WEGWIJZER NAAR DE BERGEN

WEGWIJZER NAAR DE BERGEN

UW VAKANTIE-ADRESSEN: Tijdens onze herfstvakantie verblijven we dit jaar: Week 1 van 5 11 oktober 2008: Week 2 van 12 18 oktober 2008: Week 3 van 19 25 oktober 2008: Caravan Park Miravalle Strèda de Greva 39 38031 Campitello di Fassa Italia +39 0462 750502 LET OP: altijd óók de nul draaien van 0462!!!! Email: info@campingmiravalle.it internet: www.campingmiravalle.it/ Camping Residence Sägemühle Dornweg 12 39026 Prad am Stilfserjoch Italia 0039 0473 616 078 LET OP: altijd óók de nul draaien van 0473!!!! Email: camp.saege@rolmail.net internet: www.campingsaegemuehle.com Camping CUL CH-7530 Zernez Schweiz +41 (0)81-856 1462 Email: info@camping-cul.ch internet: www.camping-cul.ch Als u na lezing van dit boekje en het bekijken van het voorlichtingsmateriaal nog vragen hebt, neem dan contact op met uw reiscommissie: Anneke en Ton Keijzer Tel. 06 516 32 004 Email: t.keijzer@bergenziel.nl Algemeen noodgevallen nummer ( s avonds - mobiele telefoon van Ton): 00 31 (0)6 516 32 004 00 41 (0)76 542 8435 in week 1 en in week 2 (dus tijdens verblijf in Italië) in week 3 (let op: dit is een Zwitsers telefoonnummer, dus incl. 0041 kiezen) Hulp bij pech onderweg: Wegenwacht in NL: 0800-0888 ANWB Alarmcentrale: 0031 (0) 70 314 14 14 ADAC wegenwacht (Duitsland): 22 22 22 ACI Automobile Club d'italia (Italië) mobiel (0039) 800-116800 TCS wegenwacht (Zwitserland): 140 Hulp bij (berg-)ongelukken in Italië: 118 Hulp bij (berg-)ongelukken in Zwitserland: landelijk politie noodnummer: 117 (tegenwoordig hoort ook te werken: 112) helikopter REGA: 1414 Bureau NCC 0031 (0)318 619 124 Secretaris NCC Rally Cie. 0031 (0)75 616 36 05 Els Posch 1

I N H O U D belangrijke telefoonnummers...1 inhoud...2 voorwoord...3 Campitello, Prad, Zernez...4 aanrijroutes...5 uitrusting caravan...6 verzekering...7 klettersteigen...7 reisprogramma...8 tochten...9 uitrusting...12 praktische tips...13 eten en drinken...14 bergwandelen en gevaren...15 hulp bij bergongelukken...18 meeneemvel voor onderweg...19 Waarschuwing over gevaren bij bergsport en uitsluiting van aansprakelijkheid. De reiscommissie waarschuwt allen die zich bezighouden met bergsport en andere activiteiten in de bergen, dat hieraan risico s verbonden zijn. Ondanks alle veiligheidsmaatregelen, kunnen die risico s leiden tot blessures of, in het ergste geval, tot de dood. Deelnemers aan, onder verantwoordelijkheid van de NCC en de reiscommissie georganiseerde activiteiten, dienen zich van deze risico s bewust te zijn en deze te aanvaarden en deze deelnemers worden geacht verantwoordelijk te zijn voor hun eigen gedrag en betrokkenheid in dit opzicht. De NCC en uw reisleiding spannen zich tot het uiterste in om de activiteiten op een veilige en verantwoorde manier te organiseren; iedere aansprakelijkheid voor schade, die desondanks kan ontstaan, wordt uitgesloten. De NCC en de voor haar optredende personen zijn nimmer aansprakelijk en nemen geen verantwoordelijkheid op zich voor de gevolgen van eventuele onjuistheden of schade, die uit de gegeven aanwijzingen kunnen voortvloeien. 2

Balans In de herfst komen de bergen weer een beetje tot rust. De zomergasten zijn vertrokken en de sneeuwliefhebbers zijn er nog niet. Wij als NCC-ers zijn zo n beetje de enigen die zo eigenwijs zijn om nog te gaan bergwandelen. Veel berghutten zijn gesloten, liften en gondelbanen staan stil en de natuur neemt het roer over. Het natuurlijk evenwicht in de bergen herstelt zich zo goed mogelijk. Daar gaan wij ook naar op zoek: evenwicht op smalle, stenige paadjes, op klettersteigroutes en misschien zelfs al in de eerste wintersneeuw. We ervaren de afwisseling tussen bergtoppen en dalen, tussen ons dagelijkse leven en het zijn in de bergen. Het denken vertraagt, we gaan op in lopen, kijken, zijn. De grens tussen ons en de berg vervaagt: we worden één met het landschap. Anneke & Ton Opeens staan we oog in oog met een gems. Hij ligt rustig midden op het pad en wist natuurlijk al lang, dat wij eraan kwamen. Als we dichterbij komen, staat hij met tegenzin op en fluit alarm. Met grote sprongen verdwijnt hij de steile helling op. Wat zijn wij toch rare wezens, dat we onszelf hier naartoe slepen, terwijl we eigenlijk niet geschikt zijn voor deze omgeving. Zonder allerlei hulpmiddelen om heel en warm te blijven, zonder meegesjouwd eten en drinken, zijn we hier zo goed als kansloos. Maar met een goede voorbereiding en de juiste uitrusting kunnen wij, net als de gemzen, genieten van de prachtige herfst in de bergen. In de natuur en in de bergen zijn, doet ons goed. We bekijken de wereld vanuit een ander perspectief. We nemen afstand van het leven van alledag en daarmee ook van onze zorgen. We kunnen uit bergervaringen troost putten en daardoor ons dagelijks leven sterker tegemoet treden. Berg-en-ziel Wie zijn ziel en zaligheid in iets steekt, is enthousiast bezig en heeft er alles voor over om datgene waar hij mee bezig is tot een goed einde te brengen. Ons doel is om het moois van de bergwereld met u te delen. Samen genieten van de flora en fauna en het op een verantwoorde manier buiten bezig zijn in de bergen. WEGWIJZER NAAR DE BERGEN De bovengrens van zelfvertrouwen is de ondergrens van zelfoverschatting 3

