VOEDING & DIEET Dieet met extra energie en eiwit ADVIES
Dieet met extra energie en eiwit Goed eten is voor iedereen belangrijk. Daarmee krijgen we alle energie (calorieën), eiwitten, vetten, vitamines en mineralen binnen die het lichaam nodig heeft. Soms lukt het niet om voldoende te eten. U valt dan onbedoeld af en uw conditie verslechtert. In deze folder leggen we uit wat gezonde voeding inhoudt en vindt u praktische adviezen over hoe u uw voeding van meer energie en eiwit kunt voorzien. Wij hopen dat u met behulp van deze adviezen beter kunt eten en uw voedingstoestand kunt verbeteren. Gezonde voeding Een gezonde voeding bevat alle voedingsstoffen die uw lichaam dagelijks nodig heeft. Op de volgende pagina vindt u een tabel die een hulpmiddel kan zijn bij het samenstellen van een gezonde voeding. 1
Voedingsmiddel Brood Kaas Vleeswaren Melk of melkproducten Fruit Vlees, vis, gevogelte, ei of vegetarische vervangers Aardappelen, pasta, rijst of peulvruchten Groente Boter, margarine, halvarine, olie Vocht Hoeveelheid per dag 5-6 sneden 2 plakken 2 plakken 3 bekers of schaaltjes 2 stuks 100 gram 3 stuks of 3 opscheplepels 200 gram (4 opscheplepels) 30 gram/30 ml Minimaal 1,5 liter Bent u 65 jaar of ouder? Dan minimaal 1,7 liter Variatiemogelijkheden Van bovenstaande voedingsmiddelen kunt u verschillende soorten gebruiken. Brood: alle soorten brood, maar ook (volkoren)beschuit, knäckebröd, crackers, rijstwafels, ontbijtbiscuits, graanproducten (zoals muesli en cornflakes), grove papsoorten (zoals havermout en Brinta) en drinkontbijt; Kaas: alle soorten op brood, uit het vuistje, door soep, saus of pasta; Vleeswaren en beleg: alle soorten vleeswaren op brood of uit het vuistje, maar ook: ragout, vis, ei, pindakaas en notenpasta; Melk en melkproducten: alle soorten melk, maar ook: ijs, milkshake, vla, pudding, pap, kwark, yoghurt, sojaproducten en toetjes; Fruit: alle soorten fruit (vers, uit blik of pot), vruchtensap (vers of kant-enklaar), fruit op brood, of fruit door een toetje en gepureerd fruit; Vlees, vis, gevogelte, ei of vegetarische vervangers: alle soorten, ook als ragout, door saus of in een maaltijdsoep; Aardappelen, pasta, rijst en peulvruchten: alle bereidingsmethoden, ook als salade, maar ook brood, pizza en graanproducten (zoals couscous en Tarly); Groenten: alle soorten (vers, diepvries of uit blik/pot), bij de warme maaltijd, in soep, door saus over pasta of rijst, als salade, op brood en als groentesap (vers of kant-en-klaar); Boter, margarine, halvarine, olie: op brood, voor de bereiding of verwerkt in gerechten. 2
Slechte conditie door gewichtsverlies Als gevolg van ziekte of behandeling kan het zijn dat u minder eet dan u gewend bent en dat uw lichaam een grotere behoefte aan voedingsstoffen heeft. Als het lichaam onvoldoende energie binnenkrijgt, valt u af. Door dit onbedoelde gewichtsverlies (bij gemiddeld 3 kilo in een maand of 6 kilo in 6 maanden) kan uw conditie verslechteren. Dat wordt een slechte voedingstoestand genoemd. Hierdoor voelt u zich slap en moe. Uw weerstand tegen infecties vermindert en u herstelt minder snel van een behandeling. Als de aanbevolen hoeveelheden uit de tabel niet haalbaar zijn voor u, of u valt af ondanks een goede voeding, dan is het raadzaam om voedingsmiddelen