Batterijen Omschrijving De omschrijving beperkt zich tot de draagbare batterijen (< 1 kg). De vaste batterijen, hoofdzakelijk de loodaccu s in voertuigen, worden hier niet behandeld. Onder de draagbare batterijen kan een verder onderscheid gemaakt worden tussen niet-herlaadbare (primaire) en herlaadbare (secundaire) types. De primaire types zijn de belangrijkste en vertegenwoordigen meer dan 90 % van de markt (op basis van omzet) in Europa. Bij de primaire batterijen kunnen 2 groepen onderscheiden worden: Normale formaten (AAA, AA, C, D, 9V blok): zinkkoolstof, alkaline en lithium; Knoopcellen: kwikoxide, alkaline, zilveroxide, lithium en zinklucht. Het voornaamste secundaire type is de NiCd-cel. Vanaf 1995 werden ook de herlaadbare nikkelmetaalhydride- en lithiumbatterij op de markt gebracht. De secundaire batterijen worden veelal ingebouwd in een toestel (PC, GSM, gereedschap,...). Specifiek toepasselijke wetgeving Vlaams gewest Het decreet betreffende de voorkoming en het beheer van afvalstoffen van 2 juli 1981, zoals gewijzigd op 20 april 1994 en op 19 april 1995 (het Afvalstoffendecreet). Het uitvoeringsbesluit van het Afvalstoffendecreet, namelijk het Besluit van de Vlaamse Regering van 17 december 1997 houdende het Vlaams Reglement inzake afvalvoorkoming en beheer (VLAREA), dat in werking trad 1 juni 1998: Het VLAREA voert onder meer de aanvaardingsplicht voor batterijen in. Daarnaast worden inzameldoelstellingen vastgelegd. Uiterlijk tegen het jaar 2000 moest een inzamelpercentage van 75% voor batterijen en een recyclingpercentage van 50% voor de afvalstoffen voortkomend uit de verwerking van afvalbatterijen gehaald worden. Een nieuwe milieubeleidsovereenkomst is momenteel in voorbereiding. 1
Federale wetgeving Koninklijk Besluit inzake batterijen en accu s die gevaarlijke stoffen bevatten van 17 maart 1997, gewijzigd door het KB van 20 augustus 2000: Dit besluit verbiedt het op de markt brengen van batterijen met meer dan 5 ppm kwik. Uitzondering hierop vormen de knoopcellen. Deze mogen niet meer dan 2 gewichtsprocent kwik bevatten. Met dit besluit werd de Europese richtlijn 98/101/EG van 22 december 1998 vertaald in federale wetgeving. De gewone wet tot vervollediging van de federale staatsstructuur van 16 juli 1993, gewijzigd bij de wetten van 3 juni 1994, 9 februari 1995, 4 april 1995, 7 maart 1996, 14 juli 1997 en 10 november 1997 betreffende de zogenaamde milieutaksen: Deze wet stelt dat batterijen, op kwikoxide batterijen na, worden vrijgesteld van milieutaks, vastgelegd op 0,5 EURO, wanneer een systeem van statiegeld of retourpremies of een ophaal- en recyclagesysteem van gebruikte batterijen (hierin inbegrepen herlaadbare batterijen en loodaccu s) wordt opgezet. In dit geval is de vrijstelling afhankelijk van het halen van inzameldoelstellingen (bv. 75% voor het jaar 2000 - zie ook hierboven VLAREA). In het kader van deze wet werd op 21 augustus 1995 de vzw BEBAT opgericht. BEBAT heeft tot doel alle types gebruikte accu s en batterijen te verzamelen om ze opnieuw een nuttige toepassing te geven. Ze werkt in de drie gewesten en staat onder toezicht van de federale overheid en de gewesten. Het systeem wordt gefinancierd door een inzamel- en recyclagebijdrage (I.R.B.) ten laste van de consument. Deze bijdrage is sinds 1 januari 1999 vastgelegd op 0,12395 EURO per batterij. Tussen de drie gewesten en het Fonds Ophaling Batterijen (vzw BEBAT) loopt sinds 17 juni 1997 een protocolovereenkomst over de selectieve inzameling en verwerking van gebruikte batterijen. De inzameldoelstelling van 75% voor het jaar 2000 werd in het kader van een nieuwe aanpassing aan de wet betreffende de milieutaksen eind maart 2001 gewijzigd. In 2002 moet 60% van de geproduceerde batterijen ingezameld worden. In 2003 en 2004 wordt de doelstelling verhoogd tot respectievelijk 62,5% en 65%. Europese Unie Richtlijn 98/101/EG van 22 december 1998 inzake batterijen en accu s die gevaarlijke stoffen bevatten.: Deze richtlijn wijzigt de richtlijn 91/157/EEG van 18 maart 1991. Inmiddels is een nieuwe Europese richtlijn inzake batterijen in voorbereiding. Deze zou inzamel- en recyclagedoelstellingen voor batterijen voorop stellen. Voor draagbare batterijen zou, ten vroegste vanaf 2003, 75% ingezameld en 55% gerecycleerd moeten 2
