Bronnen Protocol Cystectomie en deviatie (uretero ileo cutaneo stomie) volgens Bricker of walance. SZE, 2011. Folder Verwijderen van de urineblaas bij blaaskanker (cyctectomie). Jeroen Bosch Ziekenhuis, 2011. Folder Verwijderen van de blaas en aanleggen van een urinestoma. Isala klinieken. Folder Verwijderen van de blaas en maken van een nieuwe. Isala klinieken. Folder Verwijderen van de blaas met aanleg van urineomleiding. Ziekenhuis Rivierenland, 2008. Folder Als uw blaas moet worden weggenomen Cystectomie. Nij Smellinghe, 2004. Urologie Laparoscopische radicale cystectomie Het verwijderen van de blaas door middel van een kijkoperatie Boermarkeweg 60 7824 AA Emmen Postbus 30002 7800 RA Emmen Tel. 0591 69 19 11 MA 1795 02-12-v1 -H 16 1
Inleiding Uw arts heeft u verteld dat u in aanmerking komt voor een operatie waarbij de blaas in het geheel wordt verwijderd via een kijkoperatie. Deze folder informeert u over de gang van zaken rondom deze operatie. Het kan zijn dat de situatie voor u persoonlijk iets anders is dan beschreven. Belangrijke telefoonnummers Polikliniek urologie 0591-69 14 70 (op werkdagen van 9.00 11.00 uur en van 14.00 16.00 uur) Spoedeisende hulp 0591-69 12 22 Heeft u na het lezen van de folder nog vragen, stel deze dan gerust aan de arts of de verpleegkundige. Voorafgaand aan de operatie wordt voor u een afspraak gemaakt bij de verpleegkundig specialist oncologie en de stomaverpleegkundige. Zij geven u informatie en begeleiding rondom de operatie. Stomaverpleegkundige 0591-69 12 94 Marianne Lubberink Tine Smeenk Bereikbaar op werkdagen van 8.00 uur 16.30 uur Verpleegkundig specialisten oncologie: Anja Binnenmars 0591-69 13 80 Minke Bouma 0591-69 13 71 Marlene Braam 0591-69 13 63 Mieke Kuilder 0591-69 13 74 Bereikbaar op werkdagen van 8.30 17.00 uur, bij voorkeur tussen 9.00 9.30 uur of 13.00 13.30 uur Verantwoording tekst Deze brochure is samengesteld door Marlene Braam (verpleegkundig specialist oncologie) en Marianne Lubberink (stomaverpleegkundige), in samenwerking met dr. Hassankhan en de dienst patiëntenvoorlichting van het Scheper Ziekenhuis. Bent u van mening dat bepaalde informatie ontbreekt of onduidelijk is, dan vernemen wij dat graag. 2 15
In de gesprekken met uw uroloog, de stomaverpleegkundige of de verpleegkundig specialist is ruimte om deze veranderingen of klachten te bespreken. Samen met u kan gekeken worden naar eventuele oplossingen. Contact opnemen Neemt u tot de poliklinische controle na ontslag uit het ziekenhuis contact op met de poli urologie (tijdens kantooruren), de huisarts of de spoedeisende hulp wanneer: u aanhoudende (buik-)pijn heeft, die niet verdwijnt met gebruik van de voorgeschreven pijnstillers of viermaal daags om de zes uur twee tabletten paracetamol van 500mg; u koorts heeft boven de 38.5 C; u bloed verliest vanuit de urinestoma of de plasbuis; er geen urineproductie is via de urinestoma of als u plotseling niet meer kunt plassen. Meer informatie KWF kankerbestrijding: www.kwfkankerbestrijding.nl Patiëntenvereniging voor blaas- of nierkanker: www.waterloop.nfk.nl De Nederlandse Stomavereniging: www.stomavereniging.nl Inhoudsopgave De blaas 4 Kijkoperatie 5 Blaasverwijdering 5 Een incontinent stoma (urinedeviatie volgens Bricker) 7 Een continent stoma (Indiana pouch) 8 Een orthotope blaas (neoblaas) 9 Voorbereiding op de operatie 10 Opname 11 Dag van de operatie 11 Na de operatie 11 Naar huis 13 Gevolgen voor de seksualiteit 13 Contact opnemen 14 Meer informatie 14 Belangrijke telefoonnummers 15 Verantwoording tekst 15 Bronnen 16 14 3
