mon driaan stichting ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze jaar verslag 2009
mon driaan stichting ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze jaar verslag 2009
voorwoord 2009 was het eerste jaar van de nieuwe beleidsperiode 2009 2012. De doelstellingen en criteria van de ondersteuningsmogelijkheden zijn met ingang van dit jaar aangescherpt en aanvragen voor beeldende kunst, vormgeving en cultureel erfgoed worden voortaan gezamenlijk beoordeeld. Om de beleidswijzigingen toe te lichten heeft de Mondriaan Stichting haar ondersteuningsmogelijkheden in alle provincies gepresenteerd. Samen met het Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst, het Fonds voor Cultuurparticipatie, het Nederlands Fonds voor Podiumkunsten+, het Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds en het Fonds voor de Letteren begon de Mondriaan Stichting dit jaar met KulturA, een bijzondere ondersteuningsmogelijkheid om de culturele infrastructuur op de Antillen en Aruba en de (internationale) uitwisseling te versterken. Fondsmedewerkers hebben de Antillen en Aruba bezocht om zoveel mogelijk bekendheid te geven aan KulturA en contact te leggen met en de lokale overheden. Begin juni ging de 53ste Biënnale van Venetië open en presenteerde Fiona Tan haar nieuwe werk Disorient in het Nederlands paviljoen. Curator was Saskia Bos. De installatie kreeg veel positieve reacties en werd over de hele wereld geroemd. Natuurlijk stimuleerde de Mondriaan Stichting ook in 2009 weer veel bijzondere projecten. Met ruim 18 miljoen euro ondersteunde zij meer dan 673 projecten en activiteiten in Nederland en 49 andere landen, variërend van presentaties tot aankopen, van programmeringen tot publicaties. Daarmee maakten musea en presentatie-instellingen, maar ook s als archieven en bibliotheken beeldende kunst, vormgeving en cultureel erfgoed toegankelijk voor een groot en divers publiek. In 2010 zal de Mondriaan Stichting haar nieuwe beleid verder optimaliseren. We trekken opnieuw het land in om de ondersteuningsmogelijkheden en activiteiten toe te lichten. En in 2010 wordt, naast de oriëntatiereis voor beeldende kunst, voor het eerst een reis voor designprofessionals georganiseerd, samen met het Prins Claus Fonds en Premsela. Hans Hoogervorst, voorzitter voorwoord ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze Over volkscultuur in Nederland publiceerde de Mondriaan Stichting samen met het Fonds voor Cultuurparticipatie, Erfgoed Nederland, het Centrum voor Volkscultuur, het Meertens Instituut en het Nederlands Centrum voor Volks cultuur het boek Splitsen of Knopen? Ruim twintig experts en beleidsmakers werd gevraagd naar hun mening over volkscultuur, met als doel de discussie over dit onderwerp te stimuleren. In januari 2010 vond een debat plaats. Opmerkelijk was ook dat de Mondriaan Stichting de eerste aankoop uit het legaat van de legendarische kunstpresentator Pierre Janssen ondersteunde: het Frans Hals Museum De Hallen ontving een bijdrage voor de aankoop van Nummer twaalf, een film van Guido van der Werve. 4 5
bij dit jaarverslag inhoud Met het jaarverslag verantwoordt de Mondriaan Stichting haar werkwijze en de activiteiten die in binnen- en buitenland hebben plaatsgevonden. Het geeft een indruk van de projecten die worden ondersteund en de doelen, prioriteiten en criteria die daarvoor het kader vormen. 2 Voorwoord 4 bij dit jaarverslag Mondriaan Stichting 9 nieuw beleid 12 ontwikkelingen 15 ambities ondersteuning en activiteiten Het ontwerp maakt de structuur van het jaarverslag in één oogopslag zichtbaar, zodat lezers direct daar kunnen beginnen waar hun interesse naar uitgaat. Centraal staan de ondersteunde projecten > pagina 115. Het overzicht van toont welke aanvragen zij hebben gedaan, of deze zijn gehonoreerd en of er bezwaren zijn ingediend > pagina 163. Het jaarverslag wordt verzonden naar alle relaties van de Mondriaan Stichting, inclusief de instellingen die in 2009 aanvraag deden. Doordat het verslag een uitvoerige verantwoording is van het werk van de Mondriaan Stichting, is het ook geschikt voor instellingen die nog geen aanvraag hebben ingediend, maar overwegen dat te doen. afnamebevorderende activiteiten 21 Projecten 23 Programma s 24 Collecties 27 KunstKoop professionalisering en innovatie 30 Ontwikkelkosten 30 Professionalisering 31 KulturA 32 Veiligheidszorg 33 Leiderschapsprogramma opinievorming 34 Bijeenkomsten, debatten en symposia 35 Publicaties internationalisering 36 Internationale projecten in Nederland 36 Arts Collaboratory 38 Nederlandse journalisten en kunstcritici 39 Oriëntatiereis 40 Intensiveringen internationale promotie 41 Presentaties in het buitenland 44 Arts Collaboratory 44 Kunstbeurzen 45 Lofts 46 Buitenlandse journalisten en curatoren 47 Biënale van Venetië 47 Cz-werkbezoeken 48 Internationaal bezoekersprogramma samenwerking 61 gezamenlijke ondersteuning 63 gezamenlijke activiteiten 65 afstemming 66 cultureel beleggen inhoud ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze werkwijze 71 behandelingstermijn 73 criteria 75 advisering 79 verantwoording 80 bezwaren Organisatie 86 Bestuur 88 Bureau 89 communicatie 105 toezeggingen en ontwikkelingen 107 financieel verslag 1 1 2 accountantsverklaring 115 163 6 7
De Mondriaan Stichting is sterk zelfregulerend. Niet star denkend, maar meegaand met de (maatschappelijke) ontwikkelingen in kunst en cultuur. aanvrager The Mondriaan Foundation has forged a unique strategy, which has strengthened its reputation as one of the leading and more dynamic models of cul tural funding within Europe one that continuously challenges traditional models of funding policy to respond to the vast changes that the fields of contemporary art and design have undergone since the beginning of the new millenium. mondriaan stichting mondriaan stichting ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze collega-fonds
Als (inter)nationaal stimuleringsfonds voor beeldende kunst, vormgeving en cultureel erfgoed zet de Mondriaan Stichting zich in voor een sterke en professionele cultuursector, die de betekenis van kunst en erfgoed duidelijk onder de aandacht van een breed publiek weet te brengen. Zij ondersteunt bijzondere en vernieuwende projecten en activiteiten en draagt bij aan professionalisering, reflectie, opinie vorming en discussie. Nieuw beleid 2009 is het eerste jaar van de nieuwe beleids periode 2009 2012. Vanaf 2009 concentreert de Mondriaan Stichting zich nog nadrukkelijker op haar primaire taak: het stimuleren van de nationale en internationale publieke belangstelling voor en afname van beeldende kunst en vormgeving en cultureel erfgoed. Het accent ligt op excellentie, internationalisering, culturele diversiteit en professionalisering, in de overtuiging dat de maatschappij gebaat is bij kunst en cultureel erfgoed van voortreffelijke kwaliteit en een krachtige professionele cultuursector. De Mondriaan Stichting wil de relatie tussen de samenleving en kunst en cultureel erfgoed versterken door activiteiten te financieren die in opzet, onderwerp of publieks bereik een relatie leggen met de samenleving. Ook wil de Mondriaan Stichting bijdragen aan een krachtige cultuursector met professionele s, die in staat zijn publiek voor langere tijd aan zich te binden. Om deze reden ondersteunt en initieert zij naast publieksactiviteiten ook professionaliseringsactiviteiten voor het versterken van de sector. mondriaan stichting ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze De ondersteuningsmogelijkheden zijn verder vereenvoudigd: ze zijn beter afgestemd op de werkwijze en de activiteiten van. Sommige mogelijkheden zijn met ingang van dit jaar beëindigd: ze sloten minder goed aan bij de voornaamste taak van de Mondriaan Stichting of betroffen activiteiten die ook door andere fondsen worden gesubsidieerd. Het gaat om kunstopdrachten door onderwijsinstellingen, beheer en behoud van collecties en kunsthistorisch onderzoek. Ook de Interregeling (voor interdisciplinaire mediaprojecten) is beëindigd. Verder heeft het nieuwe Fonds voor Cultuurparticipatie de ondersteuning voor cultuureducatie overgenomen en kunnen aanvragen voor monografische publicaties voortaan 10 11
