei 1945 Het onderzoeksgebied werd pas na de Duitse capitulatie in Wageningen bevrijd. Er hebben hier derhalve in 1945 geen grondgevechten plaatsgevonden. 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 23 van 46

3.2.4 Naoorlogse CE-ruimingen Er zijn uit de archieven van de Mijn- en Munitieopruimings Dienst en het Militair Gezag Zuid-Holland geen relevante CE-ruimingen in of in de nabijheid van het onderzoeksgebied bekend. Er zijn uit het gemeentearchief geen relevante CE-ruimingen of ongelukken met CE in of in de nabijheid van het onderzoeksgebied bekend. Er is uit het EODD archief één (mogelijk) relevante CE-ruiming in of in de nabijheid van het onderzoeksgebied bekend: 1983: bij betonfabriek De Boer, Schoonhovenseveer, is een drietal 12 cm mortiergranaten geruimd 1989: de EOD heeft een ruiming uitgevoerd te Langerak, in de uiterwaard van de Lek. Dit bleek na onderzoek geen explosief te zijn Er werden na de Tweede Wereldoorlog geen mijnen als zijnde vermist opgegeven in of nabij het onderzoeksgebied. 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 24 van 46

4 BEOORDELING BRONNENMATERIAAL 4.1 Indicatie van explosieven in het onderzoeksgebied Er is in de meidagen van 1940 geen sprake geweest van grondgevechten in of in de directe nabijheid van het onderzoeksgebied. Er was in de periode voorafgaand aan de bevrijding door de geallieerden geen sprake van grondgevechten in of in de directe nabijheid van het onderzoeksgebied. Er waren geen militaire objecten in het onderzoeksgebied of de directe nabijheid aanwezig. Er zijn geen militaire vliegtuigen in het onderzoeksgebied gecrasht. Twee huizen aan de Lekdijk te Langerak werden getroffen ten gevolge van een bombardement of noodafworp. Twee kruitschepen die aan wal lagen aan de zuidelijke oever van het Schoonhovenseveer werden aangevallen door Duitse tactische duikbommenwerpers. Er was tevens sprake van geallieerde tactische luchtaanvallen ter plaatse van het Schoonhovenseveer. Deze feiten geven aanleiding om het onderzoeksgebied gedeeltelijk verdacht op CE te verklaren. Er zijn in het verleden CE bij het Schoonhovenseveer geruimd. Deze CE zijn hier niet meer aanwezig. Er zijn geen contra-indicaties bekend. Op basis van de beschikbare feiten zijn er onvoldoende indicaties beschikbaar waaruit blijkt dat er zich mogelijk CE ter plaatse van Schoonhovenseveer Langerak bevinden. 4.2 Leemten in kennis bronnenmateriaal Luchtfoto s geven een momentopname weer. De in de Daily Logs van de 2nd Tactical Air Force genoemde coördinaten met betrekking tot geallieerde tactische luchtaanvallen op het Schoonhovenseveer zijn globaal. Er wordt verwezen naar een kaartvierkant met een gebied van 1 bij 1 kilometer. 4.3 Soort, verschijningsvorm en aantallen CE In de lijst van gebeurtenissen (hoofdstuk 3) worden de gevechtshandelingen genoemd: Tactische duikbombardementen Voor de genoemde handeling is beoordeeld dat als gevolg van de handeling CE in het onderzoeksgebied aangetroffen kunnen worden. Zo ja, dan is tevens beoordeeld welke van de zestien hoofdsoorten CE uit de WSCS-OCE, versie 1, in de bodem aanwezig kunnen zijn. 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 25 van 46

4.3.1 Duikbombardementen Pin Point Target In de geraadpleegde bronnen wordt melding gemaakt van het afwerpen van bommen door één of meerdere vliegtuigen. De volgende soorten CE zijn als gevolg van de bovengenoemde gevechtshandelingen mogelijk in de bodem aanwezig: Soort explosief Nationaliteit Subsoort Verschijningsvorm Afwerpmunitie Duits 50 t/m 1000 Afgeworpen kilo 4.4 Aantal mogelijk aan te treffen explosieven De volgende hoeveelheden CE kunnen mogelijk in het onderzoeksgebied worden aangetroffen. De aantallen zijn gebaseerd op een inschatting, daar er in de geraadpleegde bronnen geen exacte aantallen worden genoemd: Soort explosief Afwerpmunitie Aantal mogelijk aan te treffen explosieven Eén tot enkele 4.5 Horizontale en verticale begrenzing verdacht gebied Het verdachte gebied dat in deze paragraaf word besproken is ingetekend op de CE bodembelastingskaart. In de volgende deelparagraaf wordt de begrenzing van het verdachte gebied besproken en gemotiveerd. 4.5.1 Verdacht gebied (afwerpmunitie) Duikbombardement op Pin Point Target, inslagenpatroon onbekend: Er kan in dit gebied mogelijk afwerpmunitie, afkomstig van een Duits duikbombardement, worden aangetroffen. Er zijn op het Dinoloket sondeergegevens van het onderzoeksgebied beschikbaar. Deze zijn echter aangeduid ten aanzien van het maaiveld, zonder vermelding van NAP dieptes. Daardoor kan er geen gefundeerde uitspraak worden gedaan over de maximale indringingsdiepte van afwerpmunitie. Het maaiveld uit de Tweede Wereldoorlog is de bovengrens van het verticaal afgebakende verdachte gebied. Voor wat betreft het waterdeel is de grens tussen de harde laag en de sliblaag de vastgestelde indringingsdiepte. Er zijn geen exacte gegevens bekend over het profiel van de Lek, waardoor er geen waarden aan de mogelijke indringingsdiepte kunnen worden toegekend. De horizontale afbakening is volgens de volgende methode vastgesteld: De oude kade, situatie 1944/1945 is uitgangspunt voor de oostelijke begrenzing De uiteinden van de kade zijn de noord- en zuidgrens Op het punt waar beide elkaar kruisen is een cirkel van 181 meter getrokken. 1462018-VO-04 Schoonhovenseveer - Langerak Pagina 26 van 46