CAMPITELLO Campitello was het eerste centrum voor het toerisme in de Alpen van het Val di Fassa. Het uitgangspunt voor nagenoeg alle excursies in de omliggende berggroepen van de Dolomieten. Het huidige Campitello ligt langs de Strada delle Dolomiti en wordt omgeven door het indrukwekkende massief van de Sassolungo en de Col Rodella 2.404 m. De aan de heilige Philippus en Jacobus toe geweide dorpskerken zijn de oudste van het Val di Fassa en worden reeds in een document van 1245 vermeld. De kerk ligt ietwat verhoogd op het Dosso del Pian. Pian is een traditionele Ladinische uitdrukking. Campitello ligt aan de monding van het Dal van de Duron, genoemd naar de gelijknamige beek die de Rosengartengroep van de Sassolung deelt. Al honderden jaren is dit dal de weidegrond van Campitello, beter bekend onder de benaming straat van brood en wijn. De kooplui, boeren en de herders namen deze weg naar het Val di Fassa om de producten aan de man te brengen. Tot 30 jaar geleden was het leven in het Val di Fassa zo moeilijk dat velen hun heil zochten in emigratie naar Zuid Tirol of zelfs naar Zwitserland, waar de ex Val di Fassa bewoners veel aanzien wisten te verkrijgen. Het toerisme heeft het Val di Fassa de basis gegeven voor een economische verbetering voor alle bewoners en is nu de belangrijkste inkomsten bron voor allen. Ciao is de groet waarmee u overal wordt ontvangen zodra u de camping binnenkomt, of als u wandelt. Hieruit blijkt de gastvrijheid van de Fassataler en het gemak waarmee men hier nieuwe vrienden maakt. Het leidt tot heimwee om toch in ieder geval hier weer terug te komen. PRAD Prad am Stilfserjoch, is sinds 1984 een zgn. "Marktgemeinde" en heeft 3.300 inwoners. Prad ligt in het brede dal van het Vinschgau, aan de voet van het Stilfserjoch en het Nationalpark van het Ortlergebied.Het geldt al één van de zonnigste delen van het dal. De Vinschgau/Val Venosta is een lang dal, dat zich uitstrekt op een hoogte tussen de 400 en 4.000 m. Een grandioos landschap dat gekenmerkt wordt door cipressen en alpendennen, vlaktes met bloeiende boom- en wijngaarden, de steppeachtige hellingen van de Sonnenberg en groene bossen. Een dal met boeiende contrasten. Vinschgau is bekend als het meest droge deel van Zuid-Tirol en zelfs als het droogste gebied van de gehele Alpen. In Glurns ligt de jaarlijkse neerslag onder de 400 mm. Ter vergelijking: in Innsbruck ligt dit op 900 mm. De Vinschgau strekt zich uit van de Reschenpass tot aan Kastelbel/Tschars. Het hele dal heeft een oppervlakte van zo'n 1.441 km2 en grenst aan Zwitserland en Oostenrijk. ZERNEZ Midden in het Engadin, daar waar de Spöl in de Inn uitmondt en de weg over de Ofenpass het Engadin met het Münsterdal verbindt, ligt Zernez. Het dorp kan op een indrukwekkende geschiedenis terug blikken. In 1872 werd het door een grote brand geteisterd. Gespaard werden de barokke kerk (uit 1609) en een Middeleeuwse kapel, beide gelegen op een heuvel, even buiten het dorp. Aan de voet van die heuvel ligt Schloss Wildenberg, de stamburcht van de Planta's. Het is een Middeleeuws kasteel, dat in de 17-de eeuw werd herbouwd en uitgebreid. De afgebrande huizen werden vervangen en er werden ruime pleinen aangelegd. Bijna niemand kon bij de oprichting van het National Park in 1914 voorzien, welke betekenis dit voor de gemeente Zernez zou hebben. Met een oppervlak van 168,7 km 2 - waarvan 68% op het gebied van Zernez - biedt het een natuurlijke bescherming van flora en fauna, evenals de mogelijkheid tot wetenschappelijk onderzoek van de natuur. 4

AANRIJROUTES Week 1 Campitello: route: Een snelle route over de Duitse en Oostenrijkse Autobahn en de Brennerpas: U neemt de Autobahn richting Koblenz nr. 61 (de zgn. Links-Rheinische Autobahn). U volgt deze weg richting Karlsruhe tot Autobahnkreuz Walldorf. Hier gaat u richting Karlsruhe/Basel de Autobahn nr. 5 op gedurende ca. 38 km. Bij Karlsruhe neemt u de Autobahn nr. 8 (= E52), richting Stuttgart/Pforzheim/München. Deze weg verlaat u bij Ulm/Elchingen en gaat daar over Autobahn nr. 7 (= E43) richting Lindau/Kempten. Bij Autobahndreieck Allgäu is een goede overnachtingsmogelijkheid: u rijdt over weg nr. 980 richting Lindau/Oberstdorf. Na 2,5 km verlaat u deze weg bij de afrit Durach/Sulzberg en volgt borden Sulzberg. Na ca. 1,2 km ziet u dan rechts een camping: Camping Oeschlesee 87477 Sulzberg / Oberallgäu Herr Hans Dopfer +49 (0)8376 93040 De volgende rijdt u terug naar Autobahn nr. 7 richting Füssen (Oostenrijk) Volg steeds borden Reutte, Tirol. In Z.Duitsland kun je beter kiezen voor de borden voor vrachtwagens (wel door dorpen, maar veel bredere weg! Dit, omdat A7 Füssen daar nog steeds niet klaar is). Füssen Fernpass (1.209 m, 9%) Innsbruck Brennerpas Bolzano Ora (=Auer) Cavalese Predazzo Moena Pozza Campitello di Fassa. Vanaf Utrecht 1.087 km. Om de Fernpas te vermijden kunt u ook over München en Kufstein naar Innsbruck rijden Dat maakt de totale route 60 km langer. LET OP: ga niet bij bij Klausen (=Chiusa) over Ortisei (=St. Ulrich) en de Sellapas met de caravan en zeker niet bij Bolzano over de Karerpas (verboden voor caravans!), maar rijdt door tot Ora en volg de aangegeven route. Voor de Autobahn in Oostenrijk heeft u een vignet nodig (10-daags vignet kost 9,05 bij de ANWB en 7,70 bij een tankstation in Oostenrijk); dan betaalt u nog voor de Inntalautobahn naar de Brenner 8,00 en voor de Italiaanse Autostrada vanaf de Brennerpas tot Ora betaalt u ook nog eens tol (cira 10,00). Een alternatief om alle tol te vermijden, is om via de Fernpas naar Imst te rijden. Ga hier niet over de A12 (vignet-plicht) want u kunt ook zonder vignet circa 15 km over parallelweg 171 tot Landeck. Voor Landeck borden 171 volgen: Schönwies 171 Innsbrück 189 Nasareith. (op de 171 niet eerder dan bij Landeck borden Reschenpass volgen, anders komt u toch op de A12!). Verder volgt u na Landeck weg 180 richting Italië: Ried, Serfaus, Pfunds, Nauders, Reschenpass (1.510 m, 10%). In Italië rijdt u via Reschen en Prad (week 2!) richting Meran en Bolzano (tot hier is er geen tol op de Autostrada). Bij Bolzano de parallelweg SS12 volgen via Sankt Jacob (San Giacomo) Leifers (=Laives) Branzoll (=Bronzolo) naar Auer (=Ora) en verder als boven. Totale afstand vanaf Utrecht zo n 1.100 km, maar wel een langere reistijd. 5