te gebruiken met extra energie en eiwit of eventueel het gebruik van dieetproducten te overwegen. Om uw voedingstoestand te verbeteren, is het nodig dat u meer gaat eten en drinken dan u nu doet. Ook is het een mogelijkheid om uw eten en drinken te voorzien van extra energie of eiwit. Waarom juist eiwit? Eiwitten zijn bouwstenen voor het lichaam en spelen onder andere een belangrijke rol bij de wondgenezing en opbouw van de spieren. Als u te weinig eiwit eet verliest u spierweefsel, waardoor uw conditie verslechtert. Mensen die ziek zijn hebben daarom meer eiwitten nodig. Melk en melkproducten, kaas, vlees, vis, kip en ei leveren veel eiwit. Ook zit er veel eiwit in noten en peulvruchten, zoals kapucijners, bruine bonen en linzen. Door u regelmatig te wegen, kunt u eenvoudig zien of u voldoende eet. Eenmaal per week op dezelfde weegschaal, op hetzelfde tijdstip, is meer dan voldoende. Bedenk dat aankomen in gewicht een tijd kan duren. In de tabel op pagina 10 ziet u hoeveel eiwit er in verschillende eiwitrijke producten zit. Adviezen bij voedingsproblemen Slechte voedingstoestand Om uw voedingstoestand te verbeteren, is het belangrijk om zowel voldoende calorieën als eiwitten te nemen. Daarover adviseren we het volgende: Verdeel de maaltijden over de dag. Eet naast 3 hoofdmaaltijden ook tussendoortjes. Als u tussendoortjes gebruikt, kies dan voor energie- en eiwitrijke tussendoortjes. - Voorbeelden van zoete tussendoortjes zijn: koek, chocolade, ijs, vla, milkshake, pudding, (volle) yoghurt/ kwark. - Voorbeelden van hartige tussendoortjes: kant-en-klare blokjes kaas, 3
stukjes worst, noten, zoutjes, saucijzenbroodje, toastje met paté, kanten-klare salade, haring. Neem tussendoortjes mee als u op pad gaat. Gebruik ruim volle melkproducten, zoals: volle melk, volle yoghurt, roomkaas, (slagroom)vla, roomijs. Gebruik bij voorkeur royaal roomboter of (dieet)margarine in plaats van halvarine op uw brood, en doe een extra klontje door de warme pap, aardappelpuree, groente, jus of ragout. Gebruik royaal hartig beleg op brood, zoals kaas, vleeswaren, vis of ei. Ongeklopte slagroom, crème fraîche, zure room of koffieroom kunt u verwerken in koffie, melk, chocolademelk, karnemelk, vla, yoghurt, kwark, pap, milkshake, gebonden soep, saus, ragout, jus, groente, aardappelpuree en pastagerechten. Ongeklopte slagroom geeft u minder snel een vol gevoel dan geklopte slagroom, zodat u er meer van kunt eten. Kies in plaats van de magere vlees- en vissoorten voor de vettere soorten. Voorbeelden van vetter vlees zijn: spek, paté, gehakt, schouderkarbonade, slavink. Voorbeelden van vettere vissoorten zijn: makreel, paling, haring, zalm, lekkerbekje. Probeer, als vlees u tegenstaat, of koud vlees wel smaakt. Voorbeelden zijn: fricandeau, rollade, ham, kipfilet of rosbief. Voeg ruim suiker (of honing of stroop) toe aan dranken of gerechten. U kunt ook gebruik maken van een voedingssuiker, zoals Fantomalt, of een eiwitpoeder, zoals Protifar. In het hoofdstuk Drinkvoedingen en energie- en eiwitrijke toevoegingen leest u meer hierover. Pas op met grote hoeveelheden rauwkost, fruit of grof volkorenbrood. Deze producten geven snel een vol gevoel. Kies liever gekookte groente (met boter), vruchtensap of vruchtenmoes en lichtbruin brood met