DUURZAAMHEID Raak brengt een thema dat aan je vel zit, dat je raakt. Kritisch, scherp en genuanceerd tegelijk. _ Teksten: Koen Schoutteten en Wim Troch 6 september 2014 raak
Foto: Diliff Waarom ook ondernemingen moeten inzetten op duurzaamheid Duurzaamheid moet de kern worden van elk businessmodel De woorden duurzaamheid en ondernemen in één zin, voor velen bekt dat niet ontzettend vlot. En toch, bedrijven hebben er alle belang bij om duurzame ontwikkeling in hun businessplan op te nemen, zelfs als uitgangspunt te nemen. Een ondernemer met een duurzame visie is beter voorbereid op toekomstige uitdagingen en heeft daardoor een concurrentievoordeel. Dat stelt Peter Wollaert, gespecialiseerd in Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO). Peter Wollaert Sinds 2013 hebben de Verenigde Naties voet aan de grond in Antwerpen, met een afdeling van hun opleidingsdienst UNITAR. Antwerp-ITCCO, het International Center for Action Learning on Sustainability & Business Ethics heeft als doelstelling om bedrijven te informeren over de internationale VNnormen en ze te stimuleren deze in de praktijk om te zetten. De instelling wordt geleid door Peter Wollaert. Waar komt het concept duurzaam ondernemen vandaan? Peter Wollaert: Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen is de bijdrage van bedrijven ter versterking van duurzame ontwikkeling, zoals gedefinieerd in het VN Brundtland-rapport uit 1987. Toen werd voor het eerst een koppeling gemaakt tussen de milieuproblematiek en armoedebestrijding: hoe kunnen we de groeiende wereldbevolking welvarender maken binnen de grenzen van de beschikbare grondstoffen. Vandaar duurzaam ondernemen of People, Planet & Profit : een bedrijf maakt rendabele producten of diensten die het milieu sparen, gebaseerd op een sociaal personeelsbeleid. raak september 2014 7
DUURZAAMHEID Intussen beseffen we dat ons hele productie- en consumptiesysteem moet worden bijgestuurd. We moeten komen tot een volledig herdenken van ons economisch model. Dit is wat besproken wordt in de transitiebeweging. En met resultaat. De afgelopen jaren zijn heel wat nieuwe en steeds meer concreet toepasbare duurzame business modellen ontstaan. Transitie kan immers niet zonder doorgedreven innovatie. Dankzij de koppeling van de transitiebeweging aan duurzaam ondernemerschap zit ook social entrepreneurship in de lift: socialeen milieuproblemen niet via vzw s en instellingen oplossen maar door creatieve ondernemerschapsmodellen. De uitdaging is om modellen te creëren die op grote schaal kunnen worden toegepast en een voldoende sterk terugverdienmodel hebben. Niemand heeft iets aan zeer sociale en milieuvriendelijke ondernemingen, als die failliet gaan. Wat moet dan worden verstaan onder duurzaam ondernemen? In oorsprong doet duurzaam denken aan iets wat langer meegaat en wat milieuvriendelijk is. Maar stap na stap werd het concept breder, integraler, holistischer. De sociale component werd toegevoegd, en in de jaren 90 ook corporate governance, goed bestuurlijk beleid met interne controlemechanismen. Sinds de bankencrisis is ook de financiële component onlosmakelijk verbonden met duurzaam ondernemen : hoe voer je een ethisch financieel beleid, werk je aan anti-corruptie en ethisch beleggen. Tot slot is ook good citizenship een aspect van maatschappelijk verantwoord ondernemen: het bedrijf dat, net zoals een burger, goede doelen ondersteunt. Steeds meer bedrijven professionaliseren hun sponsorbeleid en filantropie of mecenaat door bv. de oprichting van een Fonds of Stichting, door medewerkers te laten deelnemen aan gemeenschapsprojecten of door hun expertise te delen met verenigingen. Duurzaamheid verankeren in een bedrijf vraagt een sterke visie, een draagvlak bij het personeel en is een werk van lange adem. Het is gebaseerd op een nulmeting, duidelijke doelstellingen op korte en middellange termijn en de durf om te experimenteren, zowel binnen het bedrijf als op sectorniveau. Deze benadering op bedrijfs- of sectorniveau moet hand in hand gaan met een ondersteunende regiobenadering zoals we zien in de stad Leuven met hun doelstelling om tegen 2030 klimaatneutraal