worden. De richtlijn zou ook een verbod inhouden voor de productie van batterijen die meer dan 0,002% Cd bevatten, vanaf 1 januari 2008. Er zou een uitzondering gemaakt worden voor toepassingen met Cd-houdende batterijen waarvoor nog geen evenwaardige alternatieven bestaan. Hoeveelheden Geproduceerde hoeveelheid In het jaar 2000 werden in België totaal 3.800 ton batterijen van diverse types op de markt gebracht. Het aandeel herlaadbare batterijen bedroeg 900 ton, waarvan ongeveer 2/3 de draagbare (< 1kg) en 1/3 de niet-draagbare (> 1 kg). De overige 2.900 ton bestonden uit niet-herlaadbare types. Op basis van deze cijfers kan de marktsituatie van de draagbare batterijen als volgt samengevat worden: Draagbare, niet herlaadbare batterijen: 2.9000 ton/jaar; Draagbare, herlaadbare batterijen: 600 ton/jaar. 30% van de op de markt gebrachte batterijen zijn ingebouwd in een toestel. Ingezamelde hoeveelheid In 2000 werden door BEBAT in geheel België meer dan 1.600 ton draagbare batterijen ingezameld [1]: Zinkkoolstof-, alkaline- en andere batterijen: 1.620 ton; Herlaadbare NiCd-batterijen: 2 ton; Knoopcellen: 8 ton. Het inzamelpercentage dat voor 2000 vooropgesteld was in het VLAREA, met name 75 %, werd niet gehaald. Volgens BEBAT is het praktisch onmogelijk deze doelstelling te verwezenlijken. Hiervoor vermeldt de organisatie twee redenen [1]: De levensduur van de herlaadbare batterijen varieert tussen de 5 tot 20 jaar. Voor primaire batterijen is dit aanzienlijk korter. De gebruiker blijkt afval batterijen echter geruime tijd te stockeren. Er is dus geen verband tussen de op de markt gebrachte batterijen in een bepaald jaar en de ingezamelde batterijen hetzelfde jaar; Meer en meer worden batterijen ingebouwd in toestellen. De consument is zich hiervan niet altijd bewust. 3
Inzameling De inzameling van batterijen wordt in geheel België georganiseerd door BEBAT [2]. Er zijn meer dan 20.000 verzamelpunten waar gebruikte batterijen gratis kunnen worden gedeponeerd (supermarkten, postkantoren, fotoshops, elektrowinkels, juweliers, scholen, gemeentehuizen, containerparken,...). BEBAT stelt op deze inzamelpunten specifieke inzamelrecipiënten ter beschikking. Daarnaast zijn er ook initiatieven genomen door de gewesten (bv. milieubox in Vlaanderen) of gemeenten (bv. wijkinzamelingen via de chemocar). De verzamelde batterijen worden regelmatig afgevoerd door erkende ophalers. De inzameling in het Vlaamse en Waalse gewest gebeurt momenteel door Watco. Voorbehandeling Op dit moment zijn een klein aantal geautomatiseerde sorteerinstallaties, van het type Euro-Bat-Tri, operationeel in Europa, met name in Frankrijk (Lyon) en in Duitsland. De sorteerinstallatie van Sortbat in Nederland werd in 2001 uit dienst genomen. Watco sorteert de in opdracht van BEBAT ingezamelde draagbare batterijen momenteel manueel in drie groepen, in haar vestiging te Beerse. De knoopcellen worden eerst verwijderd. Vervolgens worden de NiCd- en de NiMeH-batterijen geselecteerd. Aangezien de verwerker van deze batterijen een zeer zuivere aanvoer eist, worden enkel de batterijen waarvan duidelijk zichtbaar is dat ze van het NiCd- en NiMeH-type zijn, uitgesorteerd. Wat overblijft zijn voornamelijk zinkkool- en alkalinebatterijen, gemengd met de niet identificeerbare fracties. BEBAT overweegt om op termijn de manuele sortering te vervangen door een geautomatiseerde lijn, gelijkaardig aan deze van Euro-Bat-Tri. Deze lijn moet een meer doorgedreven en meer effectieve sortering van de batterijen mogelijk maken. Volgende eisen worden hierbij voorop gesteld [1]: 100% effectieve uitsortering van NiCd; scheiding van NiCd en NiMeH; scheiding van zinkkoolstof- en alkalinebatterijen; scheiding van alkalinebatterijen in een kwikvrije en kwikhoudende fractie; uitsortering van Li-batterijen en andere minder courante types. Hoever de sortering van batterijen moet of zal doorgedreven worden is sterk afhankelijk van de evolutie in de batterijmarkt (ontwikkelingen inzake herlaadbare batterijen,...) en ook van de technische ontwikkelingen inzake de verwerkingsprocessen. 4
