Handboek beeldende therapie

Handboek beeldende therapie

Handboek beeldende therapie Uit de verf Celine Schweizer Jacqueline de Bruyn Suzanne Haeyen Bert Henskens Henriette Visser Marijke Rutten-Saris Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009

Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 5253 1 NUR 777 Ontwerp omslag: Bottenheft, Marijenkampen Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Pre Press, Zeist Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

Inhoud Voorwoord 1 3 Inleiding 1 5 Inhoud van het boek 20 deel i achtergronden 23 1 Beeldende therapie 2 5 1.1 Definiëring van het begrip beeldende therapie 25 1.2 Geschiedenis van het beroep in Nederland 30 1.2.1 Veranderingen in de beeldende kunst 3 1 1.2.2 Ontwikkelingen in de waardering van creativiteit en expressie 33 1.2.3 Eind negentiende eeuw tot WO II: van pioniersgeest naar culturele therapie 3 4 1.2.4 Vanaf WO II tot 1960: de vorming van creatieve en expressieve therapie als een volwaardig beroep 36 1.2.5 1960-1980: van groei en variatie in het beroep naar institutionalisering 3 8 1.2.6 1980-2000: professionalisering 4 0 1.2.7 Vanaf 2000: op weg naar een federatief verband van vaktherapieën 42 1.3 Ontwikkeling vanuit drie basistheorieën 43 1.3.1 Creatiefprocestheorie 4 4 1.3.2 Kunstanaloge benadering 58 1.3.3 Analoge procesmodel 6 3 1.4 Beelden en hersenen 7 1 1.4.1 Hersenfuncties 72 12

6 Handboek beeldende therapie 1.4.2 Het Visuele systeem: van oog naar beeld 73 1.4.3 Aandoeningen van het visuele systeem 74 1.4.4 Emoties en de hersenen 75 1.4.5 Kunstenaars met een visuele aandoening 76 2 Fundamentele vaardigheden 78 2.1 De creatieftherapeutische driehoek: drie perspectieven 7 9 2.1.1 Het perspectief van de cliënt 82 2.1.2 Het perspectief van het medium 96 2.1.3 Het perspectief van de therapeut 1 1 3 2.2 De mediumdriehoek: ambacht/kunst-reflectietoepassing 1 1 9 2.2.1 Ambacht en kunst 1 2 1 2.2.2 Reflectie 1 23 2.2.3 Toepassing 1 2 6 2.3 De functionele driehoek: denken-voelen-handelen 1 26 2.3.1 Denken, voelen, handelen 1 2 7 2.3.2 Het creatieftherapeutisch continuüm van Vija Lusebrink 1 28 deel ii de beroepspraktijk 133 3 Fasering van de behandeling 1 3 5 3.1 Enkele definities 1 3 6 3.1.1 Regulatieve cyclus 1 36 3.1.2 Klinisch redeneerproces 1 3 7 3.1.3 Behandelcyclus in fasen 1 3 8 3.2 Aanmelding, kennismaking en observatie 1 3 9 3.2.1 Aanmelding 1 3 9 3.2.2 Kennismaking 1 4 2 3.2.3 Observatie 1 4 3 3.3 Diagnostiek en indicatiestelling 1 50 3.3.1 Beeldendtherapeutische diagnostiek 1 5 0 3.3.2 Beeldendtherapeutisch-diagnostische instrumenten 1 5 1 3.3.3 Indicatiestelling 1 5 4 3.4 Behandelplan opstellen 1 5 5 3.4.1 Behandeldoelen in beeldende therapie 1 5 6 3.4.2 Opstellen van het behandelplan 1 64