te zijn. Van stadsregio tot multinational, een gemeenschappelijk actieplan is de sleutel tot succes. Daarnaast is het cruciaal te beseffen dat duurzaam ondernemen niet alleen een ambitie is voor bedrijven, maar ook voor de non-profitsector. Ook cultuurcentra, sportclubs, vakbonden, kwb-afdelingen enzovoort moeten nadenken over de duurzaamheid van hun manier van werken. Een voetbalterrein waarvan de grasmat alleen door de eerste ploeg op zondag wordt gebruikt, is geen voorbeeld van efficiënt grondgebruik. Duurzaam ondernemen wordt vaak in één adem genoemd met bedrijfsethiek. In welke mate hangen duurzaamheid en ethiek samen? Elk ondernemen, ook Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, heeft toch ook steeds de kritische reflectie nodig van ethiek, van normen en waarden, zowel lokaal als wereldwijd. Met regels en wetten alleen komen we er niet. We hebben vooral ook nood aan de kritische (zelf-)reflectie van ethisch handelen. De Universele Verklaring van de Rechten van de mens en de VN-verdragen zijn hiervoor een uitstekende inspiratiebron. Duurzaam ondernemen zegt niets over de billijkheid van verloning van medewerkers (wat is een fair loon?), over het bonusbeleid in sommige sectoren, over de stijgende loonkloof bij multinationale ondernemingen, over de maatschappelijke (meer-)waarde van sommige nieuwe producten, over intercultureel en interreligieus samenwerken op de werkvloer, over de grenzen van duurzaamheid bij een sigarettenfabrikant (sigaretten zijn kankerverwekkend) of van een wapenproducent, enzovoort. Er is daarom meer dan ooit nood aan opleidingen bedrijfsethiek, net nu ze zo goed als allemaal een keuzevak zijn geworden of zelfs geschrapt werden in onze (bedrijfseconomische) opleidingen. Dilemmatraining zou een integraal onderdeel moeten zijn van alle opleidingen. Vandaar mijn stelling dat duurzaamheid niet zonder ethiek kan. En ethiek vermoedelijk niet zonder enige vorm van reflectie, zelfs spiritualiteit. "Als je als onderneming wilt inzetten op duurzaamheid heeft het geen zin om achteraf even links en rechts wat aanpassingen te doen, zoals het installeren van zonnepanelen of je werknemers aansporen de lichten te doven als ze hun kantoor verlaten. Duurzaamheid is geen Consumenten zullen niet inleveren op hun comfort 8 september 2014 raak
Foto Pascal Vyncke, SeniorenNet.be aanvulling op een businessplan, het moet de kern zijn van het nieuwe businessmodel. Alleen zo kom je tot effectieve resultaten want de tijd dringt. Waarom zou een bedrijf moeten in zetten op duurzaamheid? Vanuit een negatieve invalshoek is Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen een soort risicomanagement. Het is een poging om te vermijden dat er protest komt omwille van milieuschandalen of slechte arbeidsomstandigheden. Wie het positief bekijkt, ziet in duurzaam ondernemen een concurrentievoordeel. Immers, de zoektocht naar duurzame methodes dwingt je om visionair en innovatief - zowel qua technologie als qua gedragsveranderingen - te zijn. Het is voor een bedrijf niet duurder om duurzaam te werk te gaan, zelfs niet op korte termijn. Wat wel belangrijk is, is het besef dat wij, de consument, niet zullen inleveren op ons comfort. Duurzame producten en diensten zullen bijgevolg in onze comfortzone moeten passen, slechts een hand vol mensen is immers bereid om extra moeite te doen om duurzamer te leven. Milieuvriendelijke auto s zullen dus even ver moeten kunnen rijden als een dieselvoertuig, zullen even mooi en gemakkelijk moeten zijn, en zullen niet buitensporig duurder mogen zijn dan hun traditionele concurrenten. En dat vraagt verbeeldingskracht en innovatie. Een maatschappij heeft niets aan duurzame ondernemingen die failliet gaan Hoe ziet u de toekomst? Duurzaam ondernemen vraagt een grondig maatschappelijk debat. Gaan we inzetten op groene economie dan wel op blauwe economie : op een door de overheid gestuurde gesubsidieerde ecologische economie of op nieuwe vormen van kleinschalig, coöperatief, sociaal, milieuvriendelijk, ethisch en rendabel ondernemerschap waarbij innovatie wordt gestimuleerd om concrete noden aan te pakken? Zijn de multinationale