Cursus Seniorenacademie najaar 2015 Wonen op terpen en wierden. De archeologie van het Noord-Nederlandse kustgebied 4. Materiaalstudie: aardewerk Annet Nieuwhof waarvoor wordt materiaalstudie gebruikt? 1. datering van grondsporen en structuren >> chronotypologie/typochronologie 2. studie van productie van object >> technologie 3. studie van gebruik van object (2 en 3: o.a. experimentele archeologie en etnografische bronnen) 4. studie van herkomst: handel/uitwisseling/winning van grondstoffen >> sociale contacten 5. vondstcomplexen: functie en betekenis context 6. sociale relaties, economie, religie, enzovoorts.. draaischijfaardewerk: niet handgevormd! Handgevormd aardewerk: grootste materiaalcategorie in terpopgravingen in Noord-Nederland: handgevormd aardewerk gemaakt en gebruikt tot ver in de middeleeuwen vanaf Romeinse tijd beetje import van draaischijfaardewerk. >>> technisch onvermogen of keuze? terra sigllata Muur van Hadrianus: jaren 20 2 e eeuw 1
Housesteads Housesteads castellum Friezen in Romeinse leger maakten eigen aardewerk! housesteads ware + heel mooi uitgevoerd, dunwandig handgevormd aardewerk in Romeinse tijd: imitatie kleinschalige productie >>> geen technisch onvermogen, maar keuze! datering: (chrono-) typologie Gaat uit van vorm Vorm verandert in de loop van de tijd Typologie mogelijk dankzij verschijnsel mode! Iedere periode heeft eigen aardewerktypen Beïnvloed door allerlei sociale en culturele factoren Niet noodzakelijk steeds mooier en beter! 2
Grote potten, wijdmondig Grote potten, nauwmondig streepbandversiering (late ijzertijd) Potten met versierde rand Schalen 3
Kleine potten Typologische ontwikkeling (Ezinge): 200 v.chr. 0: 500-200 v.chr.: geen duidelijk type groter hogere hals vaak streepband 0-150 na Chr.: klein uitstaand randje vaak versiering vaak 1 oor = Wierum-stijl 50-150 na Chr.: minder rond of met buikknik geen versiering 150-300 na Chr.: steeds meer zigzagprofiel 150-400 na Chr. 4
4 e -5 e eeuw: rand niet meer hoekig meer versiering steeds langere randen Angelsaksisch aardewerk vroege middeleeuwen (6 e -8 e eeuw): slordig vormgegeven en afgewerkt grof baksel geen versiering bodems steeds meer afgerond Hessens-Schortens aardewerk vanaf 8 e eeuw: kogelpot Productie aardewerk Late Middeleeuwen: handgevormde kogelpotten met een gedraaide rand verzamelen klei verschralingsmateriaal (magering) kneden vormen drogen oppervlaktebehandeling en aanzetten oren drogen bakken 5
voorbeeld Pakistan voorbeeld Nieuw-Guinea 6
Glad maken of polijsten Eventueel aanbrengen versiering: spatels, scherpe voorwerpen, vingertoppen, nagels Stempel van gewei Peins vroege middeleeuwen foto s W. Prummel 7
late IJzertijd uit: BROB 33 Goutum, 3 e eeuw foto E. Taayke allerlei potten vs. standaardisatie thuisproductie vs. werkplaats productie voor eigen gebruik vs. handel vrouw vs. man terpengebied: geen standaardisatie, elke pot is anders dus geen werkplaatsproductie kleinschalige productie voor eigen huishouden >> aardewerk gemaakt door vrouwen verspreiding van mode en stijl: via huwelijk met mannen elders volgende keer: over ritueel 450 pagina s zwartwit hardcover Engelstalig! aanbieding: 35 i.p.v 63 euro ten bate van Vereniging voor Terpenonderzoek kookpot voorraadvat vloeistofopslag deksels tafelservies zeven, kaasvormen bakken Functie 8
experiment 1 Kookpot experiment 2 vroege middeleeuwen: zwaluwnestoren Englum bakplaat 9
