Algemene inleiding 1 Leerstof groep 5 t/m 8 1.1 Aardrijkskundige inhoud De inhoud van Wijzer door de wereld is gebaseerd op de kerndoelen van het leergebied Oriëntatie op jezelf en de wereld uit het domein Ruimte. Daarnaast zijn er ook kerndoelen uit de domeinen Mens en samenleving en Natuur en techniek verwerkt in de leerstof van Wijzer door de Wereld. Waar passend, zijn bovendien in de methode iconen uit de Canon van Nederland opgenomen. Ook wordt er aandacht besteed aan: ontwikkelingseducatie; burgerschapskunde; natuur- en milieueducatie. In jaargroep 5 staat het aanleren van kaartvaardigheden centraal. In het tweede deel van dit leerjaar beginnen de kinderen met de leerlijn topografie. In jaargroep 6 t/m 8 staat in de hoofdstukken 3, 6 en 8 een thema centraal. In deze hoofdstukken is er geen strikte koppeling tussen thema en regio. In de hoofdstukken 1, 2, 4, 5 en 7 worden regio s behandeld. In deze hoofdstukken is er een koppeling tussen regio en thema. hfst. groep 5 groep 6 groep 7 groep 8 1 Van boven af Nederland in het klein Het dichtbevolkte West-Europa 2 Hier wonen wij Op het platteland Uitgestrekt Noord- Europa De VS en haar buurlanden Net als Columbus 3 Een stad verandert Hoog en laag Weer en klimaat in Europa De wereld verkennen 4 Rondom de stad Aan het werk Het oosten van Europa Grote verschillen in Afrika 5 Werken met de atlas Dicht op elkaar Aan de Middellandse Zee Oceanië en Antarctica 6 Overal anders Help! Natte voeten! Werken in Europa Verschillen in de wereld 7 Nederland, waterland Natuur om ons heen De Alpen De opkomst van Azië 8 Andere landen Nederland: hier en daar De Europese Unie Arm en rijk in de wereld I
1.2 Topografie hfst. groep 5 groep 6 groep 7 groep 8 1 Provincies en hoofdsteden West-Europa Noord- en Midden- Amerika 2 Noord-Nederland (Fryslân, Groningen en Drenthe) 3 Regio s en Waddeneilanden Noord-Europa Europa (landen en hoofdsteden) Zuid-Amerika Gebergten en gebieden in de wereld 4 West-Nederland (Noorden Zuid-Holland en Utrecht) Oost-Europa Afrika 5 Provincies, provinciehoofdsteden en Amsterdam Zuid-Nederland (Noord- Brabant en Limburg) Zuid-Europa Oceanië en Zuidoost- Azië 6 Grote plaatsen in Nederland Zeeland en Flevoland Wateren, gebergten, gebieden (regio s) Landen en hoofdsteden in de wereld 7 Wateren in Nederland Oost-Nederland (Overijssel en Gelderland) Alpenlanden Azië (West-Azië, Zuid- Azië en Oost-Azië) 8 Werelddelen en de buurlanden Tropisch Nederland (Aruba, Bonaire, Curaçao, Saba, St. Maarten, St. Eustatius, Suriname) Europese Unie Wereld II
2 Leerstof groep 5 2.1 Aardrijkskundige inhoud De leerstof voor groep 5 staat voor een belangrijk deel in het teken van het aanvankelijk en voortgezet kaartlezen. Uitgangspunt is in eerste instantie de directe leefomgeving van de kinderen, zoals de straat, de wijk, of de school en haar directe omgeving. Bij het uitzoomen naar een grotere omgeving leren de kinderen plattegronden tekenen en lezen, symbolen gebruiken, legenda s lezen, met schaalstok en schaal werken, richtingen bepalen en plaatsbepaling uitvoeren. De onderdelen van het aanvankelijk kaartlezen zijn voorwaardelijk voor het goed gebruiken van de atlas. Het analyseren en interpreteren van kaarten is een belangrijk onderdeel van het voortgezet kaartlezen. In de tweede helft van het jaar worden de aangeleerde kaartvaardigheden ingezet en verder getraind bij het aanleren van de topografie. Hoofdstuk 1 In dit hoofdstuk staan de luchtfoto en de plattegrond centraal. Dit wordt uitgewerkt aan de hand van voorbeelden uit de directe leefomgeving van het kind: de wijk, de school en de slaapkamer van een kind. Aan de hand van deze voorbeelden worden ook de kaartleesvaardigheden geoefend. 