De blaas De blaas is een orgaan in de buik waarin urine wordt verzameld. Die urine wordt eerst in de nieren geproduceerd en loopt daarna via de urineleiders (ureter) naar de blaas. De blaas dient als een reservoir voor de urine. De blaas is een spier die, wanneer hij vol is, een seintje krijgt van de hersenen dat hij zich kan ledigen. Dit wordt gevoeld als aandrang om te plassen. Vervolgens trekt de spierwand van de blaas zich samen om zo de urine via de plasbuis (urethra) naar buiten te lozen. De nieren, urineleiders, blaas en plasbuis vormen samen de urinewegen. Vooraanzicht van het urinewegsysteem van de vrouw Naar huis U kunt het ziekenhuis na ongeveer 10 tot 14 dagen verlaten. Bij uw ontslag krijgt u een afspraak mee voor controle op de polikliniek urologie, hier is de stomaverpleegkundige bij aanwezig. De eerste zes weken doet u het thuis rustig aan. U mag niet zwaar tillen. U heeft een grote operatie ondergaan en daardoor duurt het enige tijd voordat u weer hersteld bent en zich weer fit voelt. De eerste weken kunt u al na een kleine inspanning erg moe zijn. Het lichaam geeft vaak het beste aan wanneer de belasting te groot is. We adviseren u daarom niet te hoge eisen te stellen aan uzelf en de tijd te nemen om te herstellen. U kunt uw activiteit het beste rustig opbouwen en rust nemen als u moe wordt. Belangrijk is ook dat u goed drinkt (2,5 tot 3 liter). Voor de eerste periode thuis wordt er thuiszorg geregeld. Dit wordt geregeld op de verpleegafdeling via het transferbureau. Wanneer u een stoma heeft, zorgt de stomaverpleegkundige dat de benodigdheden hiervoor besteld worden. 4 Zijaanzicht van het urinewegsysteem van de man Gevolgen voor de seksualiteit Door de operatie verandert er veel in het lichaam dat te maken heeft met de seksualiteit. Bij de man zal, gezien de aard van de operatie, vrijwel altijd impotentie optreden. De zenuwen die nodig zijn voor een erectie lopen vlak langs de blaas en prostaat. Tijdens de operatie is het meestal niet mogelijk om deze intact te laten. Door het verwijderen van de prostaat is het niet meer mogelijk om bij een orgasme ook een zaadlozing te hebben. Bij de vrouw kan, als ook de baarmoeder is verwijderd, de beleving van seksualiteit veranderd zijn. De vagina kan ondieper en nauwer worden. Door beschadiging van bloedvaten en zenuwen naar de vagina toe, treedt regelmatig vaginale droogheid op. Voor sommige vrouwen verandert het orgasme niet, andere merken een duidelijke verandering: het duurt langer voor het zover is, het orgasme is korter en minder intens of komt helemaal niet. 13
infusen voor toediening van vocht en medicijnen; wonddrains voor de afvoer van wondvocht; twee kleine katheters (splints) in de urineleiders om de urine gemakkelijk af te voeren; in het geval van een neoblaas: een verblijfscatheter in de plasbuis; een maagsonde. Dit is een slangetje dat via uw neus in de maag ligt en de maagsappen afvoert naar een opvangzak; een sonde voor het toedienen van sondevoeding. Gedurende de eerste dagen is het belangrijk dat u voldoende rust krijgt om te herstellen van de operatie. De verpleegkundige zal u helpen met het uit bed komen. Dit wordt langzaam opgebouwd. Het mobiliseren is belangrijk voor uw bloedsomloop en longen. Er wordt bekeken wanneer de pijnstilling kan worden afgebouwd en de drains verwijderd kunnen worden. De darmwerking zal langzaam op gang komen. Op basis daarvan wordt bepaald hoeveel vocht en voeding u nodig heeft. Als de darmen en de stoelgang weer volledig op gang zijn, mag u weer normaal eten. Indien er bij u een stoma is aangelegd, wordt begonnen met het aanleren van de stomazorg. Wanneer u een neoblaas of continent stoma heeft wordt u geleerd hoe u moet katheteriseren. Kijkoperatie De operatie wordt in principe uitgevoerd door middel van een kijkoperatie. Dit houdt in dat er kleine buisjes in de buik worden ingebracht. Door één van de buisjes wordt een camera ingebracht zodat de uroloog op een televisiescherm de buikinhoud kan zien. Door de andere buisjes worden de instrumenten ingebracht die de uroloog nodig heeft om de operatie uit te voeren. Wanneer blijkt dat er niet veilig geopereerd kan worden met een kijkoperatie, dan zal worden overgegaan op een open procedure. Ondanks