Week 2 Prad: route: Als uw vakantie in week 2 begint, is de beste route de alternatieve route, die ook bij week 1 staat genoemd. Dus Koblenz Karlsruhe Stuttgart Ulm Fernpas Imst Landeck Reschenpas Prad. Als u vanuit Campitello naar Prad reist, gaat u eerst terug naar Ora (=Auer); dan over de parallelweg SS12 naar Bolzano en daar via Meran naar Prad. Op deze route is geen tol. Week 3 Zernez: route: Als uw vakantie in week 3 begint, is ook hier een goede route de alternatieve route, die bij week 1 staat genoemd. Deze volgt u tot Landeck.. Dus Koblenz Karlsruhe Stuttgart Ulm Fernpas Imst Landeck. Dan rijdt u via Prutz Ried Tosens en Pfunds naar Zwitserland. Volg de borden St.oritz en u rijdt via Scuol naar Zernez. Op deze route heeft u géén vignetten nodig voor de Zwitserse Autobahn! Een alternatief is om via Karlsruhe naar Basel te rijden. Vlak vóór Basel neemt u de (nog) Duitse Autobahn richting Rheinfelden waar u de grens over gaat. Verder over de Zwitserse Autobahn richting Zürich en Chur. Bij Landquart de snelweg. U gaat richting Klosters Davos. Bij Klosters kunt u kiezen: of met de trein door de Vereinatunnel (kosten enkele reis 2 x Fr. 27; via de website van camping Cul kunt u goedkopere kaarten bestellen!) naar Lavin en verder naar Zernez. Of u kunt doorrijden naar Davos en dan over de Flüelapas (2.383 m en 10-12%) naar Zernez. Op deze route heeft u ook vignetten nodig voor de Zwitserse Autobahn! (kosten 2 x Fr. 40) Als u vanuit Prad naar Zernez reist, rijdt u via Glorenza (=Glurns) en Taufers (=Tubre) naar Zwitserland. Dan via Mustair en de Ofenpas (2.149m, 10%) naar Zernez. Wir haben kein Problem, wir sind es! CARAVAN Naast uw standaard uitrusting kunt u gemak hebben van de volgende zaken: - voldoende elektriciteitskabel: in Campitello heeft u al snel 25-50 m of meer nodig - voldoende stophout! (zeker in Campitello!!) 6

VERZEKERING: Het is van groot belang, dat u een goede verzekering afsluit. Deze moet de risico s dekken tijdens de tochten die we maken. Denk er daarbij ook aan om u aan te melden voor een IRK+ van de ANWB en zorg dat u een EHIC kaart (European Health Insurance Card) bij u heeft. KLETTERSTEIGEN: Het onderscheid tussen een "echte" klettersteig en een "gezekerd pad" is niet scherp. Bij sommige klettersteigs is bijna elke meter voorzien van staalkabel, stalen pennen of beugels en houten of stalen ladders; bij andere worden zulke zekeringen slechts zelden aangebracht. Klettersteigs kan men als volgt definiëren: Het zijn routes, die normaal gesproken zijn voorbehouden aan echte rotsklimmers met een geëigende klimuitrusting. Doordat men deze routes heeft voorzien van technische hulpmiddelen en zekeringen (voornamelijk bestaande uit staal; vandaar ook de Italiaanse naam "Via Ferrata" = ijzeren weg) zijn de routes geschikt gemaakt voor niet-bergbeklimmers. Zo worden routes van b.v. de klimtechnische 4-de graad nu ook begaanbaar voor mensen zonder deze klimvaardigheden. Uitrusting: De basis-uitrusting bestaat uit een integraal- (=borst + heup) of heupgordel, waaraan een zgn. klettersteigset wordt verbonden. Deze bestaat uit twee strengen touw van elk circa 1 meter met aan het eind een speciale karabiner. Verder is er een remplaat in de set opgenomen. Tegenwoordig ziet men overal de zgn. Y-set omdat deze dubbele zekerheid biedt t.o.v. de oudere V-set. Bij de moderne Y-sets worden altijd beide karabiners tegelijk gebruikt en de karabiners zijn vanuit de fabriek aan het touw vastgenaaid, waardoor het risico van een knoop die loslaat, is uitgesloten (LET OP: bij een V-set altijd slechts ÉÉN KARABINER tegelijk aan de zekeringskabel hangen!!). Daardoor worden de krachten die bij een val op het lichaam werken, verminderd. Verder hoort men een helm te dragen als bescherming tegen steenslag en het stoten van je hoofd tegen uitstekende rotspunten. Tenslotte beschermt men zijn handen met (werk)handschoenen tegen losse staaldraadjes die uit een kabel kunnen steken. Verder hoort men altijd de "normale" uitrusting voor een bergtocht mee te nemen: kleding voor veranderende weersomstandigheden - eten - drinken - EHBO-spullen e.d. Tot de basisuitrusting behoren natuurlijk ook stevige bergschoenen met een goed profiel. De meest noodzakelijke uitrusting is niet te koop: geen hoogtevrees hebben - een goed evenwichtsgevoel hebben - en vaak is ook een goede conditie nodig. Zelfoverschatting kan levensgevaarlijk zijn! Hoogtevrees en evenwichtsgevoel: Er zijn bepaalde fysieke oorzaken, die een storing in het evenwichtsgevoel tot gevolg hebben. Echter, tijdens een bergtocht is ANGST de grootste veroorzaker van hoogtevrees en een falend gevoel voor evenwicht. Deze angst kan men vaak te boven komen door geduld en training. Door langzame gewenning aan hoogte (en met name de afgrond ernaast) krijgt men dan het gevoel: "Ik kan het!" Voor klettersteigs bestaat er (nog) geen eenduidige waardering van de routes. Toch zijn er wel enige algemene opmerkingen over de verschillende routebeschrijvingen te maken. Eenvoudige (kletter)steigs: Paden die meestal korte passages met zekeringen hebben. Deze zekeringen zijn technisch gezien vaak overbodig en dienen meer ter geruststelling. Echte klettersteigs: Steilere wanden, die zonder zekeringen voor bergwandelaars onbegaanbaar zouden zijn omdat het klimervaring in III-de en IV-de graad zou vereisen. Vaak 7

