CRIMINALISERING VAN COMMERCIËLE ORGAANHANDEL GETOETST AAN HET SCHADEBEGINSEL

Titelblad CRIMINALISERING VAN COMMERCIËLE ORGAANHANDEL GETOETST AAN HET SCHADEBEGINSEL Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door (20054999) Volckaert Eva Academiejaar 2011-2012 Promotor : Commissarissen : Prof. dr. Vermeulen Gert Prof. dr. Tom Balthazar Prof. dr. Marc Cools

Trefwoorden schadebeginsel harm principle orgaanhandel commerciële orgaanhandel criminalisering II

Toegankelijkheidsverklaring Verklaring inzake toegankelijkheid van de masterproef criminologische wetenschappen Ondergetekende, Volckaert Eva geeft hierbij aan derden, zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen, [de toelating] [geen toelating] (schrappen wat niet past) om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden. Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden onmiddellijk na het titelblad. Datum: 15.05.2012 Handtekening: III Faculteit Rechtsgeleerdheid Vakgroep Strafrecht en Criminologie - Secretariaat Universiteitstraat 4 - B-9000 Gent www.law.ugent.be/crim

Woord vooraf Deze masterproef kwam tot stand met het oog op het behalen van de graad van Master in de Criminologische wetenschappen aan de Universiteit van Gent. Een woordje van dank gaat uit naar mijn promotor Prof. Dr. Gert Vermeulen, om mij te sturen naar een goed thesisonderwerp en me ook de kans te geven hierover te schrijven. Tot slot zou ik ook graag Roos Thienpont en Hannelore Verzele willen bedanken voor het kritisch nalezen en verbeteren van dit werk, en mijn vriend Pieter-Paul Vossen om mij te blijven steunen en aan te moedigen wanneer ik het nodig had. IV

Inhoudsopgave Titelblad Trefwoorden Toegankelijkheidsverklaring Woord vooraf Inhoudsopgave I II III IV V INLEIDING 1 HOOFDSTUK 1. COMMERCIËLE ORGAANHANDEL 4 1. Inleiding 4 2. Definiëring commerciële orgaanhandel 4 2.1. Orgaan 4 2.2. Orgaanhandel 5 2.3. Commercieel 8 3. Duiding van de problematiek op wereldschaal 9 4. Besluit 12 HOOFDSTUK 2. WETTELIJK KADER COMMERCIËLE ORGAANHANDEL 14 1. Inleiding 14 2. Wettelijk kader 15 2.1. In België 15 2.2. Europese en internationale regelgeving 19 V

2.2.1. Europese Unie 19 - Kaderbesluit inzake mensenhandel van 19 juli 2002 en van maart 2009 20 - Resolutie van het Europees parlement van 22 april 2008 betreffende orgaandonatie en transplantatie: beleidsmaatregelen op EU-niveau 20 - Voorstel voor een richtlijn van het Europees Parlement en de Raad inzake kwaliteits- en veiligheidsnormen voor menselijke organen, bestemd voor transplantatie; 22 - Actieplan inzake orgaandonatie en -transplantatie (2009-2015): hechtere samenwerking tussen de lidstaten 22 2.2.2. Raad van Europa 23 - Verdrag inzake de rechten van de mens en de biogeneeskunde 23 - Aanvullend Protocol bij het Verdrag inzake de rechten van de mens en de biogeneeskunde, inzake transplantatie van organen en weefsel van menselijke oorsprong 25 - Aanbeveling betreffende Orgaanhandel in Europa 26 - Europees Verdrag inzake de bestrijding van mensenhandel 26 - Studie over de handel in organen, weefsels en cellen en de mensenhandel met het oog op de verwijdering van organen 27 2.2.3. Verenigde Naties 29 - Verdrag tegen transnationaal georganiseerde misdaad en haar aanvullende Protocollen 29 - Resolutie van de Algemene Vergadering inzake de preventie, bestrijding en bestraffing van handel in menselijke organen 31 2.2.4. Wereldgezondheidsorganisatie 31 - Resolutie inzake menselijke orgaan- en weefseltransplantatie 32 - Data Harmonization on Transplantation Activities and Outcomes: editorial Group for a Global Glossary 32 - Rapport Human Organ and Tissue Transplantation 33 VI