het feit dat een kijkoperatie technisch lastiger is omdat de operateur via een beeldscherm werkt en de operatie langer duurt zijn er ook een aantal grote voordelen. De operateur kan tijdens de ingreep alle details in het lichaam beter zien omdat de camera alles vergroot wordt. Hierdoor treedt er in het algemeen minder bloedverlies op en heeft de patiënt, ondanks de langere operatieduur, minder narcosemiddelen nodig omdat er minder zenuwen geprikkeld worden. Verder gaat het herstel na de operatie in het algemeen sneller. Tot slot is er natuurlijk een cosmetisch aspect; de littekens zijn een stuk kleiner dan bij een open operatie. Blaasverwijdering De arts heeft geadviseerd om uw blaas te laten verwijderen omdat er een blaastumor in de blaaswand groeit. De urineleiders worden vlakbij de blaas doorgesneden. Behalve de blaas worden ook de lymfeklieren die dichtbij de blaas liggen verwijderd. Als bij een man de urineblaas wordt verwijderd, worden meestal ook de prostaat en de zaadblaasjes en de blinde darm verwijderd. Als bij een vrouw de urineblaas wordt verwijderd, worden in principe ook de baarmoeder, de eierstokken en een deel van de voorzijde van de vagina (waar de blaas direct tegenaan ligt) en blinde darm verwijderd. 12 5
Na een blaasverwijdering moet de urine het lichaam op een andere manier verlaten. Mogelijkheden hiervoor zijn: een incontinent stoma; een continent stoma; orthotope blaas. De arts en stomaverpleegkundige bespreken met u welke mogelijkheid in uw geval het meest geschikt is. Opname U wordt één dag voor de operatie opgenomen op de verpleegafdeling. De verpleegkundige neemt een verpleegkundige intake af. Er worden controles (bloeddruk, pols en temperatuur) gedaan en er wordt bloed afgenomen. U heeft de dag voor de operatie een vloeibaar dieet. U mag geen melkproducten of koolzuurhoudende dranken nuttigen. Daarnaast wordt u gelaxeerd om de darmen schoon te maken. U bent nuchter vanaf 24.00 uur de avond voor de operatie. Dit betekent dat u vanaf dat moment niet meer mag eten en drinken. Ook is roken niet toegestaan. De diëtiste, stomaverpleegkundige en fysiotherapeut worden in consult gevraagd. Zij kijken gedurende de opname mee. Dag van de operatie s Morgens kunt u nog douchen. Tijdens de operatie mag u geen ringen, horloge, contactlenzen, oorbellen, piercings, gebit of bril dragen. U krijgt een operatiejasje aan. Om trombose te voorkomen krijgt u elastische kousen aangemeten. Deze draagt u tijdens de operatie. Daarna krijgt u de premedicatie voor de narcose, dit zijn medicijnen waar u wat slaperig van wordt, zodat u rustig naar de operatiekamer gaat. Ook krijgt u een pijnstiller. De verpleegkundige brengt u naar de operatiekamer. Na de operatie Na de operatie belt de uroloog uw contactpersoon om te vertellen hoe de operatie is verlopen. U gaat meestal eerst naar de Intensive Care. Hier wordt u heel nauwlettend in de gaten gehouden. Meestal wordt u één of twee dagen na de operatie weer overgeplaatst naar de verpleegafdeling. Als u ontwaakt uit de narcose bent u aangesloten op een aantal slangetjes: de epiduraalkatheter voor pijnstilling via de rug; 6 11
Voorbereiding op de operatie Afspraak stomaverpleegkundige Na het gesprek met de uroloog op de polikliniek krijgt u een afspraak mee voor de stomaverpleegkundige. Zij zal de voor- en nadelen van alle mogelijke opties met u bespreken en geeft informatie over het leven met een stoma. Uw partner en/of familie zijn ook bij dit gesprek van harte uitgenodigd. Polikliniek anesthesiologie Voor de opname heeft u een afspraak op de polikliniek anesthesiologie. Breng bij deze afspraak de verpakkingen van uw medicijnen mee. De anesthesioloog (narcotiseur) stelt u vragen over uw gezondheid en verricht lichamelijk onderzoek. De operatie vindt plaats onder algehele anesthesie (narcose). Daarnaast krijgt u een regionale anesthesie (ruggenprik) voor pijnbestrijding