uit sluitend bij het Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst worden ingediend. Associatie. De resultaten worden in 2010 bekend en zijn relevant voor de uitvoering van de KunstKoop. Het nieuwe beleid van de Mondriaan Stichting is mede tot stand gekomen doordat veel mensen en instellingen, van adviseurs en tot samenwerkingspartners, erover hebben meegedacht. In dit beleid zijn ook de resultaten verwerkt van de evaluaties die de Mondriaan Stichting regelmatig laat uitvoeren. In 2009 hebben de volgende evaluaties plaatsgevonden: veiligheidszorg In 2009 werd de ondersteuningsmogelijkheid voor veiligheidszorg afgerond. In 2010 verschijnt een externe eva luatie naar de effecten van deze ondersteuning. structureel klanttevredenheidsonderzoek Eenmaal per twee jaar laat de Mondriaan Stichting haar werkwijze en imago beoordelen door. De algemene conclusie is dat de Mondriaan Stichting haar doelstellingen realiseert, een stevige positie in het veld inneemt en kwaliteit levert. Opvallend is de hoge waardering voor de dienstverlening en de medewerkers van de Mondriaan Stichting > pagina 91. cultuureducatie Per 1 januari 2009 is de ondersteuning van cultuur educatie overgedragen aan het Fonds voor Cultuur participatie. Ter afsluiting hebben de Mondriaan Stichting en het Nederlands Fonds voor Podiumkunsten+ deze ondersteuning laten evalueren > pagina 35. vormgevingsarchieven Gordion Cultureel Advies evalueert de financiering van het ontsluiten en bewaren van archieven van belangwekkende vormgevers. De resultaten van dit onderzoek worden in 2010 verwacht. mondriaan stichting ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze winnaar Stimuleringsprijs Be(com)ing Dutch Op verzoek van de Mondriaan Stichting volgt en monitort Erwin Jans het project dat de Stimuleringsprijs voor Culturele Diversiteit heeft gewonnen: Be(com)ing Dutch van het Van Abbemuseum. In 2010 presenteert de Mondriaan Stichting de evaluatie van het project en de context waarin het tot stand is gekomen > pagina 16. onderzoek beeldende kunstmarkt De Mondriaan Stichting en het ministerie van OCW financieren een vervolgonderzoek naar de hedendaagse kunstmarkt dat wordt uitgevoerd in opdracht van de Nederlandse Galerie 12 13
Ontwikkelingen In 2009 heeft de Mondriaan Stichting ruim 18 miljoen euro uitgegeven aan 673 projecten en activeiten in 49 landen. In totaal werden 1168 aanvragen ontvangen. Dit aantal was lager dan in 2008. Dat komt vooral doordat in 2009 geen aanvraagronde voor de KunstKoop plaatsvond. Een toelichting op de ondersteuningsmogelijkheden en activiteiten staat in het hoofdstuk ondersteuning en activiteiten > pagina 21. De belangrijkste ont wikkelingen in 2009 waren: nieuwe mogelijkheden De ondersteuning valt uiteen in drieën: ontwikkeling van een project, uitvoering van een project en langerlopende activiteiten (programmeringen). Met het financieren van ontwikkelkosten komt de Mondriaan Stichting tegemoet aan de behoefte van projecten beter voor te bereiden. Het gaat dan bijvoorbeeld om het onderzoeken van best practices of het opzetten van internationale samenwerking. Door bij te dragen aan programmeringen met een maximale looptijd van drie jaar wil de Mondriaan Stichting vernieuwing extra stimuleren. Voor erfgoed s en hedendaagse kunstmusea betekent dit een flinke uitbreiding van de mogelijkheden. Hierdoor kunnen ze omvangrijke projecten opzetten, investeren in nieuwe processen en methoden, langdurige samenwerkingsverbanden aangaan en voor een langere periode hun relatie met het publiek onderzoeken en verbeteren. interdisciplinariteit Een nieuwe generatie culturele professionals vindt het steeds meer vanzelfsprekend om samen te werken met collega s in verschillende disciplines. Dit maakt de grenzen tussen erfgoed- en beeldende-kunstprojecten minder strikt. Ook bij presentatie-instellingen voor hedendaagse kunst is interdisciplinariteit eerder regel dan uitzondering. Het inhoudelijk concept staat voorop; disciplinaire achtergrond (nieuwe media, vormgeving, hedendaagse kunst) en vorm zijn meestal van ondergeschikt belang. De Mondriaan Stichting faciliteert deze ontwikkeling verder door vanaf 2009 nog meer interdisciplinair te werken. Het bureau en de ondersteuningsmogelijkheden zijn niet langer langs disciplinaire lijnen ingericht en multidisci plinair samengestelde commissies beoordelen aanvragen. internationalisering en culturele diversiteit In 2009 financierde de Mondriaan Stichting veel projecten die internationale ontwikkelingen in de beeldende kunst en vormgeving aan een Nederlands publiek toonden. Niet eerder werd daaraan zo n substantieel budget besteed. Steeds vaker gaat het hier om samenwerking met orga nisaties buiten West-Europa en Noord-Amerika. De be stedingen binnen het programma Arts Collaboratory (met Hivos en Stichting DOEN) zijn een goed voorbeeld. Daarnaast heeft de Mondriaan Stichting een aantal pro jecten in Nederland gefinancierd over erfgoed en beeldende kunst met een gedeeld verleden, waaronder projecten over en met Indonesië, Suriname en de Antillen. De kennis van gedeelde geschiedenis of historische relaties wordt in een multiculturele samenleving steeds belangrijker en kan bovendien bijdragen aan de kennis over Nederland. Ook culturele diversiteit blijft een prioriteit. In 2009 werd hieraan 2 miljoen euro besteed, in 2008 was dat nog 1,9 miljoen euro. actief en passief beleid De Mondriaan Stichting houdt de resultaten van het internationaal bezoekersprogramma en de oriëntatie reizen nauwkeurig bij. Het is daardoor goed zichtbaar dat het internationale beleidsinstrumentarium evenwichtig is: de eigen activiteiten en de ondersteuning zijn goed op elkaar afgestemd en versterken elkaar. Met verschillende instrumenten (bezoekersprogramma, kunstbeurzen) wordt een eerste kennismaking met kunst uit Nederland gerealiseerd. Vervolgens worden andere instrumenten (presentaties) ingezet om de relatie te verstevigen. De wederkerigheid (het belang van import én export) krijgt vorm in de van oriëntatiereizen en de ruimhartige financiering van internationale activiteiten in Nederland die uit deze reizen voortkomen. ecultuur In 2009 was er geen aparte ondersteuningsmogelijkheid meer voor ecultuurprojecten, mondriaan stichting ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze 14 15