2 In dit hoofdstuk wordt uitgezoomd van het huis naar de straat en vervolgens naar de wijk waar Abel en Marijn wonen. De volgende aspecten van het kaartlezen worden geïntroduceerd: de schaal (en het schaalstokje), de windroos, de legenda en een register. 3 Aan de hand van het leven van Abel en Marijn wordt de opbouw van de stad uitgewerkt. Aan bod komen: het oude centrum, woonwijken, een bedrijventerrein, het station, een autosnelweg, parken en de werkplekken van de ouders van Abel en Marijn. Les 2 gaat verder in op verschillende soorten werk. En in les 3 staat centraal wie de baas is in de stad. 4 In dit hoofdstuk gaat het niet meer alleen om de stad, maar vooral om de stad in relatie tot haar omgeving. Het verschil tussen stad en platteland komt in de eerste les aan de orde. Les 2 en 3 gaan verder in op het platteland en behandelen respectievelijk de boerderij en de natuur. Het schaalniveau van de kaarten waarmee de kinderen werken, wordt steeds kleiner (dus het schaalgetal wordt steeds groter). Steeds meer elementen verdwijnen van de kaart (= generaliseren). De kaartvaardigheden, zoals het gebruik van de legenda en schaal, worden opnieuw geoefend. 5 Deze les vormt de overgang naar het schaalniveau van heel Nederland. Voor het eerst komt een gebied groter dan de regio aan bod. Les 1 begint met de verdeling van Nederland in 12 provincies. Daarnaast komt de atlas voor het eerst uitgebreid aan bod: wat is een atlas? En hoe werkt een atlas? Amsterdam staat centraal in les 2. Aan de hand van deze stad worden verschillende onderdelen van de opbouw van een stad herhaald en worden nieuwe stedelijke elementen geleerd. Het thema van les 3 is vervoer. Allerlei soorten infrastructuur, variërend van de HSL tot internet, komen voorbij. 6 In dit hoofdstuk staat Nederland centraal. Les 1 gaat in op de uiterlijke kenmerken van het natuurlijke landschap zoals de akkerbouwgebieden, de weidegebieden, het heuvelland en het rivierengebied. De menselijke bouwstenen die aan het landschap zijn toegevoegd bij de inrichting ervan, komen aan bod in les 2. Het maken van keuzes bij de inrichting is daarbij een belangrijk onderwerp. De onderwerpen natuurbeheer, nieuwe natuur en natuurbehoud sluiten het hoofdstuk af. 7 Het thema van dit hoofdstuk is water. Les 1 gaat over de opslagplaatsen van water, zoals rivieren, de zee, sloten en de grond. Ook de functie van water als vervoersweg, voor recreatie en voor drinkwater komen aan bod. Weer en het weerbericht staan centraal in les 2. Op welke activiteiten heeft het weer invloed en waarom? De waterwinning en rioolzuivering sluiten het waterhoofdstuk af. In deze les leren de kinderen ook waarom ze zuinig moeten zijn met water. 8 Het laatste hoofdstuk van groep 5 zoomt nog verder uit. De werelddelen worden geïntroduceerd. Aan de hand van het thema vakantie komen in verschillende gebieden voorbij. Naar verre bestemmingen reizen gebeurt met andere vervoermiddelen dan vakantie vieren in Nederland. Ook komen verschillende vakantiewoningen en activiteiten aan bod. In les 2 gaat het om relaties die er zijn tussen Nederland (Nederlanders) en landen (of mensen uit landen) om ons heen, zoals Duitsland, België en Frankrijk. Het leven van kinderen in andere werelddelen komt in les 3 aan bod. Wat zijn de verschillen en overeenkomsten? III