2.2.5. World Medical Association 33 - Aanbeveling betreffende Orgaanhandel in Europa 33 2.2.6. International Society of Nephrology en The Transplant Society 34 - De Verklaring van Istanbul inzake orgaanhandel en transplantatietoerisme 34 3. Besluit 35 HOOFDSTUK 3. WAT IS HET SCHADEBEGINSEL? 36 1. Inleiding 36 2. Wat is een beginsel? 37 3. Definiëring en ontleding van het schadebeginsel 37 3.1. John Stuart Mill 38 3.2. Joel Feinberg 40 3.3. Ontleding schadebeginsel 42 3.3.1. Overheidsingrijpen 43 3.3.2. Schade veroorzaken of de kans schade te veroorzaken 44 3.3.3. Schade aan anderen 51 3.3.4. Bemiddelende stelregels 54 4. Besluit 58 HOOFDSTUK 4. TOETSING VAN DE CRIMINALISERING VAN DE COMMERCIËLE ORGAANHANDEL AAN HET SCHADEBEGINSEL. 60 1. Inleiding 60 2. Voor- en tegenargumenten 62 2.1. Argumenten tegen commerciële orgaanhandel 62 2.2. Argumenten voor legalisering commerciële orgaanhandel 66 VII

3. Toetsing van de probleemstelling aan het schadebeginsel 70 3.1. Handel in organen van heart-beating donors 71 3.1.1. Veroorzaakt het gedrag schade of een onaanvaardbaar risico op schade aan anderen? 71 3.1.2. Bemiddelende stelregels 74 3.1.3. Is overheidsingrijpen noodzakelijk of is het niet gerechtvaardigd? 74 3.2. Handel in organen van non-heart-beating donors 75 3.2.1. Veroorzaakt het gedrag schade of een onaanvaardbaar risico op schade aan anderen? 75 3.2.2. Bemiddelende stelregels 80 3.2.3. Is overheidsingrijpen noodzakelijk of is het niet gerechtvaardigd? 81 3.3. Handel in organen van mensen die hersendood verklaard zijn 82 4. Besluit 82 ALGEMEEN BESLUIT 85 KRITISCHE BEDENKINGEN 91 BIBLIOGRAFIE 92 VIII

INLEIDING Wereldwijd heerst er een schaarste aan organen. Dit is het gevolg van een toenemende vraag. De wetenschap staat immers niet stil, en er komen almaar meer mogelijkheden om bepaalde ziektes te genezen door middel van een orgaantransplantatie. Het aanbod kan die voortdurend stijgende vraag echter niet volgen. In de EU alleen al staan meer dan 60 000 patiënten op wachtlijsten voor een transplantatie, en er overlijdt een aanzienlijk aantal patiënten als gevolg van het chronische tekort aan organen. 1 De wachttijden kunnen immers oplopen tot wel vier jaar. 2 Patiënten die het zich kunnen veroorloven willen daardoor niet wachten op een transplantatie in eigen land. 3 De combinatie van de schaarste aan en de levensnoodzakelijkheid van organen leidt tot een florerende zwarte handel. 4 De organen in dit illegale circuit zijn doorgaans afkomstig van personen met een zwakke socio-economische status in arme landen. 5 Voor de donatie wordt namelijk een vergoeding beloofd, waardoor zij hoop krijgen op een betere toekomst voor hen en hun families. De financiële vergoeding in ruil voor het orgaan, kan gezien worden als een win-winsituatie. Het geld echter dat de donoren ontvangen, is maar een peulschil van wat de zwarthandelaren bij de verkoop van een orgaan optstrijken. 6 Uit onderzoek onder nierdonoren in Pakistan blijkt overigens dat het grote merendeel geen financiële vooruitgang ondervond. 7 Bovendien laat de nazorg, die een absolute noodzaak is bij dergelijke zware operaties, te wensen over of ontbreekt die zelfs volledig, wat het risico op ernstige complicaties bij de donor nog veel 1 Resolutie van het Europees Parlement van 22 april 2008 over orgaandonatie en -transplantatie: beleidsmaatregelen op EU-niveau (2007/2210(INI)), Publicatieblad van de Europese Unie, 29 oktober 2009 (2009/C 259 E/01); (P6_TA(2008)0130), 2 3. 2 CANOY, M., De dubbele moraal bij handel in lichaamsmateriaal Ethische dilemma s en misstanden, De Academische Boekengids, Vol. 92, 2012, s.p.. 3 DANOVITCH, G. M. en DELMONICO, F. L., The prohibition of kidney sales and organ markets should remain, Current Opinion in Organ Transplantation, Vol. 13, 2008, 386-394. 4 Ibid. noot 2. 5 Ibid. noot 2. 6 CANOY, M., in Buitenhof [tv-reeks], 6 mei 2012, VPRO, Nederland 1. 7 Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Mensenhandel - Zevende rapportage van de Nationaal Rapporteur, Bureau Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Den Haag, 2009, 582. 1