ruim boter en beleg. Gebruik bouillon en soep met mate. Deze producten geven snel een vol gevoel maar leveren geen of weinig calorieën. Neem rustig de tijd om te eten en goed te kauwen. Zorg voor variatie. Wissel koude en warme, zoete en hartige gerechten met elkaar af. Zorg dat de maaltijden er aantrekkelijk uitzien. Maak eten klaar dat makkelijk te bereiden is, bijvoorbeeld kant-en-klaarmaaltijden en kant-en-klare nagerechten. Stem de grootte van uw maaltijd af op uw eetlust. De aanblik van een te vol bord doet de eetlust verdwijnen. Neem liever tussendoor iets extra s en maak datgene wat u eet energierijker door bovenstaande tips op te volgen. Ook met dranken, zoals frisdrank, sap of melk en melkproducten, kunt u uw inname van energie en eiwit aanvullen. Om u te helpen met het bereiden van energierijke dranken, pappen en vla, vindt u in het hoofdstuk Recepten voorbeelden van hoe u dit kunt doen. Als het zelf bereiden van energierijke dranken te vermoeiend voor u is, kunt u gebruik maken van kanten-klare drinkvoedingen. 4
Daarover vindt u meer onder het kopje Drinkvoedingen en dieetpoeders. Smaak- en reukveranderingen Door medicatie of behandeling kan eten en drinken meer of minder zout, zoet, zuur of bitter voor u smaken of ruiken. Wat u voorheen lekker vond, staat nu misschien tegen. Voedingsmiddelen waar u eerst niet van hield, kunnen nu wel smaken. Het is belangrijk dat u dat uitprobeert. Producten waarvan u echt een afkeer hebt gekregen, kunt u beter weglaten. Blijf zo mogelijk uit de keuken als er gekookt wordt. Als u zelf kookt, gebruik dan de magnetron, dan hebt u minder last van etensgeuren. Een vieze smaak in de mond kan worden veroorzaakt door te weinig drinken. Drink daarom voldoende (1,5 tot 2 liter). Een goede mondverzorging kan (tijdelijk) een vieze smaak verminderen. Soms smaakt niets. Probeer dan toch iets te eten. Houd voor ogen dat het nodig is voor uw herstel of om uw conditie op peil te houden. Misselijkheid Hebt u last van misselijkheid? Als u niet eet hebt u een lege maag en wordt de misselijkheid erger. Probeer daarom toch (kleine beetjes) te eten of te drinken. Eet kleine maaltijden, meerdere keren per dag. Drink voldoende. Te weinig vocht maakt een misselijk gevoel nog erger. Probeer per dag 1,5 tot 2 liter (10-15 kopjes) te drinken. Vaak veroorzaken warme voedingsmiddelen met een sterke geur (bijvoorbeeld vlees of koffie) meer problemen dan koude voedingsmiddelen. Als de warme maaltijd u tegenstaat, dan kunt u deze vervangen door een broodmaaltijd. Vaak wordt koud vlees beter verdragen, zoals plakjes rosbief of fricandeau. Ook eten zonder vlees is mogelijk. Neem dan kaas, ei, noten, vegetarische vleesvervangers, vis, melk of peulvruchten. Als u misselijk wordt van de lucht van eten, blijf dan zo mogelijk uit de keuken als er gekookt wordt. Als u zelf kookt, gebruik dan de magnetron, dan hebt u minder last van etensgeuren. Vermoeidheid Zorg dat u een voorraad (lang houdbare) levensmiddelen in huis hebt, zodat u niet altijd eerst de deur uit moet voor boodschappen. Of vraag of iemand voor u de boodschappen doet en kookt, of maak gebruik van een maaltijdservice. Gebruik kant-en-klaarproducten of -maaltijden uit de koeling van de supermarkt. Of gebruik producten uit pak, blik of glas. Kook meerdere porties tegelijk en vries ze in. Vloeibare voeding, zoals toetjes, vla en pap zijn er in vele variaties kant-en-klaar. 5