voorzien van stalen pennen en beugels en soms ook ladders. Alpiene klettersteigs: Behalve de kennis om de klettersteig te begaan, zijn hiervoor ook ervaring en uitrusting (touw, pickel, stijgijzers?) nodig om je door het alpiene (gletscher) landschap te kunnen bewegen. Per categorie van klettersteigs kan men dan nog een onderverdeling maken in licht - middel - tamelijk moeilijk - moeilijk - zeer moeilijk - extreem moeilijk. Dit heeft dan te maken met de mate van steilheid (soms zelfs iets overhangend) van de rotswanden en de mate van armkracht die benodigd is. Verder speelt het aantal kunstmatige treden en ladders een rol (moet je veel zelf over de rots een route zoeken/kiezen of is de route door beugels "voorgeprogrammeerd"?). Hierbij moet nog worden opgeteld de mate van psychische belasting Sport-klettersteigs: Deze worden vaak in de omgeving van het dal aangelegd. Hierbij gaat het meer om de sport (het spektakel) dan om de landschappelijke waarde van de route. Vaak gaat zo'n route over beugels door loodrechte wanden en zijn er (spectaculaire) hangbruggen of 3- kabelbruggen opgenomen. REISPROGRAMMA: Niet eerder dan zaterdag 4, 11 of 18 oktober: Aankomst deelnemers vanaf 11.00 uur. Komt u a.u.b. beslist niet eerder i.v.m. onze organisatorische planning. zondag 5, 12 en 19 oktober: 20.30 uur opening met... maandag t/m vrijdag: Tochten! We kunnen kiezen uit een aantal mogelijke tochten. Welke tocht we gaan lopen, is o.a. afhankelijk van het weer. We beslissen 's avonds na informatie over het weer welke tocht er de volgende dag uitgevoerd gaat worden. Elke avond om 20.30 uur bij het "mekker"- kwartiertje houden we "Touren-besprechung". vrijdag 10, 17 en 24 oktober: Na terugkomst van de wandeltocht is de sluiting. Er zijn per reis 7 overnachtingen in de reissom berekend. Als u langer op een camping wilt blijven, dient u dat zelf bij de camping te overleggen en u aan te melden 8

TOCHTEN vanuit Campitello: 1. Met de auto naar de Sellapas (2174 m); richting Plattkofel hut over weg 4 (=557). Hoogteverschil 200 m; duur circa 5 uur. 2. Met de auto naar de Sellapas (2174 m); via pad 528 naar Rif. Comici en rondje via Vallongia weer terug. Hoogteverschil 200 m; duur circa 5 uur. 3. Met de auto naar Canazei Alba richting Passo Fedaia; P in eerste haarspeldbocht (1.700 m); lopen over weg 605 langs Rif. Villetta Maria naar Lago di Fedaia (2.044 m en uitzicht op Marmolada; misschien is het Kriegsmuseum nog open); zelfde weg terug. Hoogteverschil 350 m; duur circa 4 uur. 4. Met de auto naar Passo Gardena (Grödner Joch 2.120 m) en Grosse Tschierspitze klettersteig. Hoogteverschil 450 m; duur circa 4 uur. 5. Met de auto naar Passo Gardena (Grödner Joch 2.120 m). Over de Dolomiten-Höhenweg nr. 2 naar de Clark Hütte. Over het Cir Joch (2.466 m) naar de Passo Crespina (2.528 m) en afdalen door een prachtig landschap over de Crespeina hoogvlakte naar de Puez Hütte (2.475 m). Zelfde weg terug. Hoogteverschil 450 m; duur circa 5 uur. 6. Met de auto naar de Karerpas en met de lift naar Rif. Paolina (2.125 m); over 549 en 547 naar Vigo di Fassa (1.400 m - poolen: auto s achterlaten bij P Ciampedie-lift). Hoogteverschil 700 m; duur circa 5 uur. 7. Met de auto naar de Karerpas en met de lift naar Rif. Paolina (2.125 m); een stukje pad 539, dan linksaf 549 naar de pas de Viaolon (2.560 m) en via de Rotwandhütte 2.280 m) terug. Hoogteverschil 500 m; duur circa 5 uur. 8. Met de auto of de bus van Pera naar Rif. Stella Alpina (2.044 m). Dan lopen via Rif. Preuss (2.248 m) en Rif. Vaiolet (2.248 m) naar de Grasleitenpasshütte (2.599 m). Hoogteverschil 550 m; duur circa 5 uur. 9. Met de auto naar Ziano di Fiemme en klettersteig Attilio Sieff. Hoogteverschil 500 m; duur circa 4 uur. 10. Met de auto naar de Pordoi pas (2.239 m) en met de lift naar Sas Pordoi (2.950 m); via pad 627 naar Rif. Boë (=Bamberghütte 2.871 m) en zelfde weg terug. Hoogteverschil 200 m; duur circa 4 uur. 11. Met de auto naar de Pordoi pas (2.239 m) en met de lift naar Sas Pordoi (2.950 m); via pad 638 naar Piz Boë (3.152 m) en afdalen via pad 638 naar Rif. Boë (2.871 m). Hoogteverschil 400 m; duur circa 5 uur. TOCHTEN vanuit Prad: Waalwege im Vinschgau: Der ost-west ausgerichtete Vinschgau ist außerordentlich sonnig und umringt von hohen Gebirgsketten: im Süden die Ortlergruppe, im Norden die Ötztaler Alpen und im Westen die Sesvennagruppe, die das Tal vor Wind und Wetter schützen. Die vergletscherten Berggipfel welche den Vinschgau umrahmen sind geprägt von ausgedehnten Gletschern und Schneehängen, von Gebirgsseen, die von jährlichen Niederschlägen über 3000 mm gespeist werden. 9