groter maakt. 8 Precies om die reden zijn er veel donoren die, zowel financieel als op vlak van gezondheid, zelfs slechter af zijn dan voorheen. 9 Aangezien commerciële orgaanhandel toch in het illegale plaatsvindt, en er een grote nood is aan organen, wordt het misschien tijd niet meer te doen alsof onze neus bloedt. Deze masterproef toetst de criminalisering van commerciële orgaanhandel aan het schadebeginsel, om zo te ontdekken wat onder dit beginsel gezien wordt als de meest rechtvaardige manier van omgaan met het fenomeen. Er zijn immers slechts twee opties: ofwel wordt verder de weg van criminalisering bewandeld en wordt aan kansarmen die ten prooi vallen aan deze handel, de nodige wettige bescherming geboden. Ofwel wordt getracht vat te krijgen op deze schrijnende praktijken om ze menswaardiger en meer ethisch verantwoord te maken, maar vooral ook medisch goed georganiseerd te krijgen. Volgens het schadebeginsel is elk individu vrij in zijn doen en laten, zolang geen gedrag gesteld wordt dat schade berokkent aan anderen. 10 Overheidsingrijpen is dus enkel gerechtvaardigd wanneer er sprake is van een schending van andermans belangen 11 en wanneer de schadelijke gevolgen op een redelijke wijze toegeschreven kunnen worden aan het gestelde gedrag. 12 Schade of harm betreft zowel materiële en lichamelijke schade als emotionele schade. Bovendien kan niet enkel schade, maar ook de kans op schade voldoende zijn om gecriminaliseerd te worden: wanneer het risico op schade ten gevolge van een handeling, groot is en de schade ernstige gevolgen kan hebben, dan volstaat dat risico om de overheid op rechtmatige wijze te doen ingrijpen. 13 Maar belangen en kwetsbaarheden 8 Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Mensenhandel - Vijfde rapportage van de Nationaal Rapporteur, Bureau Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Den Haag, 2007, 268; Stuk S. 5-677/1 uit IDE, L., Wetsvoorstel tot het strafbaar stellen ven commerciële orgaanhandel en orgaantoerisme, ingediend in de Senaat op 24 januari 2011. (Dossierfiche S. 5-677). 9 WERKPLAATS BIO-POLITIEK. (22.04.2004). Medisch Toerisme en Orgaanhandel [WWW]. Werkplaats Bio-Politiek, Wageningen: http://www.biopolitiek.nl/pivot/entry.php?id=41 [29/06/2012]. 10 JACOBS, F.C.L.M. en MARIS, C.W., Rechtsvinding en de Grondslagen van het Recht, Assen, Koninklijke Van Gorcum, 2003, 371. 11 BAKER, J., The Moral Limits of Criminalizing Remote Harms, New Criminal Law Review, Vol. 10, nr 3, 2007, 370. 12 PERŠAK, N., Criminalising Harmful Conduct: The Harm Principle, its Limits and Continental Counterparts, New York, Springer, 2007, V VI. 13 GERRIS, J. R. M., Jeugdzorg en jeugdbeleid naar integraal welzijn, Assen, Koninklijke Van Gorcum, 2001, 42. 2