Inhoud 7 3.5 Behandelplan uitvoeren 1 6 5 3.5.1 De cliënt en de therapeut tijdens de uitvoering 1 65 3.5.2 Uitvoering, fasen en programma s 1 6 9 3.5.3 Bijhouden van het verloop van de therapie 1 7 1 3.6 Evalueren en afsluiten 1 7 2 3.6.1 Evaluatie 1 7 3 3.6.2 Afscheid nemen 1 79 3.6.3 Verslaglegging 1 8 4 4 Interventies 1 90 4.1 Definitie 1 90 4.2 Aanleidingen in beeldende therapie waarop interventies gepleegd worden 1 92 4.2.1 Voorspelbare momenten 1 9 3 4.2.2 Onvoorspelbare momenten 1 93 4.2.3 Bewuste en onbewuste interventies 1 93 4.3 Doelen 1 94 4.4 Soorten interventies in beeldende therapie 1 9 5 4.4.1 De creatieftherapeutische driehoek 1 9 6 4.4.2 Afstemmen 2 0 0 4.4.3 Structuur ontwikkelen van binnenuit en structuur aanbrengen van buitenaf 2 0 1 4.5 Praten in beeldende therapie 2 0 4 4.5.1 Taal in beeldende therapie 2 0 4 4.5.2 Ontwikkelingslijn 205 4.5.3 Communicatievormen met taal 2 0 7 4.5.4 Structureren met taal 208 4.5.5 Verbale communicatie en de verschillende werkwijzen 2 1 1 4.5.6 Praten in beeldende groepstherapie 2 1 6 4.5.7 Beeldende therapie met specifieke doelgroepen voor wie taal een barrière vormt 2 1 9 5 Methoden, methodieken en diagnostische instrumenten 220 5.1 Definiëring van begrippen 2 2 1 5.1.1 Verschillende indelingen van werkwijzen 2 2 3 5.1.2 Ordening van methoden en methodieken 2 2 4 5.2 Methoden en methodieken gebaseerd op de combinatie van vormgevingsprocessen en psychologische stromingen 229 5.2.1 Creatiefprocestheorie in de praktijk 2 2 9

8 Handboek beeldende therapie 5.2.2 Het analoge procesmodel in beeldende therapie 235 5.2.3 Beeldwaarneming, een beeldend benoemingssysteem 243 5.2.4 MOVE, een vormgevingsmethode in beeldende therapie 250 5.2.5 t Tijdloze Uur 2 5 5 5.2.6 Emerging Boby Language (EBL) 2 6 4 5.3 Methoden en methodieken gebaseerd op psychotherapeutische stromingen 273 5.3.1 Beeldende gestalttherapie 2 7 3 5.3.2 Beeldende dialectische gedragstherapie 2 8 0 5.3.3 Beeldende schematherapie 2 8 6 5.3.4 Beeldende therapie binnen mentalizationbased treatment 292 5.3.5 Psychodynamische beeldende groepstherapie 2 9 8 5.3.6 Interactieve methode 3 0 5 5.3.7 Gezinscreatieve therapie 3 1 2 5.3.8 Beeldende gezinsobservatie en -therapie 3 1 8 5.3.9 Life-review en reminiscentie in beeldende therapie, werken met levensverhalen en herinneringen 326 5.3.10 Analytische tekentherapie 333 5.4 Methoden en methodieken gebaseerd op een techniek of werkvorm 34 1 5.4.1 Imaginatie in beeldende therapie 3 4 1 5.4.2 Meditatief kunstzinnig werken: boetseren, tekenen en schilderen 347 5.4.3 Twee Duitse methoden: Geführtes Zeichnen en Arbeit am Tonfeld 353 5.4.4 Aanschilderen 362 5.4.5 Sandplay Therapie (methode D. Kalff) 3 6 8 5.4.6 Phototherapy 3 7 2 5.4.7 Computergebruik in beeldende therapie, een innovatieve ontwikkeling: gigabytes en therapie... 378 5.4.8 Mandala tekenen 3 8 5 5.4.9 Taal en beeld in therapie 390 5.4.10 Multimediaal werken: een samenspel van beeldend en muziek 394 5.4.11 Beeldende werkwijze geïnspireerd op het werk van Florence Cane 400