2.2 Topografie Hoofdstuk 5 Plaatsen Gebieden Hoofdstuk 6 Plaatsen Hoofdstuk 7 Wateren Hoofdstuk 8 Gebieden Provincies, provinciehoofdsteden en Amsterdam Groningen, Leeuwarden, Assen, Zwolle, Arnhem, Lelystad, Utrecht, Haarlem, Den Haag, Middelburg, s-hertogenbosch, Maastricht, Amsterdam Groningen, Fryslân (Friesland), Drenthe, Overijssel, Gelderland, Flevoland, Utrecht, Noord-Holland, Zuid-Holland, Zeeland, Noord-Brabant, Limburg Grote plaatsen in Nederland Vlissingen, Terneuzen, Rotterdam, Leiden, Dordrecht, Enkhuizen, Alkmaar, Hilversum, Heerenveen, Delfzijl, Emmen, Enschede, Deventer, Almere, Amersfoort, Apeldoorn, Nijmegen, Breda, Tilburg, Eindhoven, Heerlen, Roermond Wateren in Nederland Noordzee, Waddenzee, IJsselmeer, Markermeer, Noordzeekanaal, Amsterdam-Rijnkanaal, IJssel, Lek, Neder-Rijn, Rijn, Maas, Waal, Nieuwe Waterweg, Biesbosch, Oosterschelde, Westerschelde Werelddelen en de buurlanden Noord-Amerika, Zuid-Amerika, Afrika, Oceanië, Antarctica, Azië, Europa, Nederland, Verenigd Koninkrijk, België, Duitsland, Frankrijk, Spanje, Italië IV 3 Materialen Het materiaal van Wijzer door de wereld bestaat voor jaargroep 5 tot en met 8 per jaargroep uit: leerlingenboek werkboek antwoordenboek handleiding kopieerboek methodegebonden software digibordsoftware Leerlingenboek Het leerlingenboek bevat aansprekende teksten en functionele illustraties, die vaak tekstvervangend zijn. Alle leesteksten in het leerlingenboek zijn op hun leesbaarheid gecontroleerd met de CLIB-leesindex van het Cito. De clibniveau s liggen tussen E4 en E5. Werkboek Wijzer door de wereld is werkboekgestuurd. De kinderen kunnen de leerstof van de basislessen zelfstandig verwerven en verwerken. De opdrachten in het werkboek zijn gevarieerd. Elke les begint met een of twee opdrachten die zorgen voor de oriëntatie op de les en het activeren van voorkennis. Daarna wisselen kennis-, inzicht- en vaardigheidsopdrachten elkaar af (bijvoorbeeld: invullen, rubriceren, vergelijken, ordenen, combineren, multiple-choice, puzzelen). Tevens worden de kinderen geregeld in staat gesteld hun eigen mening te geven. De laatste opdracht van elke les is gekoppeld aan het invullen van een blokje in de samenvatting (Kijk mee terug). Daarna volgen er een of twee steropdrachten (met het pictogram ster). Dit is extra werk: tempodifferentiatie. Andere pictogrammen zijn: de wereldbol met de loep (een atlasopdracht) en de computer (een computer/internetopdracht). De topografie-opdrachten zijn herkenbaar aan het roodgekleurde opdrachtnummer. Aan het eind van elk hoofdstuk krijgen de kinderen keuzeopdrachten aangeboden (Kies wijzer). De keuzeopdrachten zijn gevarieerde opdrachten. De theorie van meervoudige intelligentie ligt ten grondslag aan deze (omvangrijkere) opdrachten. De score van de kinderen op de toetsen en uw visie bepalen welke kinderen welke opdrachten maken. Bij het werkboek hoort een antwoordenboek waarmee kinderen zelf hun werk kunnen controleren. Handleiding De handleiding bestaat uit een Algemene inleiding en lesbeschrijvingen. Met de aanwijzingen in de lesbeschrijvingen haalt u optimaal rendement uit het materiaal in het leerlingenboek en werkboek. Stap voor stap wordt aangegeven hoe u en de kinderen met deze materialen kunnen omgaan. U kunt de kopieerbladen opnemen in de handleiding. Kopieerboek Het kopieerboek bestaat uit: Lastige woorden Samenvattingen Toetsen Antwoorden toetsen Herhaling Antwoorden herhaling Verdiepingsopdrachten Methodegebonden software In Wijzer door de wereld krijgen de kinderen een pakket topografische namen aangeboden. Alle topografische