Im Talboden zwischen Kastelbell und Mals hingegen ist das Klima sehr trocken, mit einer jährlichen Niederschlagsmenge von durchschnittlich nur 500 mm. Um das kostbare Nass von den Gebirgsbächen gleichmäßig auf die Talsole zu verteilen wurden bereits im frühen Mittelalter Bewässerungskanäle am Fuße der Vinschger Berge angelegt. Gleichzeitig wurde das Wasserrecht bereits sehr früh brieflich festgehalten und war in der Vergangenheit auch Grund von heftigen Auseinandersetzungen. Zu dieser Zeit entstand der offizielle Beruf des Waalers eine beauftragte Person die Tag und Nacht den Wasserfluss beobachten musste und auch das verbriefte Recht des Wasserrechtes kontrollieren musste. Die Waalwege haben auch in der heutigen Zeit immer noch die Aufgabe die Talsohle mit ausreichend Wasser zu versorgen. 1. Met de auto naar Schluderns. Dan tocht langs een Waal. Hoogteverschil 650 m; duur circa 5 uur. 2. Met de auto naar het Stilfser Joch (2.757 m). Heen en weer naar de Rötlspitze (3.026 m). Hoogteverschil 270 m; duur circa 4 uur. 3. Met de auto naar Sulden (P op 1.843 m). Over de Morosiniweg naar de K2 Hütte (2.330 m) en de Hintergrathütte (2.661 m); zelfde weg terug. Hoogteverschil 800 m; duur circa 5 uur. 4. Met de auto naar Schlinig (1.738 m). Eerst door bos en later over een kam lopen naar Monte Spunda (2.577 m); zelfde weg terug. Hoogteverschil 850 m; duur circa 6 uur. 5. Met de auto naar Trafoi; parkeren op 1.450 m. Over de Herrensteig naar het Heraklitbergwerk (magnesiummijn) op 2.343 m. Hoogste punt op 2.430 m. Hoogteverschil 1.000 m; duur circa 6 uur. Alternatieven: 6. Naar de heilige drie bronnen: met de auto naar Trafoi. Vanuit het centrum volg je de weg langs de kerk, bijna parallel aan de weg naar het Stilfser-Joch, maar lager gelegen, tot aan de camping. Hier links over een geasfalteerd pad richting Alpinschule en Polizei. Dan voor de eerste keer over de Trafoibeek, door bos en voor de tweede keer over de beek. Op de andere oever zie je de Wallfahrtskapelle al liggen. Via pad nr. 9 langs een waterval. Verder langs de zomerresidentie van de politie terug naar Trafoi. Hoogteverschil 100 m; duur circa 3 uur. 7. Met de auto voorbij Schlanders en vóór Latsch parkeren N v/d weg op 720 m bij Vezzano; route Panoramaweg hangbrug Ratschill (1.282 m) Lottersteig. Je gaat over een hangbrug en komt langs Schloss Goldrain (is te bezichtigen) en Schloss Annaberg (niet toegankelijk voor bezoekers). Hoogteverschil 560 m; duur circa 4 uur. 8. Bezoek aan Messner Mountain Museum Ortles (bij restaurant Yak & Yeti): In Sulden hat Reinhold Messner ein einzigartiges Museum geschaffen. Das MMM Ortles ist einer der vier Ableger, die um das Zentrum des Bergmuseums MMM Firmian entstehen: In Sulden am Ortler, Im "End der Welt Ferner" ist das Museum untergebracht. Im MMM Ortles erzählt Reinhold Messner, von den Schrecken des Eises und der Finsternis, von Schneemenschen und Schneelöwen, vom White Out und dem dritten Pol. Mit Statements, historischen Erinnerungsstücken und Bildender Kunst, dargestellt auf einer unterirdischen Fläche von 300 Quadratmetern, schildert der Extrembergsteiger von Gletschern, vom Eis, vom Südpol, vom Nordpol, von Schneemenschen und vor allem von den großen Eisgebirgen, wobei der Ortler symbolisch im Zentrum der Ausstellung steht. Der Standort der Bauernhof mit den Yaks, der Ortler als höchster Gipfel Südtirols unmittelbar darüber, das Gletschereis zum Greifen nah ist ideal. Die weltweit größte Sammlung von Ortler-Bildern ist zu sehen - sowie Eisgeräte aus zwei Jahrhunderten 10

Opneningstijden tot 15 oktober van 14.00 18.00 uur behalve op dinsdag 9. Met de auto naar Stilfs; P bij Faslar Fossalara op 1.500 m; lopen naar Lichtenberg Scharte (1.833 m) en dan de kam op naar Munwarter (=Monte della Guardia) 2.621 m. Hoogteverschil 1.120 m; duur circa 6 uur. 10. De kleine Laaser Spitz vanaf Haslhof: Met de auto naar Sclanders en rechtsaf naar Göflan. Parkeren bij Haslhof (1.574 m). Hier begint pad nr. 1 dat door het bos naar het Kreuzjöchl (2.053 m) voert. Volg vanaf hier pad nr. 23 naar de kleine Laaser Spitz met prachtig uitzicht naar het Vinschgau tot aan Meran en in het Martelltal. Over pad nr. 3A terug en onder de marmer-afgraving verder op pad nr. 3 naar de Göflaner Alm op 1.830 m. Over een waalweg naar de Weiskaser Alm en terug naar de Haslhof. Hoogteverschil 1.000 m; duur circa 6 uur. TOCHTEN vanuit Zernez: 1. Met de auto naar P1 in het Nationaal Park (1.840 m). Lopen naar Alp Grimmels (2.050 m). Hoogteverschil 250 m; duur circa 4 uur. 2. Vanaf de camping (1.470 m) lopen naar Murtaröl (2.580 m) waar veel gemzen leven. Hoogteverschil 1.100 m; duur circa 7 uur. 3. Vanaf de camping (1.470 m) lopen naar de Macun Seen (2.650 m). Afdalen naar Lavin en met de trein terug. Hoogteverschil 1.200 m; duur circa 7 uur. 4. Met de auto naar Val Susauna (1.640 m). Lopen door dit mooie ongerepte dal tot Alp Funtauna (2.190 m). Hoogteverschil 550 m; duur circa 6 uur. 5. Met de auto naar de ingang van Val Trupchun (1.665 m). Door dit wildrijke dal in het Nationaal Park lopen tot Alp Trupchun (2.040 m). Hoogteverschil 400 m; duur circa 6 uur. 6. Vanaf de camping lopen naar Blockhaus Cluozza (1.882 m). Hoogteverschil 740 m; duur circa 6 uur. 7. Met de auto naar P4 in het Nationaal Park (1.705 m). Klimmen naar Alp la Schera (2.090 m). Via Il Fuorn (1.800 m) terug naar P4. Hoogteverschil 350 m; duur circa 5 uur. 8. Met de auto naar La Punt Chamues-ch (1.710 m). Lopen in Val Chamuera tot Serlas (2.017 m). Hoogteverschil 300 m; duur circa 4 uur. 9. Met de auto naar Samedan (1.795 m betaald parkeren) en klimmen naar Piz Padella (2.884 m). Hoogteverschil 1.090 m; duur circa 6 uur 10. Met de auto naar Samedan (1.795 m betaald parkeren) en klimmen naar Piz Ot (3.246 m). Hoogteverschil 1.450 m; duur circa 7 uur Alle aangegeven tijden zijn in principe "zuivere" wandeltijden: u moet hier alle rustpauzes nog bij optellen! De tijden zijn wel ruim gecalculeerd. Afhankelijk van de omstandigheden, kunnen we ook andere tochten inplannen. 11