zoals de Interregeling (met het Nederlands Fonds voor de Film en het Mediafonds). Dit betekent echter niet dat de Mondriaan Stichting geen ruimte meer heeft voor nieuwe-mediaprojecten. Binnen alle ondersteuningsmogelijkheden is er veel aandacht voor ecultuur: zowel in programma s en projecten als in professionaliseringsactiviteiten en ontwikkelkosten. Ook erfgoeds gebruiken nieuwe media steeds meer om met het publiek te communiceren: zij zien digi talisering als een van de belangrijkste ontwikkelingen in het vakgebied. Om deze reden is de Mondriaan Stichting bijvoorbeeld partner in de Kom je ook?-symposia van Mediamatic, die in het teken staan van inspirerende nieuwe mediatoepassingen. Ook bij de beleidsontwikke ling op dit gebied is de Mondriaan Stichting nadrukkelijk betrokken. strenge selectie en krap budget Ambities Rekening houdend met de bovenbeschreven ontwikkelingen en haar eigen doelstellingen kijkt de Mondriaan Stichting vooruit naar 2010. De ambities voor de komende jaren gaan uit naar: experiment De Mondriaan Stichting, opgericht als stimuleringsfonds, heeft bij uitstek tot taak het experiment te bevorderen en te steunen. In aanvragen ontbreekt het nu nog te vaak aan durf en risico, volgens de adviseurs. De Mondriaan Stichting wil de ontwikkelkosten nadrukkelijker gebruiken voor het stimuleren van experiment. Met datzelfde doel ondersteunt zij ook erfgoedprogrammeringen. Het huidige honoreringspercentage is (te) laag: veel interessante aanvragen moeten worden afgewezen. De Mondriaan Stichting honoreerde in 2009 iets meer dan 20% van het aantal aanvragen voor Nederlandse projecten voor beeldende kunst, vormgeving en cultureel erfgoed, waar dat eerst ruim 40% was. Daarmee komt haar functie als stimuleringsfonds onder druk te staan. Ook ondermijnt deze ontwikkeling het beleid om middelen zo min mogelijk te versnipperen: door de grote druk op het budget kunnen noodzakelijke projecten nog slechts met minimale bijdragen worden ondersteund. Procentueel wordt een groter bedrag aangevraagd voor projecten in Nederland. Daarnaast worden onder invloed van de financiële crisis veel internationale aanvragen van hoge kwaliteit ontvangen (vooral uit de Verenigde Staten). Daarbij wil de Mondriaan Stichting de beste dingen in Azië, Latijns-Amerika en Afrika vergroten, omdat het aantal aanvragen uit die werelddelen nog achterblijft en de Nederlandse kunst gebaat is bij toegang tot de op komende kunstcentra in Azië, Latijns-Amerika en Afrika. professionalisering De Mondriaan Stichting hecht veel belang aan een krachtige cultuursector. Professionaliseringsactiviteiten zijn in 2009 veelvuldig gefinancierd. Omdat goed leiderschap een voorwaarde is voor goed functionerende, professionele instellingen, hoopt de Mondriaan Stichting samen met ruim dertig samenwerkingspartners in 2010 van start te kunnen gaan met een op Nederland afgestemd cultureel leiderschapsprogramma. Voor dit programma, naar het voorbeeld van het Cultural Leadership Programme van de Clore Duffield Foundation (Verenigd Koninkrijk), wordt financiering gezocht bij het ministerie van OCW. bestedingen in Azië, Afrika en Latijns-Amerika De Mondriaan Stichting heeft zich gecommitteerd aan een evenwichtigere verdeling van het budget voor internationale activiteiten. mondriaan stichting ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze collectiebeleid De publicatie Voor de eeuwigheid? Over collectiebeleid in Nederland (met Erfgoed Nederland) heeft de discussie over de Collectie Nederland aangewakkerd. Omdat hoogwaardige en excellent samengestelde collecties een voorwaarde zijn voor duurzame publieke belangstelling voor 16 17
beeldende kunst en cultureel erfgoed, is verdere beleidsontwikkeling noodzakelijk. Zo zijn op het gebied van modecollecties, in samenwerking met Premsela en de betrokken musea, nieuwe stappen gezet voor afstemming van aankoop, beheer en presentatie. Ook voor andere onderdelen, zoals fotografie, kan samenwerking veel winst betekenen. culturele diversiteit Om de resultaten en effecten van de Stimuleringsprijs voor Culturele Diversiteit inzichtelijk te maken, brengt de Mondriaan Stichting in 2010 een publicatie uit over het prijswinnende project Be(com)ing Dutch van het Van Abbemuseum, met een essay van Erwin Jans. Ook projecten die destijds waren genomineerd voor de shortlist voor de Stimuleringsprijs komen aan bod, zoals Beyond the Dutch (Centraal Museum) en Made in Mirrors (Het Domein, Schunck en partijen uit Brazilië, China en Egypte). veiligheidszorg en vormgevings archieven De ondersteuningsmogelijkheden voor het verbeteren van de veiligheidszorg voor nietrijksgefinancierde erfgoed instellingen en het ontsluiten en bewaren van archieven van belangwekkende vormgevers worden geëvalueerd. De resultaten worden in 2010 verwacht. KulturA Sinds januari 2009 voert de Mondriaan Stichting, samen met vijf andere fondsen, een bijzondere nieuwe onder steuningsmogelijkheid uit om de culturele infrastructuur op de Antillen en Aruba en de (internationale) uitwisseling te versterken. In 2010 zal in samenspraak met de eilandelijke overheden een overzicht worden gemaakt van alle relevante culturele instellingen. Dit moet lacunes in het veld signa leren en gerichte investeringen mogelijk maken. mondriaan stichting ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze volkscultuur Omdat de Mondriaan Stichting al jaren een zeer brede definitie van erfgoed hanteert (met inbegrip van immateriële uitingen) en geïnteresseerd is in projecten waarin hedendaagse kunst zich verbindt met het leven van alledag, komen veel volkscultuurprojecten in aanmerking voor financiering. De Mondriaan Stichting onderzoekt nu de mogelijkheid ook vrijwilligerss op dit gebied te financieren. 18 19
Deze subsidies zijn heel belangrijk en stimulerend. aanvrager I think these contacts have opened many, many invaluable doors the possibilities are amazing organizing the first ever exhibition by a Dutch Antillean artist in Nepal is the first step. deelnemer oriëntatiereis The Mondriaan Foundation is truly international and it is phenomenal how widespread they are. And I do think they make a difference, because it helps to realize projects in other places. ondersteuning en activiteiten ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze galeriehouder
Zij draagt bij aan activiteiten die zich onderscheiden door innovatieve presentaties, nieuwe vormen van samenwerking of publieksbenadering of bijvoorbeeld een opmerkelijke inhoud. Naast deze afnamebevorderende activiteiten initieert en ontwikkelt de Mondriaan Stichting ook zelf activiteiten om beeldende kunst, vormgeving en cultureel erfgoed onder de aandacht te brengen, zoals symposia, lezingen, publicaties en onderzoek. Om internationale samenwerking en uitwisseling te bevorderen organiseert zij jaarlijks oriëntatiereizen voor curatoren en journalisten die in Nederland werkzaam zijn. Buitenlandse professionals kunnen deelnemen aan het internationaal bezoekersprogramma, dat hen in staat stelt kennis te maken met de kunst in Nederland. Verder is de Mondriaan Stichting verantwoordelijk voor de Nederlandse inzending naar statelijke manifestaties, zoals de Biënnale van Venetië. De Mondriaan Stichting ondersteunt projecten en andere activiteiten die de belangstelling voor beeldende kunst, vormgeving en cultureel erfgoed in Nederland en daarbuiten bevorderen. Afnamebevorderende activiteiten De volgende activiteiten konden in 2009 worden ondersteund: projecten Incidentele activiteiten met een bijzonder karakter die zich duidelijk onderscheiden en een meerwaarde bieden tegenover het bestaande aanbod, en die een relatie leggen met de samenleving In 2009 ontving de Mondriaan Stichting 393 aanvragen voor projecten voor beeldende kunst, vormgeving en cultureel erfgoed (kinderboekillustraties zijn niet meegerekend). Honderdzes aanvragen werden voor een bedrag van 4.744.790 euro gehonoreerd. Daarnaast werden 287 aanvragen niet gehonoreerd > pagina 116. ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze In het nieuwe beleid zijn de werkwijze en de beoordeling van aan vragen aangepast. Met ingang van 2009 adviseert een volledig interdisciplinaire commissie over de aanvragen voor beeldende kunst, vormgeving en cultureel erfgoed. Deze werkwijze blijkt succesvol: er is meer ruimte voor integrale oordeelsvorming en levendige discussie over aanvragen. De Mondriaan Stichting ervaart de uiteenlopende expertise en inbreng van adviseurs in de beoordeling als een verrijking. De interdisciplinaire benadering sluit bovendien goed aan bij de veranderende sector, waar steeds meer interdisciplinair wordt gewerkt. De grote druk op het budget, de veranderende praktijk en de interdisciplinaire benadering vragen om aangepaste criteria > pagina 73. Beoordeeld wordt of een project een 20 21
