Onder redactie van PAUL DE BEER & MAISHA VAN PINXTEREN M E R I T O C R A T I E Op weg naar een nieuwe klassensamenleving?
Meritocratie
Meritocratie Op weg naar een nieuwe klassensamenleving? Onder redactie van Paul de Beer en Maisha van Pinxteren Amsterdam University Press
Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van een subsidie van Instituut Gak. Ontwerp omslag: Studio Ron van Roon, Amsterdam Ontwerp binnenwerk: Crius Group, Hulshout isbn 978 94 6298 339 7 e-isbn 978 90 4853 336 7 (pdf) doi 10.5117/9789462983397 nur 600 Creative Commons License CC BY NC ND (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0) P.T. de Beer, M. van Pinxteren / Amsterdam University Press B.V., Amsterdam, 2016 Some rights reserved. Without limiting the rights under copyright reserved above, any part of this book may be reproduced, stored in or introduced into a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means (electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise).
Inhoud Voorwoord 7 Jan van Zijl 1. Meritocratie: op weg naar een nieuwe klassensamenleving? 9 Paul de Beer 2. Meritocratisering in schoolloopbanen in Nederland 25 Jaap Dronkers en Herman van de Werfhorst 3. Twee kanten van de meritocratie: trends in nominale en positionele ongelijkheid 45 Herman van de Werfhorst en Jaap Dronkers 4. Opvoeding en ongelijke kansen : de rol van de culturele opvoeding bij de overdracht van ongelijke kansen tussen generaties 65 Natascha Notten 5. Hoe meritocratisch is de arbeidsmarkt? 103 Paul de Beer en Maisha van Pinxteren 6. Opleiding, deeltijdarbeid en huishouden : meritocratie op de arbeidsmarkt sinds 1990 135 Wiemer Salverda en Daniella Brals 7. De meritocratisering van de politieke elite 165 Mark Bovens en Anchrit Wille 8. Oordelen over het meritocratische gehalte van de Nederlandse samenleving 199 Sander Steijn, Herman van de Werfhorst en Brian Burgoon 9. Meritocratie als aanslag op het zelfrespect van verliezers 209 Judith Elshout, Evelien Tonkens en Tsjalling Swierstra
10. Hoe meritocratisch is Nederland en is dat reden tot zorg? 235 Paul de Beer en Jan van Zijl Over de auteurs 251
Voorwoord Over dubbeltjes en kwartjes in de eenentwintigste eeuw Wie voor een dubbeltje geboren is, wordt nooit een kwartje. Tot nog niet zo lang geleden was dit een gangbare en nogal defaitistische opvatting in brede lagen van de Nederlandse samenleving. Hoe anders was in dezelfde tijd het sentiment in de Verenigde Staten. Daar maakte men elkaar al aan het begin van de negentiende eeuw wijs dat in elke krantenjongen in potentie een miljonair school. Die verschillende maatschappelijke humeuren aan beide zijden van de Atlantische Oceaan illustreren wellicht meer de cultuur dan de feitelijke kansen die burgers in beide samenlevingen hadden. Dit boek gaat over die kansen anno 2016, en wat chiquer geformuleerd over de vraag of en in welke mate onze samenleving gebaseerd is op meritocratische principes en uitgangspunten. Een niet zo makkelijk te beantwoorden vraag. Het begrip meritocratie wordt in de wetenschap en literatuur niet scherp gedefijinieerd en vaak verschillend ingevuld. Wat uiteenlopende defijinities van meritocratie echter met elkaar gemeen hebben, is dat bij selectieprocessen de capaciteiten van iemand bepalend dienen te zijn en niet diens afkomst. Hetzelfde geldt voor de mogelijkheden om zich relevante kennis te kunnen verwerven. Het meritocratische ideaal ziet toe op gelijke kansen op goed onderwijs dat past bij iemands talent en mogelijkheden, én op het verwerven van een maatschappelijke positie die het gevolg is van dat naadloos passende onderwijs. Meritocratie lijkt het in onze samenleving gewonnen te hebben van afkomst. In dit boek wordt getracht de vraag te beantwoorden of dat ook daadwerkelijk zo is en zo ja, in welke mate. Meer specifijiek komen er vragen aan de orde over onderwijsloopbanen en gelijke kansen. Heeft iedereen met vergelijkbare capaciteiten ongeacht afkomst ook daadwerkelijk gelijke perspectieven? Of is het zo dat de bagage die kinderen uit de elite van huis uit meekrijgen deze kinderen een voorsprong geeft, die voor kinderen uit meer kwetsbare milieus in hun onderwijsloopbaan en daarna niet meer is in te lopen? In welke mate draagt de vroege selectie in ons onderwijssysteem bij aan ongelijke kansen? En als onze samenleving al tendeert naar een meritocratie, wat betekent dat dan voor de sociale cohesie? Zijn minder getalenteerden dan veroordeeld tot de minder aantrekkelijke maatschappelijke posities? En hoe moet de
8 VOORWOORD samenleving en meer in het bijzonder de politiek omgaan met mensen die zich om welke reden dan ook onvoldoende verdienstelijk kunnen maken? Ook dit zijn belangrijke vragen waar de auteurs van deze bundel een antwoord op proberen te geven. Een van deze auteurs is Jaap Dronkers. Als medeauteur van twee hoofdstukken leverde hij een belangrijke bijdrage aan deze bundel. Op 30 maart 2016, toen het manuscript van het boek net gereed was, is hij overleden. Onverwacht en veel te vroeg. Ik ben er van overtuigd dat Jaaps wijsheid en inzichten nog vele decennia een rol zullen spelen in het publieke debat over het onderwijs. Dit boek kon tot stand komen dankzij een subsidie van Instituut Gak. Jan van Zijl oud-voorzitter MBO Raad