verschillen van persoon tot persoon, wat het moeilijk maakt om de omvang van de (potentiële) schade in te schatten, en dus ook de eventuele noodzaak om een bepaalde handeling strafbaar te maken. De strafwet gaat daarom uit van standaardbelangen die voor het gros van de bevolking gelden, zoals bijvoorbeeld belangen betreffende de gezondheid, economische toereikendheid en politieke vrijheid. 14 Deze masterproef is enerzijds een beschrijvende literatuurstudie over de notie commerciële orgaanhandel, de wetsbepalingen omtrent dit fenomeen en het schadebeginsel. Anderzijds houdt hij ook een toetsing in van de criminalisering van commerciële orgaanhandel aan het schadebeginsel. Dit werk wordt in vier hoofdstukken opgedeeld. In elk hoofdstuk wordt een centrale onderzoeksvraag beantwoord. In hoofdstuk één wordt eerst en vooral op zoek gegaan naar wat commerciële orgaanhandel precies inhoudt. Een fenomeen kan immers niet op degelijke wijze getoetst worden indien niet duidelijk is hoe het moet gedefinieerd worden, wat dus met andere woorden allemaal in de term vervat zit. Hoofdstuk twee gaat vervolgens op zoek naar hoe de strafbaarstelling er op dit moment uitziet. Wat is op nationaal, Europees en internationaal vlak reeds geregeld om de strijd aan te binden tegen commerciële orgaanhandel? In hoofdstuk drie wordt het schadebeginsel ontleed. Dit is nodig om de inhoud van het beginsel goed te begrijpen en zodoende een degelijke toetsing mogelijk te maken. In het vierde en laatste hoofdstuk wordt de criminalisering van commerciële orgaanhandel getoetst aan het schadebeginsel. Zodoende wordt getracht om een antwoord te vinden welk handelen tegenover het aan- en verkopen van organen het meest redelijk is. Is met andere woorden de huidige strafbaarstelling van commerciële orgaanhandel correct wanneer deze wordt getoetst aan het schadebeginsel? Ten slotte volgt een algemeen besluit waarin zowel de hoofdlijnen van de literatuurstudie als de resultaten van de toetsing nog eens op een rijtje gezet worden. De masterproef wordt afgesloten met enkele kritische bedenkingen. 14 FEINBERG, J., The Moral Limits of the Criminal Law: Harm to others, New York, Oxford University Press Inc., 1984, hoofdstuk 5, 2. 3

HOOFDSTUK 1. COMMERCIËLE ORGAANHANDEL 1. Inleiding Het aantal orgaantransplantaties neemt overal ter wereld constant toe. De toename van transplantaties heeft echter ook geleid tot misbruik en een illegale handel in menselijke organen. Wereldwijd duiken berichtgevingen op over commerciële handel in en diefstal van organen 15, hetgeen de geloofwaardigheid aantast van officiële orgaandonorprogramma s. 16 Maar wat kan eigenlijk begrepen worden onder de notie commerciële orgaanhandel? 2. Definiëring commerciële orgaanhandel Orgaanhandel is niet hetzelfde als mensenhandel, maar zij kunnen in de praktijk wel samenvallen binnen hetzelfde feitencomplex. 17 In wat volgt, wordt de notie commerciële orgaanhandel volledig ontleed, opdat de werkdefinitie in deze Masterproef duidelijk wordt. 2.1. Orgaan Een orgaan kan gedefinieerd worden als een gedifferentieerd en vitaal onderdeel van het menselijk lichaam, dat is opgebouwd uit verschillende weefsels, en die met een aanzienlijke autonomie zijn structuur, zijn vascularisatie en zijn vermogen om fysiologische functies uit te oefenen, behoudt. 18 Eenvoudiger gezegd is het dus een 15 Bijvoorbeeld: X. China geeft gebruik van organen geëxecuteerden toe, Het Parool, 27 augustus 2009, http://www.parool.nl/parool/nl/225/buitenland/article/detail/260092/2009/08/27/china-geeft-gebruik-vanorganen-geexecuteerden-toe.dhtml [28/04/2012]; X., Orgaanhandel bloeit nog steeds in China, De Morgen, 13 augustus 2009, http://www.demorgen.be/dm/nl/990/buitenland/article/detail/967030/2009/08/13/orgaanhandelbloeit-nog-steeds-in-china.dhtml. 16 Parliamentary Assembly of the Council of Europe. (10.04.2003). Prevention of abuses in the trade of vital human organs [WWW]. Raad van Europa, Straatsburg: http://www.assembly.coe.int/mainf.asp?link=/documents/workingdocs/doc03/edoc9782.htm [02.05.2012]. 17 Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Mensenhandel - Zevende rapportage van de Nationaal Rapporteur, Bureau Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Den Haag, 2009, 577. 18 Wet van 13 juni 1986 betreffende het wegnemen en transplanteren van organen, B.S. 14 februari 1987, art. 1. 4