bedrijven, met hun piramidale structuur, nog de aangewezen ondernemingsvorm voor de toekomst? Ik geloof van niet. Volgens mij bieden lokaal verankerde bedrijven, met evenwaardige afdelingen wereldwijd, een beter model. Zo wordt de winst ook rechtvaardiger verdeeld en zullen de werknemers zich ook terug betrokken voelen. Waarom niet opnieuw nadenken over nieuwe vormen van werknemersparticipatie? Er is vandaag nood aan creatieve terugverdienmodellen die een oplossing bieden voor de vergrijzing, kinderopvang, wonen, milieu, mobiliteit, energie, Lokale ondernemingen zijn daartoe een betere oplossing dan grote concerns. Je moet rekening houden met wat je werknemers, aandeelhouders, klanten, lokale overheden en andere betrokkenen willen, wat ze verwachten, hoe ze naar je onderneming kijken. Toekomstgericht duurzaam ondernemerschap zal innovatief moeten zijn en terug op mensenmaat, hybride ondernemingen waarbij de economische activiteit hand in hand gaat met maatschappelijk engagement. Dat is de toekomst van het ondernemen. Praktijkvoorbeelden tonen dat het kan, zowel voor bedrijven, als voor verenigingen, ziekenhuizen, gemeentediensten of scholen. Info: www.mvovlaanderen.be en www.antwerp-itcco.org. raak september 2014 9
DUURZAAMHEID De verpakkingsvrije winkel Het besef groeit dat we verkeerd bezig zijn Vlaanderen is een unieke winkel rijker. In de Antwerpse Reyndersstraat, vlakbij de Groenplaats en de kathedraal, kun je sinds 31 augustus boodschappen doen bij Robuust!. Zoals bij een gewone kruidenierszaak, maar dan eentje waar duurzaamheid een prominente rol heeft: Robuust! is een volledig verpakkingsvrije winkel. Je kunt er suiker, thee, melk, wijn of groenten kopen, maar ook non-food zoals badkamerproducten, wattenstaafjes of luiers. Op het eerste gezicht lijkt Robuust! een gewone kleine buurtwinkel zoals die links en rechts nog bestaan. Toch wordt snel duidelijk dat er iets bijzonders aan de hand is. De noten liggen in grote schepbakken, het appelsap is uit grote vaten te tappen, de rietjes zijn uit roestvrij staal. Robuust! is The Zero Waste Shop: een winkel zonder afval dus. Foto: Tine De Wilde Het concept van Robuust! is simpel: je gaat met je eigen lege bokalen, doosjes of flessen naar de winkel. Die worden gewogen, waarna je ze kunt vullen met de producten die je nodig hebt. Aan de kassa wordt alles opnieuw gewogen, en betaal je de inhoud van je verpakkingen. Gedaan dus met koekjes in een plastic schaaltje, dat in een plastic folie zit, in een kartonnen doosje. Robuust! weert alle plastic, maar ook alle andere verpakkingen. Bezielster van het project is Savina Istas, een vrolijke jongedame uit Antwerpen. Er zijn twee redenen waarom ik met dit project ben begonnen, vertelt ze. Het is een poging om de hoeveelheid afval te verkleinen, en er is ook een gezondheidsaspect aan verbonden. Plastic is geen duurzaam materiaal. Je kunt het soms wel hergebruiken, maar plastic is een zware belasting voor ons milieu. Bovendien houdt plastic ook gezondheidsrisico s in. Veel mensen hergebruiken bijvoorbeeld plastic flesjes. Op zich kan dat niet zo veel kwaad, maar wanneer je bijvoorbeeld warme drank in een flesje giet, kunnen plasticdeeltjes in je drank terechtkomen, en dat zijn toch stoffen die je liever niet binnenkrijgt. Vandaar dat wij proberen verpakkingen - die je toch weggooit - te vermijden, en zeker plastic verpakkingen. 10 september 2014 raak
Niet kapot te krijgen Het idee om met een afvalloze winkel te beginnen komt niet uit het niets. Ik heb een Master Duurzaamheidswetenschappen gevolgd, gaat Savina verder. Toevallig ontdekte ik een blog van een meisje uit New York. Zij probeert afvalvrij te leven - wat in New York allerminst voor de hand ligt. Nieuw is een zero waste shop niet. Wereldwijd zijn er nu een zevental. Het is ook niet eenvoudig om zo n winkel uit te baten. Vooral het vinden van leveranciers heeft veel voeten in de aarde gehad. Ik had drie ambities voor de producten: ze moeten verpakkingsvrij zijn, ze moeten biologisch zijn en ze moeten zo veel mogelijk lokaal zijn. Dat laatste geldt bij uitstek voor groenten en fruit; voor koffie, bijvoorbeeld, ligt