Bij vermoeidheid gaat vloeibaar eten soms makkelijker dan vaste voeding. Verdeel het eten over de dag. Vaak een klein beetje eten is minder vermoeiend dan een uitgebreide maaltijd in één keer. Slijmvorming Slijm in de mond wordt nooit veroorzaakt door voeding, maar kan soms veroorzaakt worden door een ziekte of behandeling. Veel mensen denken dat slijmvorming toeneemt na het gebruik van melk en suikerrijke producten. Deze laten wel een plakkerig gevoel in de mond achter dat als slijmerig wordt ervaren, maar van echte slijmvorming is geen sprake. Probeer of de volgende tips u helpen: Spoel uw mond met water bij hinderlijke slijmvorming. Zure melkproducten (zoals karnemelk en (drink)yoghurt) geven een minder plakkerig gevoel. Probeer friszure producten (zoals augurk, komkommer, appel). Droge mond Neem bij het eten voortdurend kleine slokjes drinken. Zorg dat u altijd drinken bij de hand hebt. Gebruik bij de warme maaltijd ruim jus of saus. Probeer pasta of rijst met saus, ragout of een maaltijdsoep. Besmeer brood ruim met veel boter of margarine en gebruik smeuïg beleg zoals smeerkaas, paté, vlees-, vis- of eiersalade, jam of honing. Vervang brood door pap, drinkontbijt, vla of andere vloeibare voeding. Of doop brood of beschuit in soep, bouillon, melk of thee. Zuig op ijsblokjes, pepermunt, zuurtjes of neem kauwgom. Kauw- en slikproblemen Snijd het voedsel heel fijn of maal het met behulp van een staafmixer, keukenmachine of blender. U kunt het beste uw voeding klaarmaken zoals u dat gewend bent. Voeg wat extra vocht toe in de vorm van melk, jus, room of bouillon. Daarna maalt u het eten. Kook groente goed gaar. Gebruik brood zonder korst met smeuïg beleg zoals smeerkaas, paté, vlees-, visof eiersalade, jam of honing en gebruik veel boter of margarine. Vervang brood door pap, drinkontbijt, vla of andere vloeibare voeding. U kunt ook brood of beschuit in soep, bouillon, melk of thee dopen. Gebruik bij de warme maaltijd ruim jus of saus. Probeer pasta of rijst met saus, ragout of een maaltijdsoep. Kies zacht vlees, zachte vis, ragout, ei of een kroket. Vettere vleessoorten zijn zachter dan magere. Als u zich regelmatig verslikt, raadpleeg dan uw arts. Drinkvoedingen en dieetpoeders Als het u ondanks voorgaande adviezen niet lukt om uw voedingstoestand op peil te houden, dan kunt u gebruik maken van poedervormige dieetpreparaten en drinkvoedingen. Deze producten bevatten veel energie en/of eiwit en soms zijn er ook vitamines en mineralen aan toegevoegd. 6
Drinkvoeding Er zijn veel soorten drinkvoedingen in verschillende smaken verkrijgbaar. Drinkvoedingen op melkbasis hebben een zoete smaak, drinkvoedingen op yoghurtbasis zijn wat frisser van smaak en vaak minder zoet. Er zijn ook drinkvoedingen op sapbasis; deze dranken hebben een fruitige smaak en zijn helder. Houdt u niet zo van zoet, dan zijn er ook producten op basis van soep verkrijgbaar. Drinkvoeding kunt u gebruiken om uw dagelijkse voeding aan te vullen. Het is ook mogelijk uw volledige voeding door deze preparaten te vervangen. Overleg hierover altijd met een diëtist. Dieetpoeders Naast de kant-en-klare drinkvoedingen zijn er ook