bestanddeel van het menselijke lichaam of de menselijke vrucht. Dit is wel met uitzondering van bloed of geslachtscellen. 19 2.2. Orgaanhandel Orgaanhandel wordt door het Bureau Nationaal Rapporteur Mensenhandel gedefinieerd als het te koop aanbieden en daadwerkelijk verkopen van een orgaan, het kopen van een orgaan en het met winstoogmerk bemiddelen en/of het opzettelijk transplanteren van een verhandeld orgaan, tussen koper en verkoper. 20 De Verklaring van Istanbul betreffende orgaanhandel en transplantatietoerisme 21 beschrijft het fenomeen uitgebreider: orgaanhandel houdt de werving, het vervoer, de overbrenging, de huisvesting of de ontvangst van levende of overleden personen of hun organen in. Dit gebeurt door middel van dreiging met of gebruik van geweld of andere vormen van dwang, door ontvoering, fraude, misleiding, misbruik van macht of van een situatie van kwetsbaarheid, of van het geven aan of het ontvangen door een derde van betalingen of voordelen om de overdracht van controle over de potentiële donor te bereiken, en dit alles met het oog op uitbuiting door het wegnemen van organen voor transplantatie. 22 Hoewel het belangrijk is dat de fenomenen organ trafficking en trafficking in human beings for the purpose of organ removal goed van elkaar worden onderscheiden 23, kan 19 Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Mensenhandel - Zevende rapportage van de Nationaal Rapporteur, Bureau Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Den Haag, 2009, 578. 20 Ibid. noot 19, p. 578. 21 Steering Committee of the Istanbul Summit. (30.04.2008). Structure of the Declaration [WWW]. The Declaration of Istanbul on Organ Trafficking and Transplant Tourism, Istanbul: http://www.declarationofistanbul.org/index.php?option=com_content&view=article&id=78&itemid=54 [02.05.2012]. Zie infra, De Verklaring van Istanbul inzake orgaanhandel en transplantatietoerisme, p. 34. 22 Steering Committee of the Istanbul Summit. (30.04.2008). Definitions [WWW]. The Declaration of Istanbul on Organ Trafficking and Transplant Tourism, Istanbul: http://www.declarationofistanbul.org/index.php?option=com_content&view=article&id=77&itemid=57 [02.05.2012]. 23 DE BOER-BUQUICCHIO, M., (Deputy Secretary General of the Council of Europe). Event on Intersecting Human Rights rises: Organ Transplantation and Organ Trafficking, New Challenges and Controversies. New York, 11 december 2007. Speech is te lezen op: 5

bovenstaande definitie van organ trafficking uit de Verklaring van Istanbul toch voor verwarring zorgen: ze volgt bijna woordelijk de definitie van trafficking in persons in artikel 3 (a) van het Palermo Protocol van de VN. 24 De Raad van Europa gebruikt voor orgaanhandel de term organ trafficking, terwijl de Verklaring van Istanbul de term transplant tourism gebruikt voor hetzelfde fenomeen. 25 Verder wordt er in de Verklaring ook een onderscheid gemaakt tussen commerciële orgaanhandel (of ook wel commerciële transplantatie ) 26, reizen voor transplantatiedoeleinden 27 en - letterlijk vertaald transplantatietoerisme. 28 Shimazono onderscheidt vier types van internationale orgaanhandel: 29 http://www.coe.int/t/secretarygeneral/sga/speeches/2007/zzzk_11122007_un_organ_trafficking_en.asp [14/05/2012]. 24 Zie infra, Verdrag tegen transnationaal georganiseerde misdaad en haar aanvullende Protocollen, p. 29. 25 Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Mensenhandel - Zevende rapportage van de Nationaal Rapporteur, Bureau Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Den Haag, 2009, 596. 26 Commerciële transplantatie is een praktijk waarin een orgaan wordt behandeld als een product, onder meer door te worden gekocht of verkocht of voor ander materieel voordeel. 27 Reizen voor transplantatiedoeleinden is de beweging van organen, donoren en ontvangers of transplantatiechirurgen over de jurisdictionele grenzen heen met het oog op een transplantatie. 28 Reizen voor transplantatie wordt transplantatietoerisme, of in het NRM 7 orgaantoerisme genoemd, wanneer het gaat om het naar een buitenland reizen om daar een orgaan ter implantatie te ontvangen waarbij sprake is van gebruikmaking van orgaanhandel en/of commerciële orgaandonatie, of wanneer de gebruikte middelen (organen, professionele zorgverleners en transplantatiecentra) voor transplantatie bij de buitenlandse patiënt, het vermogen ondermijnen van het onderhavige land om transplantatiediensten te leveren aan de eigen bevolking. 29 SHIMAZONO, Y., The state of the international organ trade: a provisional picture based on integration of available information, Bulletin of the World Health Organisation, Vol. 85, nr. 12, 2007, 955 962. 6