evidente meerwaarde vertegenwoordigt en iets toevoegt aan het grote aanbod van projecten doordat het zich in vorm, inhoud of uitvoering aantoonbaar onderscheidt van het landelijke aanbod. Een ander nieuw criterium is relaties met de samenleving. De Mondriaan Stichting vindt het belangrijk dat projecten werkelijk impact hebben op het publiek en de belangstelling voor beeldende kunst, vormgeving en cultureel erfgoed vergroten. Dit nieuwe criterium blijkt in de praktijk effectief om projecten te selecteren die een brug weten te slaan tussen publiek en cultuur. Opvallend is dat vaker ingaan op de urgentie of relevantie van hun project. De aanvragen sluiten meer aan bij een maatschappelijke realiteit of bepaalde (theoretische) discussies en geven vaker blijk van een naar buiten gerichte blik. Naast meerwaarde en relaties met de samenleving zijn ook een doordachte en realistische publieksbenadering en een excellente uitvoering criteria. De Mondriaan Stichting vindt het belangrijk dat de cultureel diverse en steeds internationalere maatschappij ver tegenwoordigd is in presentaties, collecties, personeelssamenstelling en publieksbereik van kunst- en erfgoeds. Daarom zijn culturele diversiteit en internationalisering prioriteiten binnen alle ondersteuningsmogelijkheden en activiteiten. Publicaties Eenmalige, niet-monografische en opiniërende publicaties die een bijdrage leveren aan de discussie en gedachtevorming over hedendaagse beeldende kunst en vormgeving kunnen worden ondersteund. Tot eind 2008 werkten de Mondriaan Stichting en het Fonds BKVB samen bij het financieren van publicaties. Per 1 januari 2009 zijn de ondersteuningsmogelijkheden opgesplitst in monografische publicaties door het Fonds BKVB en opiniërende publicaties door de Mondriaan Stichting. programma s Meerjarige series van inhoudelijk samenhangende activiteiten voor presentatie, experiment, opinie en debat, zoals tentoonstellingen, discussiebijeenkomsten, lezingen en tijdschriften Programma s presentatie-instellingen en tijdschriften In 2009 ontving de Mondriaan Stichting 42 aanvragen voor meerjarige programma s van presentatie-instellingen en tijdschriften. Er werd voor 6 miljoen euro aangevraagd. Eenentwintig aanvragen werden gehonoreerd en het beschikbare budget van 2,4 miljoen euro is volledig besteed > pagina 126. Daarnaast werden 22 aanvragen niet gehonoreerd. Opvallend was het grote aantal nieuwe. Een aantal meer gevestigde presentatie-instellingen heeft in 2008 al ondersteuning gekregen voor 2010 en daarna, of is vanaf 2009 opgenomen in de basisinfrastructuur van het ministerie van OCW. Opvallend was ook dat meer nadruk leggen op onderzoek en proces dan op concrete, afgebakende eindresultaten. Steeds meer experimenteren met instellingsvormen en stellen vragen over de positie van het kunstenaarsinitiatief. Sommige presentatieinstellingen laten de gebruikelijke cyclusduur van zes weken los en geven kunstenaars en publiek meer tijd en ruimte om werk en ideeën te ontwikkelen en te bekijken. Meer aanvragen thematiseren en praktiseren crossovers, samenwerkings verbanden en kruisbestuivingen tussen kunst en andere disciplines, waarvan geluidskunst, nieuwe media en performancekunst integraal deel uitmaken. Vaker dan in voorgaande jaren vervult vormgeving bij een aantal een prominente rol. Dit varieert van productie (van bijvoorbeeld tijdschriften) tot reflectie over de rol en functie van vormgeving in de kunstwereld en de samenleving. ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze In 2009 zijn minder aanvragen in behandeling genomen dan in 2008. Van de 26 aanvragen in 2009 zijn er negen gehonoreerd, tegenover veertien van de 41 aan vragen in 2008 > pagina 123. Deze daling heeft mede te maken met de opheffing van uitgeverij Veenman. Een ander deel van het budget is bestemd voor illustraties in kinder- en jeugdliteratuur. De Mondriaan Stichting werkt hierbij samen met het Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds, dat verantwoordelijk is voor de uitvoering. In 2009 zijn 21 geïllustreerde kinder- en jeugdboeken (en hun vertalingen) ondersteund > pagina 124. Vorig jaar waren dat er 23. Meer instellingen besteden in hun programmering aandacht aan maatschappelijke ontwikkelingen en oriënteren zich ook vaker internationaal. Internationale activiteiten zijn meestal praktisch van aard, zoals het deelnemen aan internationale netwerken of het programmeren van internationale kunstenaars. Programmeringen die inhoudelijk nadrukkelijk voortbouwen op of refereren aan internationale ontwikkelingen waren er ook dit jaar weinig. Bij de tijdschriften was de meest opvallende ontwikkeling de verschuiving van gedrukt tijdschrift naar crossmediaal platform. Naast het uitbrengen van een fysiek tijdschrift worden steeds meer live- en online activiteiten ontwikkeld die op andere manieren het publiek bij de tijdschriften betrekken. Aan Stichting Items heeft de Mondriaan Stichting een lening verstrekt voor een zelfstandige doorstart van het tijdschrift. 22 23
Algemeen geldt dat de trend van 2008 wordt voortgezet: instellingen gaan interessante internationale relaties en samenwerkings verbanden aan, ze positioneren zich duidelijk in het hier en nu en zijn minder op zichzelf gericht. Ook leggen ze relaties tussen de programma s en actuele, maatschappelijke of theoretische debatten. beleid, het belang voor en de afstemming met de Collectie Nederland, de relatie tot de eigen collectie en de kwaliteit van de collectie- en aankoopplannen. Musea moeten een eigen aankoopbudget hebben van 50.000 (bijvoorbeeld van gemeente of provincie) en een soepel bruikleenbeleid hanteren. Erfgoedprogrammeringen In 2009 konden erfgoedinstellingen en musea voor hedendaagse kunst voor de eerste keer aanvragen indienen voor hun programmering. Van de tien ingediende aanvragen werden er negen in behandeling genomen en zes ondersteund > pagina 127. Drie aanvragen werden afgewezen, één aanvrager trok zijn aanvraag in. Nagenoeg alle voorstellen gaven blijk van een sterke maatschappelijke betrokkenheid. De plannen gaan dan ook bijna zonder uitzondering over het aangaan van relaties en het leggen van verbindingen tussen de instelling en haar collectie enerzijds en de directe omgeving van de instelling anderzijds. Museum Ons Lieve Heer Op Solder, het Van Abbemuseum, het Amsterdams Historisch Museum en het Continium Discovery Center Kerkrade proberen in meer jarenprogramma s de eigen relevantie in de moderne maatschappij te onderzoeken door de samenleving er actief bij te betrekken. Het Allard Pierson Museum kiest met zijn erfgoedlaboratoria voor een meer experimentele en onderzoekende houding om nieuwe presentatie- en ontsluitingsvormen voor academische collecties te vinden. Opvallend