dieetproducten in poedervorm. Het poeder kan, vanwege de neutrale smaak, worden toegevoegd aan koude en warme dranken, soepen en gerechten. Overleg met uw arts of diëtist welk product voor u het beste is. Fantomalt Om uw voeding van extra energie te voorzien, kunt u gebruik maken van zogenaamde voedingssuikers. Een voorbeeld van zo n voedingssuiker is Fantomalt. Voedingssuiker bevat evenveel calorieën als suiker, maar smaakt nauwelijks zoet. Het kan daarom in vrij grote hoeveelheden worden gebruikt. Voedingssuiker kunt u toevoegen aan alle warme en koude dranken zoals thee, koffie, melk, karnemelk, yoghurt, vruchtensap, vla, pap, kwark, pudding en soep. Het is zelfs mogelijk voedingssuiker te gebruiken naast gewone suiker als u dat gewend bent. Voedingssuiker lost goed op in warme dranken. Het lost wat moeilijker op in koude dranken. Los de voedingssuiker daarom eerst op in een klein beetje heet water en voeg daarna pas de sap, vla, karnemelk, yoghurt enz. toe. Ook is het handig om 1 liter vruchtensap met 20 maatschepjes voedingssuiker klaar te maken en in de koelkast te bewaren. Dit kunt u dan in bijvoorbeeld 2 dagen opdrinken. Fantomalt kan worden meegekookt en meegebakken in bijvoorbeeld een gerecht uit de oven of koekenpan. Fantomalt is te koop bij drogist en apotheek. Gebruik per dag 10-20 maatschepjes (50-100 gram), dat komt overeen met 1-2 blikken per week. Enkele voorbeelden: Koffie en thee 2-3 schepjes per kopje (Karne)melk of yoghurt 3-4 schepjes per glas Vruchtensap 3 schepjes per glas Vla 3 schepjes per schaaltje Pap 5 schepjes per schaaltje Soep of bouillon 2-3 schepjes per kom Protifar Voor extra eiwit kunt u uw voeding verrijken met een eiwitrijk preparaat, bijvoorbeeld Protifar. Ook dit poeder is redelijk neutraal van smaak en kan in zoete en hartige producten worden verwerkt. Het mag worden verwarmd, maar niet worden meegekookt. U kunt Protifar toevoegen aan melk, karnemelk, yoghurt, vruchtensap, vruchtenmoes, 7
vla, pap, kwark, pudding, aardappelpuree en soep. Het is gemakkelijk om de Protifar voor gebruik op te lossen in een kleine hoeveelheid warm water. Enkele voorbeelden: (Karne)melk of yoghurt 3-4 schepjes per glas Vruchtensap 3-4 schepjes per glas Vla 3 schepjes per schaaltje Pap 5 schepjes per schaaltje Aardappelpuree 4 schepjes per portie (gebonden) soep 4 schepjes per kom Uit deze dieetproducten kunt u, samen met de diëtist, kiezen welk product voor u het meest geschikt is. Soms is het mogelijk om dieetonkostenvergoeding bij de ziektekostenverzekeraar aan te vragen. Om voor vergoeding in aanmerking te komen, hebt u een verklaring nodig van uw arts of diëtist. Recepten Hieronder vindt u een aantal recepten waarmee u extra energie en eiwit aan uw dranken, pappen en vla toevoegt. Energierijke vla (bevat per portie 300 kcal en 16 gram eiwit) 1 schaaltje vla 1 eetlepel ongeklopte slagroom 3 maatschepjes Fantomalt 4 maatschepjes Protifar scheutje melk Roer de toevoegingen goed door de (verwarmde) melk. Meng dit samen met de slagroom door de vla. Varieer door verschillende smaken vla te kiezen. Energierijke pap (bevat per portie 350 kcal en 17 gram eiwit) 1 schaaltje pap (kant-en-klaar of zelf bereid) 1 eetlepel ongeklopte slagroom 5 maatschepjes Fantomalt 4 maatschepjes Protifar scheutje melk