Figuur 1: types van internationale orgaanhandel volgens Shimazono. 30 Op de eerste manier vertrekt een ontvanger uit land B naar land A. In land A bevinden zich de donor en het transplantatiecentrum. De tweede manier beschrijft de situatie waarbij de donor uit land A vertrekt, naar de ontvanger en het transplantatiecentrum uit land B. Bij werkwijze 3 vertrekken de ontvanger en de donor uit land A naar het transplantatiecentrum in land B. De laatste mogelijkheid, ten slotte, is die waar de donor uit land A en de ontvanger uit land B naar het transplantatiecentrum in land C trekken. 31 Het Comité van Ministers van de Raad van Europa tot slot, definieert orgaan- en weefselhandel in artikel 2 van haar aanbeveling aan haar lidstaten betreffende orgaanhandel in 2004 weer als volgt: - Het transporteren van een persoon naar een plaats voor het verwijderen van organen of weefsels zonder zijn of haar geldige toestemming; 30 Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Mensenhandel - Zevende rapportage van de Nationaal Rapporteur, Bureau Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Den Haag, 2009, 581. 31 Ibid. noot 30, p. 581. 7

- Het transporteren van een persoon naar een plaats voor het verwijderen van organen of weefsels met zijn of haar toestemming, maar in strijd met de wetgeving of andere regelgeving op het desbetreffende rechtsgebied; - De transplantatie van verwijderde organen en weefsels, al of niet vervoerd, in strijd met de wetgeving of andere regelgeving in de desbetreffende jurisdictie of in strijd met het internationale recht. 32 Transplantatie wordt in bovenvermelde aanbeveling gezien als het volledige proces vanaf het verwijderen van een orgaan of weefsel bij een persoon, tot de implantatie van dat orgaan of weefsel bij een andere persoon, inclusief alle tussentijdse procedures voor de voorbereiding, conservering, het opslaan en het transport van het orgaan. Het verwijderen slaat op het verwijderen van een orgaan of weefsel uit een lichaam, bestemd voor transplantatie, door een chirurgische ingreep of andere middelen. 33 2.3. Commercieel Het commerciële aspect wijst erop dat de handel gericht is op het maken van financieel succes. 34 Bijgevolg kunnen we besluiten dat commerciële orgaanhandel het beleid of de praktijk betreft waarbij vitale organen worden gezien als een verhandelbaar goed, inclusief de koop en verkoop voor om het even welk materieel voordeel. 35 Het moge duidelijk zijn dat er een hele waaier aan definities bestaat wat commerciële orgaanhandel betreft. Onder andere daardoor is al dan niet onder de algemene noemer mensenhandel in verschillende landen niet precies hetzelfde strafbaar 32 Committee of Ministers of the Council of Europe. (19.05.2004). Recommendation Rec(2004)7 of the Committee of Ministers to member states on organ trafficking [WWW]. Raad van Europa, https://wcd.coe.int/viewdoc.jsp?id=744621 [02.05.2012]. 33 Ibid. noot 32. Straatsburg: 34 GEERTS, G. en HEESTERMANS, H., Van Dale groot woordenboek der Nederlands taal. 3 delen, 12 de herziene druk, Utrecht / Antwerpen, Van Dale Lexicografie, 1995, 552. 35 Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Mensenhandel - Zevende rapportage van de Nationaal Rapporteur, Bureau Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Den Haag, 2009, 578. 8