dat wat moeilijker. Voor elk product geldt evenwel dat de leveranciers grondig werden gescreend. Kwaliteit en transparantie zijn ontzettend belangrijk. Ook al was het vaak een lange zoektocht, ik denk wel dat ik erin geslaagd ben om betrouwbare partners te vinden. De naam Robuust! heeft mijn vriend verzonnen. Tijdens onze voorbereiding hebben we aan heel wat mensen uitgelegd wat we van plan waren. Bij oudere mensen kregen we te horen dat het hen deed terugdenken aan de kleine kruidenierszaken van weleer. Robuust slaat op het idee dat het concept iets is wat de tijd doorstaat, iets wat niet kapot te krijgen - en dus duurzaam - is. 513 kilo Een naam, leveranciers, producten, een pand wat dan nog rest om van de zero waste shop een succesverhaal te maken is cliënteel. Uit de enquête die we hebben georganiseerd blijkt dat er wel een markt is voor onze verpakkingsvrije winkel. Uiteraard zijn er wel mensen die bedenkingen hebben bij het concept en die me naïef noemen. Ik beweer ook niet dat dit dé oplossing is om de wereld duurzamer te maken, maar het is alvast een stap in de goede richting. We doen wat we kunnen. En de negatieve reacties vermoeien me niet; de positieve zijn talrijker. Ik besef ook wel dat niet iedereen in Robuust! zal komen winkelen, daarvoor is een te grote mentaliteitswijziging nodig. Toch merk je meer en meer dat het besef groeit dat we verkeerd bezig zijn, dat het anders moet. De hoeveelheid plastic die we produceren moet verminderen. Zijn we dan niet op de goede weg? Op de vrachtwagens van een bekend afvalverwerkend bedrijf staat onomwonden Afval bestaat niet, en af en toe lezen we in de krant dat Vlamingen sorteerkampioenen zijn. Tja, onlangs las ik dat recyclagebedrijven klagen dat hun winsten kleiner worden, omdat er beter wordt gesorteerd. Dat is toch een absurde logica? Bovendien, als ik door mijn thuisstad Antwerpen loop, dan zie ik toch dat er nog veel afval is, en dat het niet altijd correct gesorteerd is. Gemiddeld is een Vlaming elk jaar verantwoordelijk voor 513 kilo afval per jaar. Dat is toch niet min. Er is dus zeker nog werk aan de winkel. Info: www.berobuust.com raak september 2014 11
DUURZAAMHEID Een voorbeeld uit de praktijk: Lampiris Energieleverancier maakt zelf groene stroom Foto Pascal Vyncke, SeniorenNet.be Dat duurzaamheid in een bedrijfscontext geen louter theoretisch concept is, bewijst het Belgische Lampiris. De energieleverancier levert honderd procent groene stroom, maar het bedrijf gaat een stap verder. Lampiris wil zich ook positioneren als producent van hernieuwbare energie. We verslinden energie aan een onnavolgbaar tempo. Van onze wekkerradio bij het opstaan tot onze elektrische tandenborstel bij het slapen gaan: elektriciteit is onmisbaar. Die grote nood aan energie vraagt veel van onze planeet, zeker als die wordt geproduceerd door kerncentrales of kolencentrales. Maar het kan ook anders. Energieleverancier Lampiris kiest voor hernieuwbare energie. Die koopt ze aan, maar sinds kort produceert het bedrijf ook zelf windenergie. In 2011 zette Lampiris zijn eerste stappen in het nieuwe avontuur met de aankoop van een windturbine in Couvin, in de provincie Namen, tegen de Franse grens. Toen werd ook de vennootschap Lampiris Wind opgericht, vertelt Izabela Dzialowska van Lampiris. Deze windturbine, met een vermogen van twee megawatt en een hoogte van 140 meter, is het initiatief van enkele bewoners van de gemeente, die hun spaarcenten en hun engagement hadden samengebracht. Eind 2012 besloot Lampiris Wind twintig procent van zijn kapitaal open te stellen voor de coöperatie Lampiris Coop en zijn duizend coöperanten. Deze coöperatie werd opgericht om iedereen de kans te geven de productie van hernieuwbare energie te ondersteunen en te stimuleren, en tegelijk te profiteren van het rendement van de windturbine van Couvin. De coöperatie wil nog verder gaan. Om ons doel inzake groene energieproductie verder te verwezenlijken, werken we momenteel aan een project van zes windturbines in de provincie Luik, meer bepaald in Engis. Onze doelstelling is drieledig. We willen onze positieve impact op het milieu vergroten, we willen