items uit de Citolijst komen hierin terug. In de werkboeken krijgen de kinderen blinde kaarten, waarop de aan te leren namen op de juiste plaats moeten worden aangegeven. In de software worden dezelfde namen per hoofdstuk aangeboden. Behalve het grondig oefenen van de losse topografische namen in een kaart, worden de namen ook in samenhang geoefend, bijvoorbeeld: Welke provincies grenzen aan Duitsland? Welke provincies grenzen aan de provincie Utrecht? Welke provincie ligt het meest zuidelijk in Nederland? Digibordsoftware Het materiaal voor het digibord bestaat o.a. uit filmpjes, animaties en links naar internet. Hiermee kunt u uw les verlevendigen. 4 Het programma in groep 5 tot en met 8 4.1 Acht hoofdstukken Hoofdstukken 1 2 3 4 5 6 7 8 Basisstoflessen 3 3 3 3 3 3 3 3 Toetsen 1 1 1 1 1 1 1 1 Herhaling + verdieping 1 1 1 1 1 1 1 1 Het standaardprogramma van groep 5 tot en met 8 bestaat uit acht hoofdstukken van elk 3 basislessen. Dus in totaal 24 lessen. Een les duurt ongeveer 45 minuten. Naast de basislessen zijn er 8 toetslessen met samenvattingen. U kunt het standaardprogramma dus in 32 lessen behandelen. Met dit standaardprogramma voldoet u volledig aan de kerndoelen. Daarnaast kunnen de basislessen worden aangevuld met herhaling- en verdiepingsstof. 4.2 Samenvatting en toetsen Samenvatting Aan het eind van elke les maken de kinderen in het werkboek opdrachten die samen een samenvatting van de lesstof vormen (Kijk mee terug). De kern en de essentiële begrippen worden er nog eens op een rijtje gezet. Het resultaat van alle opdrachten van Kijk mee terug vormt een samenvatting van het hoofdstuk. De samenvatting kan geheel zelfstandig worden verwerkt, maar u kunt het ook samen met de kinderen doen. De kinderen kunnen de samenvatting gebruiken ter voorbereiding op de toets. In het kopieerboek staat ook nog een leesbare samenvatting die kinderen kunnen gebruiken om de stof te leren. Toetsen De toetsen evalueren de beheersing van de basisstof. Er zijn twee soorten toetsen: kennis-, inzicht- en vaardigheidsvragen over de aardrijkskundige inhoud uit de eerste drie lessen (de samenvatting) en de verwerkingsopdrachten uit het werkboek (de steropdrachten worden niet getoetst); topografietoets; de opdrachten gaan over de feitelijke topografie (reproductie) en over het kaartbeeld (toepassing; bijvoorbeeld: zet de plaatsen van west naar oost in juiste volgorde langs de Rijn). De kinderen kunnen deze toets ook op de computer maken. In de toetsbeschrijvingen staan de normeringen van beide toetsen. Natuurlijk kunt u hiervan afwijken, afhankelijk van het verloop van de lessen en de waarde die u zelf toekent aan een bepaalde opdracht. 5 Herhaling en verdieping 5.1 Differentiatie Wijzer door de wereld werkt met het BHV-model. Dit onderwijsmodel leent zich goed om adaptief onderwijs te geven. BHV staat voor de onderdelen Basisstof, Herhalen en Verdiepen. 5.1.1 Basisstof De basisstof is bedoeld voor alle kinderen. Elk hoofdstuk bestaat uit drie lessen basisstof. Deze drie lessen worden afgesloten met een toets. 5.1.2 Herhalen Herhaling is bedoeld voor kinderen die de basisstof onvoldoende beheersen en die nog moeite hebben met bepaalde opdrachten. Dit zijn de kinderen die onvoldoende scoren op de afsluitende toets(en). Omdat dit vaak kinderen zijn die moeite hebben met taal, wordt de basisstof van de aardrijkskundige toets herhaald via opdrachten die aan de illustraties in het leerlingenboek zijn gekoppeld. Op deze wijze verwerken de kinderen de basisstof nog eens op visuele wijze. Kinderen die onvoldoende scoren op de topografietoets, maken de topoherhalingsbladen. Hierin wordt vaak op speelse wijze de topografie herhaald. Ook met de topografiesoftware kan de stof worden herhaald. De herhalingsopdrachten staan op een kopieerblad. Voor de kinderen die de herhalingsopdrachten gaan maken, kunt u eerst het kopieerblad met de samenvatting met ze doornemen. 