gesteld. 36 Er is dus duidelijk nood aan een internationaal aanvaarde definitie van handel in organen, weefsels en cellen. 37 Het uitgangspunt van deze definitie zou moeten zijn dat elke transactie van een orgaan geregeld buiten de officiële, erkende instanties voor orgaantransplantatie, moet worden beschouwd als orgaanhandel. Daarom beveelt de gemeenschappelijke studie van de Raad van Europa en de Verenigde Naties over de handel in organen, weefsels en cellen en de mensenhandel met het oog op de verwijdering van organen, aan dat een internationaal rechtsinstrument wordt opgericht om een definitie van handel in OTC 38 op te stellen. Daarnaast moet dat rechtsinstrument eveneens maatregelen opstellen om dergelijke handel te voorkomen en slachtoffers te beschermen, alsook strafrechtelijke maatregelen om de misdaden degelijk te kunnen bestraffen. 39 3. Duiding van de problematiek op wereldschaal Naarmate het grote succes van orgaantransplantaties toeneemt (zie figuur 2), wordt ook het verschil tussen vraag en aanbod van organen almaar groter, wat leidt tot een schaarste in organen. Zo zou door dit chronische tekort aan organen, 15 tot 30 % van de Europese patiënten die op transplantatiewachtlijsten staan, sterven. Door de wanhoop van vele patiënten hebben internationale criminele organisaties opgemerkt dat een illegaal organencircuit dus erg winstgevend is, en zetten ze mensen die in extreme armoede leven en dus erg kwetsbaar zijn, onder druk om hun toevlucht te nemen tot het verkopen van hun organen. Binnen Europa zou dit voornamelijk in Oost-Europese landen gebeuren. 40 Buiten Europa zou het voor het merendeel over landen als China, Taiwan, India, Pakistan, de Filippijnen, Brazilië, Bolivië, 36 Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Mensenhandel 10 jaar Nationaal Rapporteur Mensenhandel in Nederland Achtste rapportage van de nationaal rapporteur, Bureau Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Den Haag, 2010, 35. 37 Secretariat of the Council of Europe Convention on Action against Trafficking in Human Beings Directorate General of Human Rights, Trafficking in organs, tissues and cells and trafficking in human beings for the purpose of the removal of organs, Verenigde Naties en Raad van Europa, Frankrijk, 2009, 8. 38 OTC = Organs, tissues and cells. 39 Ibid. noot 37, p. 8. 40 Parliamentary Assembly of the Council of Europe Social, Health and Family Affairs Committee. (10.06.2003). Trafficking in organs in Europe (Doc. nr. 9822) [WWW]. Raad van Europa, Straatsburg: http://assembly.coe.int/main.asp?link=/documents/workingdocs/doc03/edoc9822.htm [07.05.2012]. 9

Irak, Iran, Moldavië, Peru, Turkije en Colombia gaan. 41 Deze organen gaan vervolgens grotendeels naar Australië, Canada, Israël, Japan, Oman, Saudi-Arabië en de Verenigde Staten van Amerika. Het feit dat steeds meer mensen alsmaar makkelijker een grote hoeveelheid aan informatie kunnen inwinnen over orgaanhandel in het buitenland, komt deze evolutie natuurlijk niet ten goede. 42 Figuur 2: evolutie van het aantal patiënten op wachtlijsten 43 Hoewel de strafbaarstelling van mensenhandel met het oogmerk op orgaanverwijdering algemeen gedragen lijkt te zijn, moet het niet gezegd dat deze situatie een groot aantal ethische, medische en economische vragen oproept, met elk hun voor- en tegenstanders 44, waardoor er toch discussie is rond de verschillende vormen van orgaanhandel. 45 41 SHIMAZONO, Y., The state of the international organ trade: a provisional picture based on integration of available information, Bulletin of the World Health Organisation, Vol. 85, nr. 12, 2007, 956 958. 42 Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Mensenhandel - Vijfde rapportage van de Nationaal Rapporteur, Bureau Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Den Haag, 2007, 264. 43 OOSTERLEE, A. en RAHMEL, A., Annual Report 2009, Eurotransplant International Foundation, Leiden, 2009, 36 37, uit IDE, L., SLEURS, E. en BEUSELINCK, M. (24.12.2012). Orgaandonatie. Strategieën voor een groter aanbod [WWW]. Nieuw-Vlaamse Alliantie (N-VA), Brussel : http://www.nva.be/files/default/generated/dossier/dossier%20orgaandonatie.pdf [09/05/2012]. 44 Zie infra, hoofdstuk 4. Toetsing van de criminalisering van de commerciële orgaanhandel aan het schadebeginsel, p. 60. 10