Inhoud 9 5.4.12 Mindfulness en beeldende therapie aandachttrainingen 403 5.4.13 Sensopatische beeldende werkvormen 4 1 1 5.5 Beeldendtherapeutisch-diagnostische instrumenten 4 1 5 5.5.1 Diagnostic Drawing Series 4 1 5 5.5.2 RS-index Grafische Elementen (RSiGE) 4 2 3 6 De beeldend therapeut in de organisatie 4 2 9 6.1 Organisatie van de zorg 4 3 0 6.1.1 Geestelijke gezondheidszorg 43 1 6.1.2 Onderwijs 4 3 7 6.1.3 Eigen praktijk 4 3 9 6.1.4 Overige werkvelden 443 6.1.5 Doelgroepen 4 4 3 6.1.6 Verwijzing 4 4 4 6.2 Financieringssysteem 447 6.2.1 Standaardisering 4 4 7 6.2.2 Onderwijs 4 4 8 6.2.3 De eigen praktijk 4 4 9 6.3 Producten en modulen 449 6.4 Multidisciplinaire samenwerking 45 1 6.4.1 De positie van de beeldend therapeut 456 6.4.2 Beleidsontwikkeling 4 6 1 6.5 Aanverwante beroepen 4 6 3 6.5.1 Vaktherapieën 464 6.5.2 Speltherapie, psychotherapie voor kinderen en beeldcommunicatie 4 6 7 6.5.3 Kunstzinnige therapie 4 6 8 6.5.4 Arbeidstherapie/activiteitenbegeleiding 4 6 8 6.5.5 De creatieve professional 4 6 8 6.5.6 Indicaties 4 6 9 6.6 Behandelvormen van de beeldend therapeut 4 7 1 6.6.1 Behandelduur 4 7 1 6.6.2 Individuele therapie, groepstherapie, partnerrelatietherapie en gezinstherapie 473 6.7 Rapportage 4 7 8 6.7.1 Rapportagevormen 4 7 8 6.7.2 Kwaliteit van de rapportage 4 8 0 6.7.3 Dossiervorming 4 8 1

10 Handboek beeldende therapie 7 Faciliteiten 486 7.1 Ruimte 487 7.1.1 Werken met water 490 7.1.2 Opbergruimte 4 9 0 7.1.3 Meubilair 4 9 2 7.1.4 Sfeer 493 7.2 Veiligheid 493 7.2.1 Fysieke veiligheid 4 9 4 7.2.2 Emotionele veiligheid 496 7.2.3 Risico s 4 9 7 7.3 Materialen 4 9 9 7.4 Tijd 500 7.4.1 Tijd als therapeutische factor 5 0 1 7.4.2 Timing 502 7.4.3 Start van de zitting 503 7.4.4 Afronding van de zitting 5 0 4 7.4.5 Tijd als economische factor 5 0 5 7.4.6 Behandelduur 5 0 9 7.5 Budgettering 509 7.5.1 Begroting 5 1 0 7.5.2 Variabele kosten 5 1 4 7.5.3 Andere kosten 5 1 5 deel iii professionalisering en positionering 517 8 Onderzoek en beeldende therapie 5 1 9 8.1 Praktijkonderzoek 520 8.2 Professionaliteit en onderzoek 5 2 0 8.3 Evidence-based practice 522 8.3.1 Maatschappelijke context 5 2 2 8.3.2 Wat is evidence-based practice? 5 2 3 8.4 Practice-based evidence 526 8.4.1 Onderzoek naar interventies van de professional 527 8.4.2 De cliënt als ervaringsdeskundige 5 3 0 8.5 De beeldend therapeut en niveaus van kennis 5 3 1 8.6 Onderzoeksbenaderingen 533 8.7 Een onderzoek ontwerpen in de praktijk 536 8.7.1 Kwalitatief en kwantitatief onderzoek 5 3 6

Inhoud 11 8.8 Onderzoek naar instrumenten en methoden voor beeldende therapie 5 3 9 8.9 Onderzoek in het medium en over de grenzen van het vak 54 1 9 Professionalisering en positionering in perspectief 544 9.1 Inleiding 544 9.2 Scholing 544 9.2.1 Huidige opleidingenstructuur 545 9.3 Supervisie en intervisie 549 9.3.1 Supervisie 5 4 9 9.3.2 Intervisie 5 5 0 9.3.3 Beeldend werk en reflectie 55 1 9.4 Registratie 5 5 1 9.5 Maatschappelijke positionering 5 5 4 9.5.1 Beroepsvereniging 5 5 4 9.5.2 De overheid in de context van de beroepsuitoefening 556 9.5.3 Positionering van de beeldend therapeut binnen de organisatie 5 5 8 9.6 Professionalisering en positionering in perspectief 560 Nawerk Toelichting bij dvd en website 563 Toelichting bij de dvd 563 Toelichting bij de internetsite 568 Bronnen 569 Literatuur 569 Websites 596 Verantwoording 599 Eindredactie 599 Redactie 599 Auteurs 60 1 Nawoord 6 1 0 Register 6 1 2