is dat alleen Foam_Fotografiemuseum Amsterdam zich uitdrukkelijk internationaal wil manifesteren, door zich te ontwikkelen tot een internationaal merk via de website. Tegelijk bleek uit voor gesprekken met andere erfgoedinstellingen dat die internationale ambities wel degelijk bestaan. Om dergelijke plannen goed uit te werken hadden de meeste s meer tijd nodig. Zij kondigden aan in 2010 aanvraag te doen. In dat jaar worden dan ook niet alleen meer maar ook internationalere aanvragen verwacht. In 2009 werden negentien aanvragen ingediend, waarvan er achttien zijn gehonoreerd > pagina 128. Eén aanvraag werd afgewezen. De Mondriaan Stichting besloot voor de periode 2010 2011 extra aandacht te besteden aan aanvragen voor het afstemmen van collecties en het profileren van de eigen instellingen. Vooraf was aangekondigd dat gezamenlijke aanvragen extra zouden worden gewaardeerd. Hoewel musea meer dan ooit aandacht besteedden aan de profilering van de eigen instelling tegenover de Collectie Nederland, zijn er (nog) geen gezamenlijke aanvragen ingediend. Het ligt voor de hand een vergelijkbare afstemming tussen instellingen na te streven op een aantal andere verzamelgebieden, zoals mode en sieraden. Modeconservatoren hebben een overleg ingesteld waarin ze onder meer voorgenomen aankopen bespreken. Bovendien werd in december 2009 op initiatief van de Mondriaan Stichting, Premsela en Erfgoed Nederland een rondetafelgesprek over mode georganiseerd. Musea met belangwekkende mode collecties spraken met elkaar over afstemming, samenwerking en toegankelijkheid van hun collecties. Op initiatief van het Nederlands Fotomuseum Rotterdam ging in 2009 een gezamenlijk foto-overleg van start, waaraan de meeste fotocollectiebeherende instellingen deelnemen. Uit de aanvragen blijkt ook een betere afstemming tussen collectie en presentatie: musea besteden binnen hun presentatieplannen meer aandacht aan de eigen collectie. Verder willen musea zich vaker tot kenniscentra ontwikkelen. Dat blijkt in de praktijk nog lastig. Dat heeft vermoedelijk ook te maken met personele bezetting. ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze collecties Structurele aankopen van beeldende kunst en vormgeving na 1945, incidentele aankopen van bijzondere objecten binnen alle verzamelgebieden, volkenkundige aankopen, selectie en afstoten van collectie onderdelen Structurele aankopen 2010 2011 De Mondriaan Stichting ondersteunt structurele aankopen van musea voor moderne kunst en vormgeving. Eens per twee jaar kunnen musea aanvragen: in 2009 voor de periode 2010 2011. Aanvragen worden kwalitatief en kwantitatief beoordeeld. In de beoordeling wordt gelet op de samenhang tussen het ver zamel- en het presentatie Incidentele aankopen De Mondriaan Stichting ondersteunt museale aankopen die van cruciale betekenis zijn voor de Collectie Nederland. Deze aankopen kunnen op alle verzamelgebieden plaatsvinden. Ze vullen een belangrijke lacune in de Collectie Nederland aan (retrospectief) of brengen de Collectie Nederland als geheel op een hoger niveau (kwaliteitsverbetering). Dit vergroot de kwaliteit en samenhang van de museale Collectie Nederland en verbetert de internationale positie van de Nederlandse musea. Publiek toegankelijke instellingen die belangwekkende collecties beheren en presenteren kunnen aanvraag doen. Ondersteuning is mogelijk als een aankoop minimaal 50.000 bedraagt. Van de ondersteunde instellingen wordt een soepel en actief bruikleenverkeer met andere Nederlandse erfgoedinstellingen verwacht. De Mondriaan Stichting 24 25
ontvangt echter steeds vaker berichten dat dit bruikleenverkeer niet altijd soepel verloopt. Ook in het buitenland schijnt Nederland geen goede bruikleen reputatie te hebben. In 2009 werden 28 aanvragen voor incidentele aankopen ingediend, waarvan er twintig werden gehonoreerd en acht afgewezen > pagina 129. De be steding varieerde in de afgelopen vijf jaar van 9,2 miljoen euro (2005) tot 2,8 miljoen euro (2006), 5,8 miljoen (2007), 3,9 miljoen (2008) en 1,9 miljoen euro in 2009. De verschillen worden veroorzaakt door enkele zeer kostbare aankopen. De Mondriaan Stichting heeft op jaarbasis 2,7 miljoen euro beschikbaar. Het valt op dat Nederlandse musea de competitie op de internationale kunstmarkt, ondanks de crisis, steeds minder goed aankunnen. In 2009 lukte het tweemaal niet op een veiling een aankoop te doen om een werk naar Nederland te halen. Voor het eerst sinds 2003 ontving de Mondriaan Stichting weer een aanvraag voor een aankoop van mode: een tweede ensemble van John Galliano voor de Collectie Nederland, ditmaal voor het Gemeentemuseum Den Haag. In 2008 dienden het Stedelijk Museum Amsterdam en het Centraal Museum een gemeenschappelijke aanvraag in voor een kinderstoel van Gerrit Rietveld. Bij de aankoop hebben de musea een contract afgesloten voor de rechten en plichten over het object. De Mondriaan Stichting is met beide musea in overleg om op basis van dat contract een voorbeeldcontract op de website te plaatsen, zodat andere musea daarvan gebruik kunnen maken. Sinds eind 2008 beheert de Mondriaan Stichting een legaat van de legendarische kunstpresentator Pierre Jansen. Daaruit kreeg het Frans Halsmuseum De Hallen als eerste een bedrag van 22.100, voor de aankoop van de film Nummer twaalf (2009) van Guido van der Werve. Aankoopfonds volkenkundige musea De Mondriaan Stichting beheert een gemeenschappelijk fonds voor aankopen door volkenkundige musea. Deze aankopen moeten van cruciaal belang zijn voor de Nederlandse volkenkundige collectie. Het Aankoopfonds is een samenwerkingsverband tussen belangrijke volkenkundige musea (SVCN) en de Mondriaan Stichting. Deze musea storten een vast deel van hun aankoopbudget in het fonds en dit bedrag wordt door de Mondriaan Stichting verdubbeld. Per saldo wordt het fonds jaarlijks met 136.134 aangevuld. De eisen voor een aanvraag zijn hoog, meestal passeren aanvragen eerst een eigen aankoopcommissie voordat zij bij het Aankoopfonds worden ingediend. In 2009 werden van de zeven ingediende aanvragen er vier ondersteund > pagina 130. De samenwerking met de SVCN wordt in de beleidsperiode 2009 2012 voortgezet. De SVCN heeft een externe adviseur de opdracht gegeven het gezamenlijke collectie- en aankoopbeleid van de volkenkundige musea in kaart te brengen. Dit overzicht is naar verwachting begin 2010 gereed en zal de basis vormen voor de nieuwe samenwerkingsovereenkomst tussen de SVCN en Mondriaan Stichting. Toekomstige aanvragen zullen in dit nieuwe kader worden getoetst. Wet tot behoud van cultuurbezit De Mondriaan Stichting beheert een beperkt budget voor het conserveren van erfgoed dat is geplaatst op de lijst van de Wet tot behoud van cultuurbezit. Het erfgoed bestaat doorgaans uit particulier bezit dat van zo n groot belang voor Nederland wordt geacht, dat het niet zonder toestemming van de overheid aan het buitenland mag worden verkocht. Omdat plaatsing van objecten op de lijst beperkingen meebrengt voor de eigenaren, kunnen zij ter compensatie in aanmerking komen voor een rijksbijdrage van maximaal 60% in de kosten van conservering of restauratie. In 2009 honoreerde de Mondriaan Stichting twee aanvragen > pagina 130. Daarnaast kreeg zij enkele omvangrijke aanvragen waarover overleg wordt gevoerd met het ministerie van OCW. Vormgevingserfgoed Tot eind 2008 beschikte de Mondriaan Stichting over budget voor het behoud van belangrijk vormgevingserfgoed. In 2009 heeft zij nog bijgedragen aan twee projecten > pagina 131. Nieuw in Nederland Om museale aankopen ook via televisie onder de aandacht van het grote publiek te brengen ondersteunt de Mondriaan Stichting samen met het VSB Fonds en de Vereniging Rembrandt het televisie programma Nieuw in Nederland van de Avro. In dit programma worden de nieuwe aanwinsten van musea besproken. De objecten variëren van schilderijen tot orgels en van speelgoed tot video-installaties. De afleveringen duren ongeveer tien minuten en worden uitgezonden in het wekelijkse Kunstuur van de Avro. Regionale omroepen hergebruiken de uitzendingen en zenden opnieuw uit. KunstKoop Renteloze lening voor aankoop van hedendaagse kunst bij KunstKoopgaleries De KunstKoop stelt particulieren in staat kunst op afbetaling te kopen zonder dat zij rente betalen. Het is de enige ondersteunings mogelijkheid in het kunstbeleid die specifiek op de consument is gericht. De Mondriaan Stichting wil met de KunstKoop de particuliere markt versterken en de verkoop van hoogwaardige hedendaagse ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze 26 27