Onderstaand geven we u een lijstje met de uitrustingsstukken, die u beslist op elke tocht/wandeling mee MOET nemen, c.q. die u eventueel mee kunt nemen: PERSOONLIJKE UITRUSTING Kleding die prettig zit en die tegen een stootje kan Beter meerdere dunne laagjes, dan één dikke laag Altijd kleding voor warm én voor koud weer, voor nat weer én voor droog weer meenemen Zonnebescherming: crème, petje, lippencrème Zonnebril Eventueel een zweetbandje of doekje Jack, handschoenen, muts Echte bergwandelschoenen (geen streethikers, hoge sport- of andere schoenen). Goede bergschoenen zijn herkenbaar aan een Vibram profielzool (gekleurde sticker meestal geel onder op de zool). Zorg dat de schoenen goed waterafstotend c.q. waterdicht zijn! Eventueel stokken (geen langlauf- of Nordic walkingstokken: die zijn te lang) Een (dagtour)rugzak(je) per persoon: o Een advies over rugzakken is moeilijk eenduidig te geven. Het eerste dat je moet beslissen is het doel waarvoor je de rugzak gaat gebruiken. Een dagtoerrugzakje kan met een inhoud van 35 liter volstaan. o Een klim- en bergtoerrugzak kan volstaan met een inhoud van 35-50 liter. Bij 35 liter heb je voldoende ruimte voor dagtochten, richting 50 liter moet goed zijn voor huttentochten, waarbij geen slaapzak e.d. wordt meegenomen. o Een trekking rugzak waarbij je ook tent, slaapzak, kookspullen e.d. mee wilt nemen, dient een inhoud te hebben van 50-80 liter; er komt een gewicht in van 15-20 kg en hij zal daarom ook perfect moeten passen. o Vroeger werd vooral canvas gebruikt; dat is wel sterk, maar neemt ook veel vocht op (extra gewicht) en blijft lang nat. Tegenwoordig gebruikt men moderne kunststoffen als Cordura met een coating voor de waterdichtheid. Lekken blijft altijd op de naden, vandaar is een regenhoes aan te raden. Een ander materiaal is Aztec (wordt gebruikt door merk Mac Pac). Dit weefsel van katoen en polyester is zo dicht geweven, dat het niet alleen zeer sterk is, maar ook nagenoeg waterdicht. o Let bij de aankoop ook vooral op de kwaliteit van de schouderbanden en de heupband: de pasvorm moet hier heel goed zijn en de kwaliteit van het foam moet lange en comfortabele draagtijd garanderen. Kijk goed of de zak op jouw (en andere) ruglengtes is in te stellen. Draag hem in de winkel langere tijd, liefst niet alleen opgevuld met een kussen o.i.d., maar met gewicht (minstens 10 kg rommel in de winkel erin laden en minstens 0,5 uur ermee blijven lopen). o Voor bergtoeren komen uiteraard alleen rugzakken met een inwendig frame in aanmerking, liefst zonder zijzakken. Afneembare zijzakjes zijn een aanrader: je kunt ze gebruiken als "spullenzakje" in de rugzak tijdens bergtoeren, maar ook aan de buitenzijde monteren bij ander gebruik van de rugzak. Hoe meer compartimenten een rugzak heeft, hoe prettiger en overzichtelijker hij is in te delen en hoe sneller je iets terug kunt vinden. In uw rugzak hoort altijd: - proviand en eventueel een zakmes. (neem iets extra's voor onverwachte situaties mee: gedroogde vruchten, muesli-repen, chocola, liga-koeken e.d. voldoen erg goed). Eet niet alles onderweg op, maar bewaar het laatste tot bij de auto of de camping: er kan altijd nog iets gebeuren waardoor de tocht (veel) langer gaat duren! - drinken: 1 liter of meer in een goed afsluitbare veldfles. Een thermosfles met glazen binnenfles is NIET geschikt. Als inhoud kunt u denken aan rozenbottelthee (is zowel koud als warm lekker) of ijsthee (oplospoeder, soms bij Liddl en in Zwitserland te koop, aanmaken 12

met koud water, maar ook met warm water erg lekker). Blikjes en pakjes fris, flessen en pakken melk zijn ONGESCHIKT om mee te nemen onderweg. - enige eerste hulp verbandmiddelen, waaronder zeker pleisters, "Second Skin", Leukoplast of iets dergelijks om uw eigen blaren onderweg te behandelen. - eventueel gamaschen - anti-zonnebrand middelen met een zo groot mogelijke beschermingsfactor. - zonnebril en zonnehoedje (saharapet met nekklep). - lippencrème. - wc-papier. - identiteitsbewijs (b.v. lidmaatschapskaart Alpenclub, paspoort) - regenkleding (géén paraplu of cape!). - regenhoes voor om de rugzak. - windjack. 1 - handschoenen of wanten. - warme muts. - reserve droge sokken. U kunt bovenstaand lijstje naar wens aanvullen met o.a.: - foto-, film- en/of video-apparatuur. - verrekijker. - reddingsdeken. - reserve sokken. - reserve handdoek(je). - hoogtemeter. - kompas. - kaart van het gebied. - reserve veters. PRAKTISCHE TIPS - In de bergen waar wij kamperen, is de luchtdruk LAGER dan in Nederland op zeeniveau. Dit houdt in, dat water al kookt bij circa 95ºC (en het wordt ook nooit heter!). Het gaar worden van uw eten vergt dan ook meer tijd. Aardappelen b.v. 25 min. - Een goede oplossing is het gebruik van een snelkookpan. Daarin kunt u dezelfde tijden aanhouden als thuis. - Tussen 12.00 uur en 14.00 uur zijn de meeste winkels, postkantoren en banken gesloten. 13

ETEN EN DRINKEN In Nederland, op zeeniveau heeft een mens gemiddeld 1 à 1,5 liter vocht per dag nodig. Vocht dient als oplosmiddel voor (voedings)stoffen, als transportmiddel, voor de temperatuurregeling en als bouwstof voor de cellen. Een vochttekort wreekt zich dan ook onmiddellijk. In de bergen, op 3.000 meter hoogte, verliest men in rust alleen al 0,8 liter vocht per dag. Op deze hoogte is er beduidend minder lucht en dus zuurstof aanwezig, waardoor men vaker adem moet halen en bij elke uitademing verliest men vocht. Bij inspanning (tochten lopen) op deze hoogte is het extra verlies al snel tot 2 liter per dag. Totaal zou men dus 3 à 4 liter vocht per dag moeten drinken. Een goede controle of het lichaam (on)voldoende vocht heeft gekregen, is de kleur van de urine: een donkere kleur duidt op vochtgebrek! Drink regelmatig (bij elke pauze) kleine hoeveelheden, b.v. (zoete) thee. Drink nooit smeltwater of sneeuw: hier zitten (nog) geen (te weinig) mineralen in en hierdoor worden deze aan de lichaamsvloeistoffen onttrokken om een en ander te neutraliseren. Het gevolg is, dat na de eerste kortdurende dorstlessing de dorst daarna in verhevigde mate terug keert! Ook voor het eten geldt, dat de beste methode is om regelmatig (bij elke pauze) kleine hoeveelheden te eten, liefst koolhydraatrijk voedsel, zoals muesli-repen, bananen, gedroogd fruit e.d. Hoe minder vet men (onderweg) eet, des te beter. Het diner kan bestaan uit koolhydraten (deegwaren), aangevuld met vetten. Voedsel dient als bouwstof en voor de energievoorziening. Dat laatste kan op twee manieren: energie uit vetten en energie uit koolhydraten. Deze laatste is een snelle energieleverancier; koolhydraten worden snel omgezet in enkelvoudige suikers, die via de darmen in het bloed terechtkomen voor transport naar de gewenste plaatsen. Het nadeel is, dat een mens ongeveer 7.000 kj energie aan koolhydraten kan opslaan, terwijl op een bergwandeltocht er zo n 25.000 kj nodig is. Het grootste deel van onze energie moet dus uit vetverbranding komen. Gelukkig heeft iedereen wel voor minstens een maand vetreserve bij zich (soms meer): 10 kg vet levert wel 300.000 kj. Het nadeel van vetbranding is, dat er zuurstof voor nodig is en dat hebben veel mensen tijdens bergtochten in onvoldoende mate over. Als je rustig en gelijkmatig loopt en blijft lopen, haal je je energie uit een rustige vetverbranding, die geen nadelige gevolgen heeft. De voorraad koolhydraten bewaart het lichaam dan voor noodgevallen (een onverwachte beweging, uitglijden, te hard lopen e.d.). Als je niet goed met je energie omgaat, is de voorraad koolhydraten snel op en moet het lichaam, ook in noodgevallen overgaan op vetverbranding. Dit nu levert het gevoel op van de man met de hamer, verzuurde spieren e.d. In de regel herstelt men hiervan pas na een goede nachtrust. Dat betekent dus, dat de huidige dag problematisch blijft. Entweder man steht sehr früh auf oder man geht sehr schnell. Frühstücken kann man im Leben noch tausendmal! 14