Voorwoord De beeldend therapeuten in Nederland hebben de handen ineengeslagen om een handboek over beeldende therapie samen te stellen. Deze actie is prijzenswaardig, want het is geen kleine klus, maar wel een noodzakelijke. De hoeveelheid informatie die beschikbaar is over beeldende therapie is overweldigend. Er verschijnen wereldwijd tal van publicaties in de vorm van artikelen en boeken. De hoeveelheid body of knowledge vereist dat bij het publiceren, onderzoeken en opleiden de krachten gebundeld worden. Dit boek getuigt hiervan en het is bijzonder dat het gelukt is. Het betekent immers ook dat de teksten een proces doorgemaakt hebben waarbij diverse auteurs, de redactie en meelezers met elkaar de discussie aangegaan zijn. Voor de toekomst van het vak is het belangrijk dat beeldend therapeuten met ervaringkennis, theoretische kennis en onderzoekskennis met elkaar kritisch de discussie aangaan om dit prachtige beroep zo te onderbouwen dat het als een vorm van evidence-based practice gezien wordt. Dit boek is een handboek, en dat betekent dat verschillende theorieën en methoden de revue passeren. Gezien de diversiteit van werkvelden, probleemgebieden en indicaties waar beeldend therapeuten mee werken, houdt cliëntgericht werken in dat zij moeten kunnen beschikken over verschillende invalshoeken. De tijd dat gedacht werd dat met een methode elke problematiek behandeld kan worden is definitief voorbij. Toch is de beeldende therapie in Nederland niet zo eclectisch dat beeldend therapeuten elke methode met dezelfde frequentie inzetten. De beeldende therapie in Nederland heeft een duidelijk profiel. Hoewel het boek laat zien dat de beeldende therapie aansluit bij actuele psychologische en psychotherapeutische stromingen, is zij niet te beschouwen als een vorm van psychotherapie aangevuld met beeldend werken. Het is evenmin een therapievorm waarbij uitsluitend psychotherapeutische technieken in het medium worden toegepast. Dat onderscheid is essentieel en laat zien dat in Nederland de eigenschappen van het beeldend materiaal en het beeldend werken het centrale ver-

14 Handboek beeldende therapie trekpunt zijn van de beeldende therapie. Beeldende therapie is geen praatje bij een plaatje, maar het doorlopen van een beeldend proces in het medium dat op basis van de kenmerken van dit mediumproces het psychische proces van de cliënt beïnvloedt. In het boek wordt ook ingegaan op enkele hete hangijzers in een tijd waarin het gestandaardiseerd werken als uitvloeisel van het experimenteel onderzoek hoogtijdagen doormaakt. Het interventiemodel, gebaseerd op het idee dat de techniek van de interventie voorspelbaar en controleerbaar inwerkt op de afgebakende problematiek, verhoudt zich moeilijk tot beeldende therapie waarbij de dialoog tussen cliënt, medium en beeldend therapeut er een is van spelen, ontdekken en experimenteren. Daar komt bij dat het denken in gestandaardiseerde interventies het vermogen van de cliënt om zelf problemen op te lossen veronachtzaamt. Als de empowerment van de cliënt vooropstaat, vergt dit een andere kijk op behandelen, onderzoek en evidence. Het boek schuwt deze discussie niet en gaat in op de nietcognitieve vorm van weten en de niet-positivistische vorm van kennisvergaring die past bij de beleving in het medium. Ik beveel het boek aan bij beeldend therapeuten, studenten aan de opleidingen voor beeldende therapie en iedereen die geïnteresseerd is in de therapeutische werking van het beeldend medium. Het impliciete weten, dat tot stand komt tijdens het werken in het medium en het beschouwen van beeldend werk is geïntegreerd met theoretische inzichten en resultaten van onderzoek. Dr. Henk Smeijsters, lector KenVaK (Kenniskring Kennisontwikkeling en Vaktherapieën)