Verwerking Naar verwerking toe wordt door BEBAT momenteel een onderscheid gemaakt tussen: Knoopcellen; Herlaadbare batterijen: NiCd en NiMeH; Overige batterijen: voornamelijk zinkkoolstof en alkaline. De knoopcellen vergen, omwille van het hoge gehalte aan kwik in de HgO-types, een specifieke behandeling. Ze worden verwerkt door Indaver Relight te Kallo (4 7 ton/jaar voor België). Het kwik wordt uit de knoopcellen gedestilleerd. Het kwikvrije residu wordt vooralsnog afgevoerd naar een klasse 1-stortplaats, uit voorzorg. De mogelijkheden voor verantwoord hergebruik worden onderzocht. De nikkelcadmium- en nikkelmetaalhydride-batterijen (ongeveer 150 ton/jaar voor België) worden door SNAM te Viviez, Frankrijk, behandeld. Het cadmium wordt eveneens door middel van destillatie gerecupereerd. Het residu vormt door het Ni-gehalte een hoogwaardige grondstof voor de producenten van roestvast staal. De alkaline-, zinkkoolstof- en andere batterijen (ongeveer 1.400 ton/jaar voor België) worden bij Revatech/Erachem te Luik, Engis en Tertre verwerkt. De ferro-fractie, het zink en het mangaan worden gerecycleerd. Plastics worden thermisch gevaloriseerd. Een beperkte restfractie wordt gestort. Evolutie Algemene tendensen: De verkoop van draagbare batterijen in Europa blijft toenemen. Meer en meer apparaten werken op batterijen. Vooral de vraag naar batterijen voor lichtere en kleinere toepassingen stijgt [3]. Dit heeft voor gevolg dat, wat de primaire types betreft, de zinkkoolstofbatterijen stilaan vervangen worden door meer performante alkaline-types. Ook wordt verwacht dat het marktaandeel van de knoopcellen sterk zal stijgen, voornamelijk dan de lithiumknoopcellen. Voor de secundaire batterijen wordt vooral een stijging verwacht van batterijen die zijn ingebouwd in een toestel (GSM, PC, gereedschap,...). De NiMeH- en Li-ion herlaadbare batterijen nemen hier stilaan de plaats in van de NiCd-batterijen. Dit heeft voor gevolg dat op termijn de samenstelling van de ingezamelde batterijen en de verhouding tussen de verschillende fracties gevoelig zal wijzigen. De bedrijven die actief op het vlak van batterijverwerking actief zijn, spelen reeds op deze wijzigingen in. 5
Kwikgehalte primaire batterijen: In oudere batterijtypes werd veelvuldig gebruik gemaakt van kwik. De leden van de European Portable Battery Association (EPBA) zien sinds 1994 van af van de toevoeging van Hg, met uitzondering van de knoopcellen. Er bleef echter nog een aanzienlijke import van kwikhoudende batterijen bestaan, voornamelijk vanuit Azië, het Midden- Oosten en Oost-Europa. De richtlijn 98/101/EC biedt hierop een antwoord, door een verbod om vanaf 1 januari 2000 batterijen met een kwikgehalte van meer dan 5 ppm op de markt te brengen. Deze concentratie kan gezien worden als een nulniveau, vermits ze overeenkomt met de normale aanwezigheid van kwik in zink. Voor knoopcellen is een uitzondering gemaakt, omdat kwikvrije alternatieven nog niet voor elke toepassing beschikbaar zijn. Aanvullend markeren de producenten die bij EPBA zijn aangesloten momenteel alle alkaline-batterijen met een kwikconcentratie lager dan 5 ppm met een fluorescerende inkt. Dit laat toe om met behulp van UV-detectie een kwikarme fractie af te scheiden. De effectiviteit van de detectie wordt op 95 98% geschat [4]. Door deze maatregelen kan verwacht worden dat het kwikgehalte van primaire batterijen, na uitsortering van de knoopcellen, geleidelijk aan zal dalen. EPBA gaat er van uit dat het gehalte tegen 2003 naar een niveau gedaald zal zijn, waarbij de aanwezigheid van kwik geen specifieke aandacht meer vergt. Volgens de European Battery Recyclers Association (EBRA) is deze benadering te optimistisch, waardoor specifieke verwerkingstechnieken nog gedurende ruime tijd noodzakelijk zullen zijn voor behandeling van de niet gegarandeerd kwikvrije fracties (door sortering op basis van de fluorescente markering). Referenties 1. Yves Van Doren,BEBAT, St.-Stevens-Woluwe, tel. 02 721.24.50, 2001; BEBAT, 2. www.bebat.be; 3. Market, Evolution of Technological Progress and Environmental Impact of Batteries and Accumulators, ERM in opdracht van EC DGXI, juli 1997; 4. Mike Van Acoleyen, Gegevens aanvaardingsplicht en databank in- en uitvoergege vens, OVAM, tel. 015 28.42.84, 2001. 6