5.1.3 Verdiepen De verrijking of verdieping vormt de kern van het adaptief werken. Ze is bedoeld voor die kinderen die de toets(en) voldoende of goed hebben gemaakt. Zij gaan aan de slag met een verdiepingsopdracht die aansluit bij de aardrijkskundige inhoud van het hoofdstuk. Ook de kinderen die eerst de basisstof hebben herhaald, kunnen een minder tijdrovende verdiepingsopdracht maken. De Kies wijzers in het werkboek bevatten per hoofdstuk vier verdiepingsopdrachten. Er wordt hierbij van de kinderen een grote mate van zelfstandigheid verwacht. Zij werken alleen, in tweetallen of in groepjes. U kunt de verdiepingsopdrachten op verschillende manieren inzetten, bijvoorbeeld: u laat de kinderen zelf een opdracht kiezen; u laat de kinderen afzonderlijk aan dezelfde opdracht werken; u verdeelt de opdrachten over de kinderen; V
u kiest één of meer opdrachten en voert die samen met de kinderen uit; u werkt met de hele groep aan één opdracht. U vindt de verdiepingsopdrachten in het kopieerboek. 5.2 Extra activiteiten U kunt het standaardprogramma ook uitbreiden met extra activiteiten. Deze vindt u direct na de beschrijving van een basisles in de handleiding. Er worden twee extra activiteiten beschreven die in de regel speels en creatief van aard zijn. U kunt ze met de hele groep uitvoeren of zelfstandig door de kinderen laten uitvoeren. 5.3 Taalzwakke kinderen De korte teksten, aandacht voor moeilijke begrippen en veel foto s en illustraties, maken Wijzer door de wereld zeer geschikt voor kinderen met een taalachterstand. Kinderen met leesproblemen hebben veel steun aan goede beelddidactiek. Eén afbeelding zegt vaak meer dan 1000 woorden. De afbeeldingen in Wijzer door de wereld leggen een aardrijkskundig proces of begrip uit. Pre-teaching is zeer effectief voor kinderen met een taalachterstand. Bij elke basisles is een kopieerblad Lastige woorden opgenomen. Dit kopieerblad kunt u vóór de les met de betreffende kinderen doornemen. Eenduidige woorden worden ook met een tekening verduidelijkt. Ook zijn de herhalingsopdrachten inzetbaar als preteach-opdrachten voor een groepje taalzwakke kinderen. 6 Werken met combinatiegroepen Dankzij de korte teksten en het vele beeldmateriaal kunnen de kinderen goed zelfstandig aan de slag. Het werkboek leidt de kinderen met behulp van duidelijke verwijzingen door het materiaal. De lessen in Wijzer door de wereld kennen een vaste afwisseling van leerkrachtgestuurde lessen en lessen zelfstandig werken. Het verschil kunt u zien aan het pictogram achter de lestitel. staat voor leerkrachtgestuurde les. staat voor zelfstandig te verwerken les. Door dit organisatiemodel is de methode ook zeer geschikt voor gebruik in combinatiegroepen. Scholen met combinatiegroepen kunnen de lessen van Wijzer door de wereld op twee manieren inroosteren (zie de schema s hieronder). 1 combinatiegroep met één les per week U hebt de ene les tijd voor instructie voor de ene groep en de volgende les tijd voor instructie voor de andere groep. Bij de eerste les van het jaar kiest u ervoor om met één groep te beginnen, de andere groep volgt de volgende les. Door het verplaatsen van de les Kies wijzer is het mogelijk om beide groepen tegelijk te toetsen. 2 combinatiegroep met twee lessen per week Beide groepen hebben dan in de week één leerkrachtgestuurde les en één les waarin de kinderen zelfstandig werken. een les per week groep 5 of 7 les 2 les 3 les 4 les 5 hfdst 2 toets kies wijzer groep 6 of 8 les 2 les 3 les 4 les 5 hfdst 2 hfdst 2 les 2 kies wijzer toets twee lessen per week a b les 2a les 2b les 3a les 3b les 4 les 5 groep 5/7 toets kies wijzer groep 6/8 toets kies wijzer VI