Zo kan de vraag opgeworpen worden of mensen in armoede wel zouden mogen instaan voor de gezondheid van de rijken. Mag het verlichten van iemands armoede ten koste gaan zijn van de gezondheid? 46 Kan het met andere woorden toegelaten worden dat armoede de menselijke waardigheid en gezondheid schade toebrengt? 47 Net zoals elke al dan niet illegale handel, is ook orgaanhandel vraaggestuurd. De bestrijding van deze criminaliteit kan niet de enige verantwoordelijkheid blijven van de donorlanden. 48 In het verleden bleek al dat ook in onze Westerse landen personen bereid zouden zijn om tegen betaling een nier af te staan. 49 Hierbij zou de donor zich tijdens de voorafgaande medische procedures voordoen als een goede vriend van de receptor, die op altruïstische basis een orgaan wenst af te staan. Zodoende worden de regels omzeild om een transplantatie toch mogelijk te maken. Daarnaast zijn er ook patiënten die advertenties plaatsen om een levende altruïstische donor te vinden. 50 Hoewel dit adverteren op zich niet illegaal is, nodigen dergelijke annonces mogelijk uit tot orgaanhandel. Wanneer dan blijkt dat een aantal West-Europese landen een zorgwekkende evolutie kennen naar minder restrictieve wetgeving voor wat betreft niet-gerelateerde levende donatie 51, worden op die manier uiteraard ook deuren geopend voor misbruik van die nieuwe wetgeving. 52 45 Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Mensenhandel - Zevende rapportage van de Nationaal Rapporteur, Bureau Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Den Haag, 2009, 580. 46 Uit onderzoek blijkt bovendien dat 88% van de respondenten die na het afstaan van een orgaan tegen betaling, geen financiële vooruitgang ondervond, en bijgevolg niets was verholpen aan hun socio-economische situatie. Ibid. noot 45, p. 582. 47 Parliamentary Assembly of the Council of Europe Social, Health and Family Affairs Committee. (10.06.2003). Trafficking in organs in Europe (Doc. nr. 9822) [WWW]. Raad van Europa, Straatsburg: http://assembly.coe.int/main.asp?link=/documents/workingdocs/doc03/edoc9822.htm [07.05.2012]. 48 Ibid. noot 47. 49 Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Mensenhandel - Zevende rapportage van de Nationaal Rapporteur, Bureau Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Den Haag, 2009, 589. 50 Ibid. noot 49, p. 589. 51 Met niet-gerelateerde levende donatie wordt bedoeld: orgaandonatie van heart-beating donoren die niet plaatsvindt tussen gerelateerden. 52 Ibid. noot 47. 11

4. Besluit Bij orgaandonatie- en transplantatie komen onaanvaardbare praktijken voor, zoals handel in menselijke organen. Deze handel houdt bovendien soms verband met handel in mensen met het doel bij hen organen te verwijderen, iets wat een ernstige schending van de grondrechten inhoudt, namelijk een schending van de menselijke waardigheid en de lichamelijke integriteit. 53 Er kunnen verschillende vormen van orgaanhandel onderscheiden worden. Commerciële orgaanhandel is er daar één van. Doordat er ook heel wat verschillende definities van orgaanhandel in gebruik zijn, wordt niet overal ter wereld precies hetzelfde strafbaar gesteld en bestreden. 54 Dit is echter nefast voor de gezamenlijke bestrijding van het fenomeen, wat bij dergelijke grensoverschrijdende problematiek een absolute noodzaak is. Er is dus nood aan een internationaal aanvaarde definitie van handel in organen, weefsels en cellen. 55 Het uitgangspunt van deze definitie zou moeten zijn dat elke transactie van een orgaan geregeld buiten de officiële, erkende instanties voor orgaantransplantatie, moet worden beschouwd als orgaanhandel. Deze definitie wordt het best opgesteld door een internationaal rechtsinstrument. Verder zou ook verwacht kunnen worden dat het rechtsinstrument eveneens maatregelen opstelt om handel in OTC te voorkomen, slachtoffers te beschermen, en strafrechtelijke maatregelen om dergelijke praktijken passend te kunnen bestraffen, uitvaardigt. 56 53 Richtlijn 2010/45/EU van het Europees Parlement en de Raad van 7 juli 2010 inzake kwaliteits- en veiligheidsnormen voor menselijke organen, bestemd voor transplantatie, Publicatieblad van de Europese Unie 6 augustus 2010, art. 7. 54 SHIMAZONO, Y., The state of the international organ trade: a provisional picture based on integration of available information, Bulletin of the World Health Organisation, Vol. 85, nr. 12, 2007, 955 962; Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Mensenhandel 10 jaar Nationaal Rapporteur Mensenhandel in Nederland Achtste rapportage van de nationaal rapporteur, Bureau Nationaal Rapporteur Mensenhandel, Den Haag, 2010, 35. 55 Secretariat of the Council of Europe Convention on Action against Trafficking in Human Beings Directorate General of Human Rights, Trafficking in organs, tissues and cells and trafficking in human beings for the purpose of the removal of organs, Verenigde Naties en Raad van Europa, Frankrijk, 2009, 8. 56 Ibid. noot 55, p. 8. 12