iedereen in staat stellen om te investeren in de productie van hernieuwbare energie via een coöperatie, en we willen groene, lokaal geproduceerde energie leveren aan ons groeiende klantenbestand, besluit Izabela Dzialowska. Lampiris ging nog verder in de zoektocht naar diverse manieren om de productie van groene energie te optimaliseren. Naast de oprichting van Lampiris Wind, heeft Lampiris in februari 2014 de aanbesteding gewonnen voor de exploitatie van de waterkrachtcentrale aan de stuwdam van La Plate Taille (Cerfontaine). De exploitatie van deze hydro-elektrische pompcentrale, waarvan de totale capaciteit van 140 MW overeenkomt met die van 60 windmolens, maakt het mogelijk om grotere hoeveelheden groene energie te produceren en op te slaan. Info: www.lampiriscoop.be. 12 september 2014 raak
kwb gsm-actie Urban Mining: duurzaam omgaan met grondstoffen Dit najaar staat bij kwb alles in het teken van duurzaamheid, dankzij de kwb gsm-actie. Overal in Vlaanderen en Brussel verzamelen kwb-afdelingen tussen 24 november en 7 december oude gsm s en gsm-laders, om ze te recycleren. Speciaal daartoe voorziene inzamelboxen zullen in alle deelnemende afdelingen te vinden zijn. Voor de gsm-inzamelactie werkt kwb samen met Recupel, dat in België instaat voor de inzameling en verwerking van afgedankte elektroapparaten. Claude Detremmerie, project manager bij Recupel, legt uit waarom gsm s inzamelen zo belangrijk is. Al te veel afgedankte elektro-apparaten blijven zonder verder nut in huishoudens en op kantoren rondslingeren. Of Claude Detremmerie van Recupel erger nog, ze worden gedumpt in de huisvuilzak waarna ze onvermijdelijk in rook opgaan in de verbrandingsoven. Op deze wijze komen schadelijke stoffen in het milieu terecht en gaan er tegelijk herbruikbare grondstoffen definitief verloren voor de volgende generaties. Gsm s vormen een exponent van deze problematiek. Ze bevatten verschillende uiterst zeldzame en kostbare grondstoffen zoals kobalt, goud, palladium en platina. Via de meest geëvolueerde recyclagetechnieken slaagde Recupel in 2013 er in om uit de ingezamelde gsm s 100 procent van alle aanwezige metalen en 94 procent van de aanwezige kunststoffen te recupereren. Naast het recupereren van kostbare grondstoffen zijn er nog andere factoren die ervoor zorgen dat het inzamelen van gsm s belangrijk is. De winning van de grondstoffen die in een gsm verwerkt zijn, gaat gepaard met onherroepelijke milieuschade en diepgaande sociale conflicten. Vooral de open mijnbouw is een aanslag op het landschap en de vele chemicaliën die voor de ontginning van deze grondstoffen gebruikt worden, zorgen voor de verontreiniging van bodem en waterlopen. Onveilige en zware werkomstandigheden hebben een invloed op de gezondheid van de arbeiders. En dit tegen een heel laag loon. Arbeiders worden uitgebuit en ook kinderarbeid komt hier jammer genoeg nog voor. Het is dus beter die grondstoffen uit gebruikte toestellen te recupereren. Dat wordt urban mining genoemd. Op de site www.kwb.be/gsmactie kan je vanaf 1 oktober zien waar er bij jou in buurt ook kwb-inzamelboxen te vinden zijn waar je met je oude gsm s terecht kan. Kwb organiseert tien infomomenten rond het ontginnen en recycleren van grondstoffen. Noteer volgende data alvast in je agenda: Maandag 13 oktober: De Crypte (onder de Basiliek), Hovestraat, 2650 Edegem Dinsdag 14 oktober: De Witte zaal, Kluisstraat 1, 3550 Heusden-Zolder (Bolderberg) Woensdag 15 oktober: Zaal Breughel, Kalkendorp 28, 9270 Kalken Donderdag 16 oktober: Parochiezaal Sint Hubertus, Oostkouter 1, 1790 Asse Donderdag 16 oktober: Molenheem, Izegemsestraat 205, Heule Maandag 20 oktober: Zaal MENA (derde verdieping), Provinciebaan 2, 3110 Rotselaar Dinsdag 21 oktober: Gemeenschapscentrum Kerkdreef 61, 2310 Rijkevorsel Woensdag 22 oktober: parochiezaal Wijnendale, Kloosterstraat 5, 8820 Torhout Donderdag 23 oktober: kwb-lokaal, Schuurveldstraat, 2260 Oosterwijk (Westerlo) Donderdag 23 oktober: Parochiecentrum, Kasteeldreef 75, 9920 Lovendegem Hoe inschrijven? Stuur je naam en het infomoment waar jij aanwezig zult zijn door naar gsmactie@kwb.be. raak september 2014 13