na de operatie. De anesthesioloog informeert u hierover. De afspraak duurt 20-30 minuten en kan vaak gecombineerd worden met een bezoek aan de verpleegkundig specialist oncologie. Een incontinent stoma (urinedeviatie volgens Bricker) Bij een incontinent stoma maakt de uroloog een soort buisje (Brickerlis) van een stuk dunne darm van circa 10-15cm, dit wordt eerst losgemaakt van de rest van de dunne darm. De uroloog sluit het ene uiteinde van de darm af. In het uiteinde implanteert de uroloog vervolgens de urineleiders die, zoals gezegd, van de nieren af komen. Van het andere uiteinde van het stuk darm maakt de uroloog een urinestoma. Dit is een kunstmatige uitgang waarlangs de urine het lichaam verlaat. Op de buik zit een zakje waarin u de urine opvangt. Bij een incontinent stoma heeft de stomadrager zelf geen controle over de afvloed van de urine. Bij deze methode moet u 24 uur per dag opvangmateriaal op de buik dragen. Het krijgen van een urinestoma betekent een grote lichamelijke verandering. De ervaringen van patiënten zijn over het algemeen gunstig. Er zijn bijna geen beperkingen in het dagelijks functioneren. Zwemmen, reizen en het beoefenen van (de meeste) sporten is meestal gewoon mogelijk. Verpleegkundig specialist oncologie Voor de opname krijgt u een verpleegkundig anamnesegesprek, zodat eventuele bijzonderheden al bekend zijn en daar voor of bij de opname meteen op gereageerd kan worden. De verpleegkundig specialist zal de inhoud van deze folder met u bespreken. Niet ontharen Vanaf 7 dagen voorafgaand aan de operatie mag u het operatiegebied niet meer zelf ontharen met tondeuse, scheermesje of ontharingscrème, omdat u daarmee het risico op infecties na de operatie vergroot. Wanneer het operatiegebied toch onthaard moet worden, gebeurt dit 1 dag voor de operatie door de verpleegkundige op de verpleegafdeling. 10 7
Een continent stoma (Indiana pouch) Een continent urinereservoir wordt gemaakt van een deel van de darmen. De uroloog sluit hierop aan de ene kant de twee urineleiders aan. Hierdoor komt de urine in het reservoir terecht. Aan de andere kant maakt hij een klep, waardoor de urine niet naar buiten kan stromen. De uitgang van het reservoir wordt onder in de buik gemaakt, soms in de navel. U maakt zelf het reservoir leeg met behulp van een katheter. Dit moet u minimaal vier maal per dag doen. Daarom is het urinereservoir niet voor iedereen geschikt. Bovendien is deze methode niet geschikt voor patiënten met slecht werkende nieren. Een orthotope blaas (neoblaas) Met een stuk van de dunne darm (45 tot 60cm) kan een zakje worden gemaakt, dat op de eigen plasbuis kan worden aangesloten. Dit heet een neoblaas of vervangblaas. Dit zakje van darmweefsel zal gaan functioneren als een reservoir voor urine. Meestal kan de neoblaas door spontaan plassen en soms met behulp van zelfkatheterisatie worden geleegd. Darmweefsel produceert slijm. Dit is in de urine terug te zien als slijmdraden of propjes. In het begin kan dit vrij veel zijn, maar in de loop van de tijd neemt dit vaak af. Mede door het slijm lukt het niet altijd om de neoblaas spontaan voldoende te legen. Daarom leren alle patiënten om de blaas helemaal leeg te maken met wegwerpkatheters. In overleg met de arts wordt bepaald of er regelmatig moet worden gekatheteriseerd. Kort na de operatie kan er nog maar een beperkte hoeveelheid urine in de neoblaas opgeslagen worden. De blaas moet dan elke twee tot drie uur worden geleegd, ook s nachts. De neoblaas kan geen aandrangsprikkel geven, zoals de oorspronkelijke blaas dat wel kon. Daarom moet u op de klok plassen. s Nachts moet de wekker gezet worden. Als de neoblaas vol is en niet op tijd wordt geleegd kan urineverlies ontstaan doordat de blaas overloopt. Na 3-6 maanden is de capaciteit van de neoblaas meestal toegenomen tot 300-500ml. Dan hoeft s nachts de wekker niet meer gezet te worden om te plassen. 8 9