BERGWANDELEN en GEVAREN Geen andere vorm van bergsport wordt zo beoefend als bergwandelen: klimmers wandelen naar de bergwand, mensen die hoogtoeren maken wandelen naar de hutten enz. Alleen in Zwitserland zijn jaarlijks al circa 1,9 miljoen mensen wandelend in de bergen onderweg. De keerzijde daarvan is, dat bij geen enkele andere vorm van bergsport zo veel ongelukken en ongelukjes plaats vinden als bij het zgn. ongevaarlijke bergwandelen. Meer dan 30% van alle dodelijke bergongelukken vindt plaats bij het bergwandelen. Uit statistieken blijkt, dat al decennia lang vallen en van een helling afrollen het meest voorkomt, gevolgd door onderweg ziek worden, verdwalen, zich vastlopen en niet meer verder of terug kunnen. Meer dan de helft van de ongelukken is acuut levensbedreigend en/of verlangt behandeling in een ziekenhuis. Slechts 20% van de ongelukken loopt met een sisser af; hiervoor is een ambulante behandeling voldoende. Een kwart van de betrokkenen blijft ongedeerd en heeft geen medische zorg nodig. Objectieve en subjectieve gevaren Elk ongeluk wordt veroorzaakt door gevaren, zowel objectieve dat zijn gevaren die door de natuur veroorzaakt worden als ook subjectieve; deze gevaren worden door de mens zelf veroorzaakt. Hierbij valt te denken aan onvoldoende uitrusting, verkeerde tijdsplanning, overschatting van eigen kunnen en/of conditie enz. Het is niet mogelijk om een scherpe scheidslijn aan te brengen en meestal wordt een ongeluk veroorzaakt door een combinatie van beide gevaren. Ongelukken ontstaan meestal door de aanwezigheid van een natuurlijke bedreiging of hindernis en het verkeerd inschatten of verkeerd gedrag van de betrokkene. Deze verkeerde beslissingen kunnen beïnvloed of versterkt worden door een slechte conditie of uitputting, maar ook moet de invloed van een groep niet worden onderschat. Beslissingen worden niet altijd door de meest ter zake kundige genomen, maar door nadrukkelijk aanwezige groepsleden; soms wordt er geen werkelijke beslissing genomen, maar gaat de groep gewoon verder (en ook dat is een beslissing!). Goethe schreef reeds: De natuur heeft geen begrip voor grappen; zij is altijd aanwezig, heeft altijd gelijk, is altijd ernstig en altijd streng. Fouten en vergissingen zijn altijd die van de mens! Het hoge aantal dodelijke ongelukken tijdens het bergwandelen heeft verschillende oorzaken. Ten eerste is het aantal bergwandelaars vele malen groter dan die van bergbeklimmers, rots- en ijsklimmers, skiërs, matras- en deltavliegers en wildwatervaarders tezamen. Ten tweede beweegt zich, seizoen gebonden, een groot aantal mensen door de bergen, die een slechte of onvoldoende uitrusting hebben en/of die slechts weinig kaas hebben gegeten van de elementaire regels die in de bergen gelden. Ook is hun conditie of gezondheid niet altijd optimaal of worden ze overschat. Als deze mensen bovendien nog een slechte looptechniek hebben of weinig oriëntatievermogen, dan komen ze al snel in de problemen, vooral als tijdens een tocht de omstandigheden wijzigen (weersomslag, bergpad dat niet meer begaanbaar is). Zij worden het slachtoffer van hindernissen en gevaren, die ze niet bijtijds herkennen en ook niet goed kunnen inschatten en/of ze nemen in moeilijke situaties de verkeerde besluiten. Om de signalen uit de natuur te zien en te herkennen, moet men ze continu in de gaten houden. Door ieder contact met een gevaar, groeit iemands ervaring, waardoor men bewuster keuzes kan maken. Het belangrijkste van ervaring is, dat men mogelijke gevaarlijke situaties kan voorkomen. Het scala van mogelijke gevaren is groot: steenslag, aardverschuivingen, snelstromende beken, smalle paden zonder houvast, lawines, gletscherspleten, zonnebrand, hittestuwing, weersomslag, bliksem, mist, koude, regen, sneeuw, hoogteziekte enz. 15