bakpan: vanaf 8 e eeuw deksels Pieter Aertsen 1560??? schenken midden-romeinse tijd houten serviesgoed, Ezinge, midden-ijzertijd zeven, kaasvormen, trechters, vergieten (zeldzaam) 10
Verspreiding 600 400 v.chr. 400 200 v.chr. Geometrisch versierd aardewerk midden-ijzertijd Waterbolk: Ruinen-Wommels aardewerk ijzertijd 200 v. Chr. - 0 11
1 e eeuw na Chr. Fries aardewerk Romeinse tijd (Texel) Wierum -stijl Friese stijl RWG Taayke 1996 100-250 na Chr. c. AD 250-350 Friese stijl Driesum-stijl, onversierd Driesum-stijl, met en zonder versiering Nordseeküstennahe Fundgruppe RWG RWG Taayke 1996 Taayke 1996 Bewoningsgeschiedenis bv. Englum Germanisering?? 800 Aardewerk per periode invloed wederzijds (bv. ook streepband in Duitsland gevonden) weerspiegelt socio-culturele netwerken aantal gedateerde exemplaren 700 600 500 400 300 200 100 0 700-400 v.chr. 400-200 v.chr. 200 v.chr.- 1 1-100 n.chr. 100-300 n.chr. 200-350 n.chr. 350-550 n.chr. 12
Ezinge Hoeveelheid aardewerk per periode bevolkingsdichtheid aantal gedateerde exemplaren 1200 1000 800 600 400 153 200 0 VMIJZ 459 455 MIJZ LIJZ 1004 VROM 553 255 MROM LROM/VVT 193 VME 82 LME Middag-Humsterland Midden-IJzertijd: 200 tot 400 mensen op ca. 90 km2 Late IJzertijd: 2000 op 130 km2 2de eeuw n.chr. iets meer dan 3000 op 155 km2 (resp. 3 à 4; 15,4 en 19,9 inwoners per km2). periode Romeinse tijd Westergo: 15.000-20.000 mensen Oostergo: 10.000 Hele terpengebied: 30.000-40.000 mensen = een vijfde tot een kwart van de huidige bevolkingsdichtheid >>> Terpengebied een van dichtst bevolkte gebieden in Europa! Piek in aardewerk/bewoning: 1 e eeuw (vooral in Groningen, ook in Friesland) Daarna afname Vanaf 3 e eeuw leegloop 4 e eeuw: vrijwel gehele terpengebied verlaten. enkele uitzonderingen: o.a. Ezinge nieuwkomers: 5 e eeuw: Angelsaksen Angelsaksische invasie: P.C.J.A. Boeles (vanaf 1906): materiaal uit Elbe-gebied (= thuisland Angelen en Saksen) in terpengebied + Bewoningshiaat: Taayke 1996: in terpengebied geen aardewerk uit 4 e eeuw, wel in binnenland Opgraving Wijnaldum (1991-1993) Argumenten voor verlaten terpengebied: 1. Sterke afname van vondsten en vindplaatsen vanaf 3 e eeuw 2. Laatste aardewerk Romeinse tijd ( Driesum-stijl ) niet samen gevonden met Angelsaksisch aardewerk 3. Niet of nauwelijks 4 e eeuws aardewerk in Friesland, beetje in Groningen 4. Geen 4 e -eeuwse metaalvondsten (mantelspelden bv.) in terpengebied 5. Bijna alle plaats- en riviernamen uit vroege middeleeuwen of later (uitzondering bv: Paddepoel) 6. Terplagen uit de 5 e eeuw of later volgen op terplagen uit de 2e/3 e eeuw 13
bv. Wierum Argumenten voor immigratie: Nieuw, Angelsaksisch aardewerk vanaf 5 e eeuw Nieuwe typen mantelspelden in de 5 e eeuw Nieuwe manieren van begraven vanaf 5 e eeuw Wijnaldum: andere oriëntatie nederzetting + introductie zodenhuizen Englum Englum Driesum-stijl vondstcomplex 5 e eeuw eerste helft 3 e eeuw zwaardriembeugel oorzaak verlaten kustgebied (binnenland niet): 1 e : waarschijnlijk landschappelijke veranderingen: drainageproblemen door vorming van steeds hogere kwelders in het noorden 2 e : sociaal vangnet verdwijnt, ook gunstig gelegen terpen (Wijnaldum bv.) worden verlaten Regionale verschillen: Friesland: (vrijwel?) helemaal leeg Groningen: niet helemaal (Ezinge niet) Oorzaak: al dan niet verdwijnen sociaalculturele netwerken 14
Groningen op kustgebied noordwest- Duitsland georiënteerd aardewerk: door de eeuwen heen altijd veel uitwisseling Friesland meer op Noord-Holland? (maar ook veel onderlinge contacten) bv. Ezinge 15