Dieetproducten zijn verkrijgbaar bij de apotheek en facilitaire bedrijven. Deze bedrijven bezorgen de dieetvoedingen kosteloos thuis. De zorgverzekeraar heeft vaak met 1 facilitair bedrijf afspraken gemaakt. Vraag uw arts of diëtist naar de details. Roer de toevoegingen goed door de (verwarmde) melk. Meng dit samen met de slagroom door de warme pap. Voeg suiker naar smaak toe. Varieer door verschillende soorten pap te kiezen. Energierijke vruchtendrank (bevat per glas 150 kcal en 1 gram eiwit) Voeg aan een glas appelsap, sinaasappelsap, druivensap en ander sap naar keuze 3 maatschepjes Fantomalt toe of maak 1 liter tegelijk met 20 maatschepjes Fantomalt. 8
Milkshake Een algemeen recept voor milkshake kan bestaan uit: 100 gram ijs 50 ml (vol) melkproduct 2 eetlepels toevoegingen 3 maatschepjes Fantomalt 4 maatschepjes Protifar Vragen Hebt u vragen? Neem dan gerust contact op met de poli Voeding & Dieet. U vindt ons telefoonnummer in het grijze kader achter in deze folder. Deze verhouding kunt u naar wens aanpassen. Enkele suggesties voor de samenstelling: Melkproduct Melk Karnemelk Yoghurt Bulgaarse yoghurt Kwark Hangop Umer IJs Roomijs Vanille-ijs Aardbeienijs Chocolade-ijs Mokka-ijs Hazelnootijs Toevoegingen Vruchten (evt. uit blik) Vruchtenmoes Limonadesiroop Blanke vla, chocoladevla Citroenvla, hopjesvla Slagroom, koffieroom Sterke koffie, koffiepoeder Cacao Suikerstroop, honing, jam Snijd het ijs in grove stukken. Voeg het melkproduct en andere ingrediënten toe (vruchten klein gesneden of geprakt) en mix het geheel met behulp van een mixer of mengbeker. Als uw eetlust weer terug is, het weer lukt om gewoon te eten en uw gewicht na een tijdje weer op het gewenste peil is, kunt u de hoeveelheid extra energie in uw voeding weer afbouwen. Het is dan goed om over te stappen op een gezonde voeding (zoals in de tabel op pagina 2 is aangegeven). 9
Eiwitrijke producten Producten die veel eiwit bevatten zijn bijvoorbeeld: melkproducten (vooral kwark) vlees(waren) vis kaas eieren peulvruchten pinda s en noten In de onderstaande tabel ziet u hoeveel eiwit er in verschillende eiwitrijke producten zit. Product Per Eiwit (gram) Bonen, bruine/witte, gekookt 1 lepel = 60 gram 5 Chocolademelk 1 beker = 250 ml 9 Ei 1 stuk = 50 gram 7 Huzarensalade 50 gram 3 Kaas voor 1 snee = 20 gram 5 Kwark, naturel 1 schaaltje = 150 ml 15 Melk 1 beker = 250 ml 10 Noten en pinda s 1 eetlepel = 20 gram 5 Pap 1 schaaltje = 150 ml 5 Vis 100 gram 18 Vla 1 schaaltje = 150 ml 5 Vlees 100 gram 20 Vleeswaren voor 1 snee = 20 gram 4 Yoghurt 1 schaaltje = 150 ml 6 Yoghurtdrank 1 beker = 250 ml 8 10
St. Antonius Ziekenhuis T 088-320 30 00 E patienteninformatie@antoniusziekenhuis.nl www.antoniusziekenhuis.nl Spoedeisende Hulp 088-320 33 00 Voeding & Dieet 088-320 78 00 Locaties en bezoekadressen Ziekenhuizen St. Antonius Ziekenhuis Utrecht Soestwetering 1, Utrecht (Leidsche Rijn) Poliklinieken St. Antonius Polikliniek Utrecht Overvecht Neckardreef 6, Utrecht St. Antonius Ziekenhuis Nieuwegein Koekoekslaan 1, Nieuwegein St. Antonius Polikliniek Houten Hofspoor 2, Houten St. Antonius Spatadercentrum Utrecht-De Meern Van Lawick van Pabstlaan 12, De Meern 11
Meer weten? Ga naar www.antoniusziekenhuis.nl Dit is een uitgave van St. Antonius Ziekenhuis DIE 18/11-14