beeldende kunst bevorderen. Om budgettaire reden en het streven naar voldoende kwaliteit geldt de KunstKoop alleen voor kunst die wordt gekocht bij toegelaten galeries. Omdat het wenselijk is dat er per galerie een redelijk rentebudget beschikbaar blijft, is een maximum gesteld aan het aantal galeries dat aan de KunstKoop kan deelnemen. Uitvoering De Mondriaan Stichting selecteert de galeries die de KunstKoop mogen aanbieden. Aanvragen voor deelname worden voorgelegd aan deskundige adviseurs. Zij gaan na of de galeries voldoen aan de eisen van professionaliteit en kwaliteit. Professionaliteit heeft te maken met het werken volgens goed branchegebruik. Belangrijk is hoe de galerie is opgezet en ingericht, hoe zij zich presenteert en tentoonstellingen maakt, hoe zij omgaat met kopers en kunstenaars, of zij met haar activiteiten bijdraagt aan de ontwikkeling en bekendheid van kunstenaars en hoe zij het publiek gelegenheid geeft ontwikkelingen in het werk van kunstenaars te volgen. Verder moet het aanbod van de galerie getuigen van voldoende kwaliteit. Die kwaliteit geldt het werk van de individuele kunstenaars en het tentoonstellingsprogramma als geheel. De Mondriaan Stichting houdt voor een evenwichtige spreiding van deelnemende galeries over Nederland rekening met de regio waarin zij zijn gevestigd. Galeries kunnen eens in de twee jaar aanvragen. In 2009 vond geen beoordeling plaats. Voor deelname aan de KunstKoop in 2011 en 2012 kunnen galeries voor 15 september 2010 aanvraag doen. Per 1 januari 2009 namen 123 galeries deel aan de KunstKoop voor 2009 en 2010. In 2009 zijn vier galeries met hun activiteiten gestopt en hebben drie galeries met succes bezwaar aangetekend tegen de beslissing van de Mondriaan Stichting hen per 1 januari 2009 uit te sluiten van deelname aan de KunstKoop. Doordat het aantal nevenvestigingen in 2009 is gestegen tot dertien, kon het publiek op 135 plaatsen in Nederland gebruikmaken van de KunstKoop > pagina 131. Jaar 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 algemeen: van 9,85% naar 9,49%. Het aantal verstrekte contracten is met 16% verminderd. Ook zijn, hoewel minder drastisch, het gemiddelde aankoopbedrag en het gemiddelde leenbedrag gedaald. Deze gemiddelde bedragen zijn nog wel iets hoger dan de bedragen uit 2007. Ontwikkelingen KunstKoop 1997 2009 Aankoop- Leen- Rente Aantal Aankoop- Leenbedrag bedrag contracten bedrag bedrag verwerkt gemiddeld gemiddeld totaal in totaal in totaal in door MS in in 3.241.835 2.483.246 260.558 1.420 2.283 1.749 5.954.498 4.643.529 463.814 2.456 2.424 1.891 6.915.593 5.571.446 479.526 2.720 2.542 2.048 8.877.725 7.270.265 709.594 3.376 2.630 2.154 10.491.767 8.540.572 830.227 3.504 2.994 2.437 10.699.069 9.170.238 847.550 3.693 2.897 2.483 10.458.673 9.397.063 747.447 3.527 2.965 2.664 10.650.093 9.545.930 764.534 3.482 3.059 2.742 10.812.131 9.533.672 693.290 3.397 3.183 2.807 10.244.093 8.620.895 716.681 3.008 3.406 2.866 11.077.805 9.225.549 854.346 3.149 3.518 2.930 10.848.329 9.103.585 887.661 2.893 3.750 3.147 ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze Resultaten In de tabel op pagina 29 staan de resultaten van de KunstKoop over de periode 1997 2009 vermeld. Daaruit blijkt dat er minder contracten zijn afgesloten en dat de betaalde rente is verlaagd. De gemiddeld betaalde rente per lening bedroeg 9,49%, tegen 9,85% in 2008. 2009 8.670.544 7.320.196 693.345 2.427 3.573 3.016 Gegevens op basis van verwerking door de Mondriaan Stichting. Het gebruik van de KunstKoop geldt als belangrijke indicatie voor de groei en stagnatie van de kunstmarkt in Nederland in het algemeen. Ook de galeries ondervinden gevolgen van de economische crisis in 2009. Het aantal verkochte contracten via de KunstKoop is sterk afgenomen en het aankoopbedrag, het leenbedrag en de betaalde rente laten een daling zien van respectievelijk 20%, 20% en 22%. De daling van de betaalde rente wordt mede veroorzaakt door de daling van de rentestand in het 28 29
Professionalisering en innovatie De Mondriaan Stichting wil bijdragen aan een krachtige cultuur sector met professionele s, die in staat zijn publiek voor langere tijd aan zich te binden. Om deze reden ondersteunt en initieert zij naast afnamebevorderende activiteiten ook voorwaardenscheppende activiteiten voor het versterken van de sector. Veel aanvragen in dit eerste jaar gingen over conferenties. Soms wordt een symposium gecombineerd met een besloten gedeelte waarin een werkgroepenstructuur centraal staat. Een aantal aanvragen onderscheidt zich door thema en vorm. Eerder dan theoretische reflectie en debat is bij deze aanvragen het experiment belangrijk, het in de praktijk testen van nieuwe methodes en het delen van expertise. ontwikkelkosten Activiteiten voor het voorbereiden van projecten Om een project zo goed mogelijk te ontwikkelen draagt de Mon driaan Stichting bij in de kosten van het opzetten van internationale samen werkingsprojecten, het inhuren van specifieke expertise of het (laten) onderzoeken van best practices. De Mondriaan Stichting ontving in het eerste jaar van deze onder steuningsmogelijkheid 24 aanvragen, waarvan 18 aanvragen werden gehonoreerd voor een bedrag van 234.496 > pagina 133. Zes aanvragen werden afgewezen. Voor beeldende-kunstprojecten werden meer aanvragen ingediend dan voor erfgoedprojecten. Een substantieel aantal van de gehonoreerde aanvragen ging over concrete projectontwikkeling van een manifestatie met potentiële meerwaarde tegenover het bestaande aanbod en met bijzondere maatschappelijke relevantie. Een ander zwaartepunt lag bij het opzetten van internationale samenwerkingsrelaties, vaak ook buiten de bekende westerse circuits. Bijdragen waren er ook om onderzoek naar de slagingskans van nieuwe initiatieven te doen en best practices te onderzoeken. De evaluatie van deze activiteiten en de verspreiding van de opgedane expertise blijft vooralsnog summier. Dat kan komen doordat bepaalde activiteiten nog niet zijn afgerond en de resultaten nog niet gereed zijn voor evaluatie en verspreiding. De meest gangbare manieren waarop communiceren over hun activiteiten zijn nieuwsbrieven, verslagen, een website of blog en in een enkel geval een publicatie. KulturA Bijzondere activiteiten om de culturele infra structuur en de (internationale) uitwisseling op Antillen en Aruba te versterken Met KulturA beschikt de Mondriaan Stichting, samen met het Fonds BKVB, het Fonds voor Cultuurpartcipatie, het Nederlands Fonds voor Podiumkunsten+, het Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds en het Fonds voor de Letteren, over een bijzondere ondersteuningsmogelijkheid om de culturele infrastructuur op de Antillen en Aruba en de (internationale) uitwisseling te versterken. KulturA staat open voor projecten uit alle disciplines en is bedoeld als een aanvulling op de reguliere ondersteuningsmogelijkheden bij de deelnemende fondsen. ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze professionalisering Activiteiten voor het bevorderen van deskundigheid Om kunst- en erfgoedinstellingen in staat te stellen hun deskundigheid op peil te houden en te vergroten ondersteunt de Mondriaan Stichting projecten voor het ontwikkelen van expertise en het verder professionaliseren van de sector, zoals symposia, debatten of een experiment met een vernieuwende publiciteitscampagne. 2009 was het eerste jaar dat deze ondersteuningsmogelijkheid bestond. De Mondriaan Stichting ontving in 2009 twaalf aanvragen voor professionaliseringsactiviteiten. Negen aanvragen werden gehonoreerd voor een bedrag van 161.589, drie aanvragen werden afgewezen > pagina 134. In dit eerste jaar werden dertig aanvragen ontvangen. Zeven daarvan werden ondersteund binnen de reguliere ondersteuningsmogelijkheden. Veertien aanvragen werden gehonoreerd voor een bedrag van meer dan 500.000; negen ontvingen een afwijzing of trokken de aanvraag in > pagina 135. Curaçao leverde de meeste aanvragen, gevolgd door Aruba, Sint Maarten en Bonaire. De projecten hadden betrekking op uiteenlopende disciplines: cultureel erfgoed, theater, dans, literatuur, beeldende kunst en architectuur. Verschillende aanvragen betroffen materiële investeringen, zoals de inrichting van theaterwerkplaats La Tentashon van Luna Blou op Curaçao of het interieur van een glaskunstwerkplaats van het Arubaanse Terrafuse. Ook werd er geïnvesteerd in specialistische kennis. Het Naam (National Archaeological Antropological Memory Management) op Curaçao kon een grote inhaalslag 30 31
maken in de inventarisatie, registratie en ontsluiting van de antropologische en archeologische collecties, de Philipsburg Jubilee Library op Sint Maarten digitaliseerde enkele belangrijke kranten en het literaire festival Literaire Tippelzone kon zijn public relations en marketing verder professionaliseren. Een belangrijk deel van het geld werd besteed aan projecten die de internationale positie van de Antilliaanse eilanden verstevigden. Het ging hier om deelname aan internationale conferenties, zoals door het Bonairiaanse Kas di Arte, of participatie in festivals, zoals de aanwezigheid van Danzarte uit Curaçao op het Surinaamse Rain Forest Kunst Festival. Interessant is ook de aansluiting van Curaçao op het internationale Docomomo-netwerk voor modernistische architectuur. Tijdens de twee bezoeken die fondsmedewerkers aflegden, hadden tientallen lokale s de gelegenheid hun projecten te presenteren en mogelijkheden tot ondersteuning te bespreken. Ook in de komende jaren zullen medewerkers geregeld op de eilanden aanwezig zijn en workshops verzorgen over het schrijven van projectplannen en het financieel verantwoorden. In het eerste kwartaal van 2010 zal een overzicht worden gemaakt van alle relevante culturele instellingen. Dat moet lacunes in het veld signaleren en gerichte investeringen mogelijk maken. Voor 2010 worden enkele substantiële projectaanvragen verwacht, ook van de Bovenwindse eilanden en Bonaire. veiligheidszorg Risicoanalyses en veiligheidsnetwerken Om het opstellen van veiligheidsplannen te bevorderen stimuleerde de Mondriaan Stichting tot eind 2009 activiteiten die bijdroegen aan het verbeteren van de kwaliteit van de veiligheidszorg van niet-rijksmusea, archieven, bibliotheken en andere collectiebeherende instellingen. In 2009 werd de ondersteuning voor veiligheidszorg afgerond > pagina 137. In vier jaar besteedde de Mondriaan Stichting 1,5 miljoen euro aan verbetering van de veiligheidszorg van niet-rijksmusea, archieven en andere collectie beherende instellingen. De bijdragen waren bestemd voor risicoanalyses en veiligheidsnetwerken. Veel instellingen kregen alle kosten vergoed voor het laten opstellen van een analyse. Voorwaarde was wel dat de instelling vervolgens zelf een beveiligingsplan zou maken waarin maatregelen staan bij beschadiging, vernieling, diefstal of brand. Ook de vorming van regionale netwerken voor veiligheidszorg werd ondersteund, met bijdragen tot maximaal 40% van de projectkosten. Vrijwel alle aanvragen voor het verbeteren van de kwaliteit van veiligheidszorg zijn gehonoreerd: honderd risicoanalyses en 21 veiligheidsnetwerken. De aanvragen kwamen van zeer uiteenlopende instellingen, waaronder ook kerken en bibliotheken. De ondersteuning blijkt succesvol: in vrijwel alle provincies bestaan nu veiligheidsnetwerken. De bewustwording en deskundigheid over veiligheidszorg in culturele instellingen is mede dankzij deze ondersteuning toegenomen. In 2010 verschijnt een externe evaluatie, uitgevoerd door Research voor Beleid. Dit bureau zal de korte- en langetermijneffecten van deze ondersteuning onderzoeken. leiderschapsprogramma Ontwikkeling van leiderschapskwaliteiten In de komende tien jaar gaat de babyboomgeneratie met pensioen. Daardoor ontstaan veel vacante directieposten, ook in de cultuursector. Het belang van de opleiding van toekomstige directeuren neemt daardoor toe. Talentvolle professionals zijn meestal of inhoudelijk of zakelijk opgeleid. Vaak is er in de praktijk weinig gelegenheid een combinatie van visie, ervaring en vaardigheden te ontwikkelen. Effectief leiderschap en cultureel ondernemerschap zijn voorwaarden voor goed functionerende, professionele instellingen. Daarom heeft de Mondriaan Stichting samen met het Nederlands Fonds voor Podiumkunsten+ en andere culturele instellingen het initiatief genomen een op Nederland afgestemd cultureel leiderschapsprogramma te ontwikkelen, naar het voorbeeld van het Cultural Leadership Programme van de Britse Clore Duffield Foundation. Het programma bestaat uit een traject van anderhalf jaar, naast de eigen baan. Onderwerpen zijn de inhoudelijke, beleidsmatige en zakelijk aspecten van het leiden van een culturele instelling. Inmiddels wordt het initiatief onderschreven door ongeveer dertig instellingen. Voor de financiering van het programma zullen de Mondriaan Stichting en het NFPK+ een aanvraag indienen bij het ministerie van OCW. ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze 32 33