De meeste gevaren zijn tijdig te onderkennen. Belangrijk daarbij is, dat hun tekens gezien en juist geïnterpreteerd worden. Doordat wij in het dagelijks leven ver bij de natuur vandaan staan, vergt dit (te) veel van ons. Bergsport-cursussen, ervaring of kundige begeleiding bij tochten is dus erg belangrijk. Verder is training en oefening in de bergen nodig. Iemand die zich vaak in alpiene landschap beweegt, kan zich ook bij ongunstige omstandigheden, relatief zonder gevaar van A naar B verplaatsen. Om ongelukken te voorkomen, zijn een stabiele loop, een goed oriëntatievermogen, een weloverwogen oordeel van het landschap en de route alsmede een goede en volledige uitrusting een voorwaarde. Niemand behoort zich in een situatie te begeven, zonder eerst een duidelijke analyse van de risico s gemaakt te hebben. Let tijdens de tocht steeds op mogelijke gevaren: het weer, het routeverloop, het landschap onder en boven de route. Paden zijn om te gebruiken en door het afwijken van gemarkeerde routes kan het risico sprongsgewijs stijgen. Terugkeren over een bekende route is ALTIJD beter dan een avontuur in een onbekend nieuw landschap! Correct gedrag in gevaarlijke situaties: Bergbeken s Morgens vroeg voeren bergbeken vaak nog weinig water, maar in de loop van de dag zwellen ze vaak op tot woeste stromen, die op de terugweg vaak een onoverkomelijke hindernis kunnen zijn. De enorme kracht van snelstromend water moet men niet onderschatten. Natte gladde en nietvastliggende stenen in een beek kunnen bijzonder gevaarlijk zijn. Kritisch zijn ook sneeuwbruggen over een beek. Als ze breken en men komt onder de sneeuwbrug terecht, is het risico van verdrinken ook bij kleine stroompjes zeer wel aanwezig! Houd afstand in een groep bij het oversteken van zo n sneeuwbrug. Oude sporen geven geen garantie dat de sneeuw ook nu nog houdt. Goten, gevuld met sneeuw Het oppervlak van deze sneeuw kan zeer hard zijn, waardoor het gevaar van uitglijden bestaat. Vaak onderkent men dit gevaar niet, vooral als de oversteek maar een paar meter breed is en er ook nog oude (afwaarts gesmolten) voetsporen aanwezig zijn. Als men hier uitglijdt, is er vaak geen houden meer aan! Hier is een pickel (en ervaring hoe die te gebruiken) zeer nuttig. Steile grashellingen Bij ochtenddauw, regen en sneeuw is hier voorzichtigheid geboden. In het vroege voorjaar zijn de grashalmen nog helling-af gebogen en hebben ook de beste bergschoenen een slechte grip. Voor zulke plaatsen geldt, dat men altijd op het pad moet blijven. 16

Steile gruishellingen Bij langdurige droogte kan zo n terrein bikkelhard zijn. Net als bij grashellingen is het houvast voor bergschoenen slecht en voor lichte trekkingschoenen helemaal onvoldoende. Stop steeds, beoordeel het landschap en verzeker je ervan, dat er nog steeds een terugweg mogelijk is. Goten, gevuld met gruis Dit soort goten werkt niet alleen als een trechter voor natuurlijke steenslag waarvan men de oorzaak niet kan zien, maar ook voor stenen die door mensen boven in de groep worden losgemaakt. Deze goten dienen zoveel mogelijk vermeden te worden of anders zo snel mogelijk te worden overgestoken. Een helm kan hier erg nuttig zijn. In een groep dienen de leden dicht bij elkaar te blijven; hierdoor zijn losgetrapte stenen voor de overige groepsleden minder gevaarlijk. Verdwalen Beter terugkeren over een bekend pad, dan verder gaan in onbekend landschap! Zelfs als daarvoor een moeizame weg opnieuw begaan moet worden. Bijzonder gevaarlijk is een afdaling in een onbekende goot. Deze kunnen steeds steiler worden of in rotsen eindigen, die onbegaanbaar zijn zonder hulpmiddelen als touwen en klimgordels. Pauzes Pauzes dienen altijd gemaakt te worden op een veilige plek, beschut voor steenslag en uitglijd- en valgevaar. Weiden met vee oversteken Let hierbij op de volgende punten: - verlaat het pad bij het oversteken van een weide niet - probeer weiden met vee zoveel mogelijk te vermijden - neem op zulke tochten geen hond mee; vooral moederkoeien beschermen hun jonge kalfjes en vallen honden soms aan; laat de hond in zo n geval los - vermijd weiden in het dal omdat daar vaak ook stieren in lopen - kijk koeien en stieren nooit rechtstreeks aan want onzekere dieren reageren onvoorspelbaar - verschrik de dieren niet; rundvee kan slecht tegen luide en hoge tonen - let op waarschuwingsborden en volg de raad van aanwezige veehoeders op - blijf rustig als er een dier op je af komt; trek je langzaam terug en keer het dier niet je rug toe - vooral stieren zijn gevaarlijk; bewaar minimaal 50 m afstand en beweeg je rustig en onopvallend - ook rustige dieren kunnen agressief worden; let op als ze hun kop laten zaken, met hun poten gaan stampen of beginnen te loeien - prikkel de dieren niet door met een wandelstok te zwaaien; in uiterste nood kan een tik op de neus van het dier hem respect bijbrengen Artikel vertaald uit DIE ALPEN 4/2005 Ueli Mosimann 17

Alarmering reddingsdienst bij berg-ongelukken: In Italië via mobiele telefoon: 118 In Zwitserland via mobiele telefoon: Helikopter REGA 1414 Alarmnummer politie bellen (tel. 117) Hoe bent u bereikbaar? GSM met extra 0031 (bij slechte/geen verbinding: loop naar een andere (hogere) plaats met zicht op een dal) Indien geen verbinding mogelijk is en dus alarmering te voet moet plaats vinden: handel nooit overhaast: spreek goed af: o wie gaat (indien mogelijk niemand alleen laten gaan) o slachtoffer(s) NOOIT alleen achterlaten! o welke route de melding op schrift meenemen (coördinaten enz.) 18

HOE TE HANDELEN BIJ EEN BERG-ONGELUK: Als getuige van een ongeluk kunt u door de juiste handelingen levens redden. De richtlijn is: rustig wachten tot de situatie stabiel is de situatie proberen te overzien nadenken beslissen handelen: 1. Onmiddellijk zelf te bieden hulp: hoofd en borst van slachtoffer(s) vrijmaken luchtwegen vrijmaken zonodig beademen slachtoffer(s) beschermen tegen onderkoeling bloedingen stelpen en wonden verbinden 3. Professionele hulp inroepen: NEEM DIT VEL MEE IN DE RUGZAK! Italiaanse reddingsdienst alarmeren (tel. 118) Zwitserse helikopter-reddingsdienst alarmeren (tel. 1414) en/of Alarmnummer politie bellen (tel. 117 of tegenwoordig ook via 112) Welke gegevens moet u doorgeven: WIE meldt WAAR vandaan? WAT is er precies gebeurd? WAAR en WANNEER heeft het ongeluk zich afgespeeld? HOEVEEL personen zijn erbij betrokken? Welke maatregelen heeft u zelf al kunnen treffen? Is er ook elders een hulpdienst gealarmeerd? Hoe bent u bereikbaar? GSM met extra 0031 Hoe is het WEER op de plaats van het ongeluk? Helikopter-redding: veilige helikopter-landingsplaats voorbereiden een vlak oppervlak van minstens 20 x 20 m is nodig om aan te vliegen alle losse voorwerpen uit deze omgeving verwijderen een vlak oppervlak van minstens 4 x 4 m is nodig om te landen de persoon die de landingsaanwijzingen geeft, staat met de rug NAAR de wind Yes, we hebben hulp nodig 19