Opinievorming publicaties De Mondriaan Stichting initieert ook zelf activiteiten om de opinievorming te stimuleren. Zij hecht eraan dat opvattingen en beschouwingen over beeldende kunst, vormgeving en cultureel erfgoed worden gedeeld, niet alleen tussen professionals maar ook met het publiek. Dat gebeurt onder meer door het organiseren van bijeenkomsten, debatten en publicaties, meestal in samenwerking met andere s. bijeenkomsten, debatten en symposia Stimulering van opinievorming Vanaf februari 2009 organiseerde de Mondriaan Stichting in samen werking met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten in elke provincie in Nederland een bijeenkomst om het nieuwe beleid toe te lichten. In deze bijeenkomsten werd informatie gegeven over de uitwerking, gevolgen en ondersteuningsmogelijkheden van het nieuwe beleid. Vervolgens was er de gelegenheid vragen te stellen aan medewerkers van de Mondriaan Stichting en de VNG in een speeddate. Tijdens Art Amsterdam werd vooruit gelopen op de Nederlandse inzending voor de 53ste Biënnale van Venetië. Curator Saskia Bos interviewde Fiona Tan over Disorient, het nieuwe werk dat Tan in juni op de Biënnale van Venetië presenteerde. In samenwerking met het Belgische Instituut voor beeldende, audiovisuele en mediakunst BAM werd een expertmeeting ge organiseerd over internationale distributie van publicaties. Hiervoor waren verschillende instellingen en uitgevers uit Nederland en België uitgenodigd. Zij spraken met elkaar over de problemen die ze tegen kwamen en eventuele samenwerkingsmogelijkheden. Stimulering van opinievorming In 2009 presenteerde de Mondriaan Stichting twee publicaties: Evaluatie cultuureducatie 2006 2008 De Mondriaan Stichting en het Nederlands Fonds voor Podium kunsten+ stimuleerden ruim twee jaar lang cultuureducatie in het primair en voortgezet onderwijs. Per 1 januari 2009 is deze ondersteuning overgedragen aan het Fonds voor Cultuurparticipatie. Dit jaar verscheen daarom een speciale publicatie, die een terugblik biedt en de overdracht van deze succesvolle ondersteuningsmogelijkheid markeert. Korte sfeerschetsen geven een beeld van concrete resultaten en een aantal voorbeeldprojecten wordt enthousiast beschreven. De publicatie bevat bovendien een evaluatie van de effecten van de ondersteuningsmogelijkheid. Splitsen of knopen? Over volkscultuur in Nederland Met deze publicatie willen de Mondriaan Stichting, het Fonds voor Cultuurparticipatie, Erfgoed Nederland, het Meertens Instituut en het Nederlands Centrum voor Volkscultuur de discussie over volkscultuur in Nederland stimuleren. Het boek bevat artikelen van en interviews met experts en beleidsmakers. Ze geven inzicht in de positie die de cultuur van het dagelijkse inneemt en zetten uiteen wat overheden en fondsen voor volkscultuur kunnen doen. Minister Plasterk nam de publicatie in december in ontvangst. In januari 2010 volgt een debat over volkscultuur met culturele instellingen, beleidsmaker en politici. De Mondriaan Stichting onderzoekt de mogelijkheden om in de toekomst, eventueel in samenwerking met anderen, meer voor s voor volkscultuur te betekenen. ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze De Mondriaan Stichting was ook in 2009 partner in de conferentie reeks Kom je ook?, drie middagen met de beste voorbeelden van web 2.0 in cultuur en erfgoed, met als doel betrokkenheid en partici patie te verhogen. De bijeenkomsten waren bedoeld voor marketeers, curatoren, programmeurs, educators, managers en beslissers uit kunst, cultuur en erfgoed. 34 35
Internationalisering kunstenaarsinitiatieven in Afrika, Azië en Latijns-Amerika en de beeldende-kunstsector in Nederland. De oriëntatie van de kunstwereld is steeds meer internationaal. Instellingen en individuen werken steeds vaker grensoverschrijdend en culturele ontwikkelingen hebben een transcultureel karakter. Internationale reflectie en netwerkvorming zijn daarom belangrijk: ze kunnen bijdragen aan een beter begrip van het eigen functioneren, inspiratie bieden en tot gezamenlijke oplossingen leiden. De Mondriaan Stichting vindt het belangrijk dat Nederlandse s de kans krijgen netwerken en projecten te ontwikkelen, en heeft daarvoor een aantal mogelijkheden. internationale projecten in Nederland Arts Collaboratory is geen aparte ondersteuningscategorie, maar een initiatief dat binnen alle ondersteuningsmogelijkheden van de Mondriaan Stichting zijn weg kan vinden. Zowel projecten en programma s als reizen van journalisten en curatoren met of naar Arts Collaboratorypartners komen in aanmerking voor ondersteuning. In het promotionele beleid dat de Mondriaan Stichting in het buitenland voert gaat het dan concreet om presentaties van Nederlandse kunstenaars en vormgevers bij Arts Collaboratory-partners. Buiten tentoonstellingen en presentaties worden curatoren van de deelnemers uit het netwerk ook uitgenodigd voor het bezoekersprogramma van de Mondriaan Stichting en de jaarlijkse oriëntatiereizen. Internationalisering van de Nederlandse kunstwereld Internationalisering is geen aparte ondersteuningscategorie (op een klein aantal internationale projecten in Nederland na > pagina 138), maar een ontwikkeling die binnen alle ondersteuningsmogelijkheden van de Mondriaan Stichting wordt gestimuleerd. De belangstelling van is groot: in 2009 werden 71 aanvragen gehonoreerd met een prioriteit voor internationalisering. Zowel programma s als projecten kunnen als internationaal worden aangemerkt, omdat ze bijvoorbeeld aansluiten bij internationale debatten, internationale kunstenaars een podium bieden of samenwerken met buitenlandse partijen. Maar het kan ook gaan om het uitnodigen van buitenlandse pers of het berichten over internationale activiteiten in een Nederlands tijdschrift. Ook de lofts in New York leveren een bijdrage aan de internationalisering van de Nederlandse kunstwereld doordat ze mensen in staat stellen voor een korte periode en voor een lage vergoeding evenementen bij te wonen, afspraken te maken en contacten te leggen. In 2009 werden dertien projecten ondersteund (over drie aanvragen die eind 2009 binnenkwamen is nog geen beslissing genomen)> pagina 139. Dat is aanzienlijk meer dan in 2007, toen twee aanvragen werden gehonoreerd, en 2008, toen zeven projecten werden ondersteund. Dit komt doordat Arts Collaboratory beter bekend raakt in Nederland en contacten die een tijd geleden werden gelegd, nu tot concrete projecten leiden. De belangrijkste ontwikkeling die zich in 2009 aftekende is een stijging van het aantal duurzame en netwerkbouwende projecten. Werd er aanvankelijk vooral voor presentaties aangevraagd, nu worden steeds meer aanvragen voor onderzoek- en uitwisselingsprojecten ingediend die een langere termijn bestrijken dan een presentatie. Hier bewees de nieuwe ondersteuningsmogelijkheid voor ontwikkelkosten haar waarde voor Arts Collaboratory. Uitwisseling en samenwerking moeten namelijk over langere tijd groeien en ontwikkelkosten dragen bij aan het opzetten van dit internationale netwerk en het verkennen van gedeelde interesses en manieren van werken. ondersteuning en activiteiten samenwerking werkwijze Arts Collaboratory Ondersteuning van kunstenaarsinitiatieven in Afrika, Azië en Latijns-Amerika en stimulering van samenwerking en uitwisseling tussen beeldende kunsts wereldwijd Arts Collaboratory is een flexibel netwerk van ruim twintig kunstenaarsinitiatieven in Afrika, Azië en Latijns-Amerika. Deze s worden ondersteund door Hivos en Stichting DOEN. De Mondriaan Stichting steunt de uitwisseling tussen deze instellingen en Nederlandse kunstenaars, journalisten, curatoren en culturele instellingen. Het netwerk is opgericht om samenwerking en uitwisseling te bevorderen tussen Aanvragers uit Nederland Vijf van de 28 aanvragen voor ontwikkelkosten die in 2009 zijn ontvangen betroffen projecten met Arts Collaboratorypartners. Het Nederlands Instituut voor Mediakunst wilde verandering brengen in de minimale vertegenwoordiging in de eigen collectie van mediakunst uit landen in Afrika en Zuid-Amerika. Het eerste jaar van dit project, getiteld Time Frame, was gericht op onderzoek en kennismaking via bezoeken, lezingen, filmvertoningen en uitwisseling van mediakunst. Het Stedelijk Museum Bureau Amsterdam kreeg een bijdrage voor literatuuronderzoek, werkbezoeken en workshops in zijn project Africa Reflected over de beeldvorming van Afrikaanse kunst in het westen. Ook binnen de aanvragen voor projecten wordt het opzetten van duurzame netwerken belangrijker. Een voorbeeld 36 37