JAN TOOROP KIJKWIJZER VOORTGEZET ONDERWIJS NIVEAU VANAF HEDEN T/M 29 MEI 2016
VOOR DE DOCENT Deze kijkwijzer bevat een aantal kijkoefeningen die ontwikkeld zijn door thinking museum. Visible Thinking is een manier van kunst beschouwen aan de hand van verschillende oefeningen (routines). In deze kijkwijzer zijn opgenomen: over het begin het midden en het einde stap het schilderij binnen ik zie/ik denk/ik vraag me af Uitgaande van wat je ziet word je aangemoedigd om je fantasie en eigen ervaringen te koppelen aan het schilderij. Het is een laagdrempelige benadering die inspeelt op het verhalende aspect van de kunst van Toorop. Spelenderwijs leer je al kijkende meer over (internationale) stromingen in de beeldende en/of toegepaste kunst zoals het realisme of het symbolisme of de art nouveau. Hoe het werkt... Neem je mobieltje mee om foto s te maken (zonder flits). Vandaag ga je de geheimen van kunstwerken ontfutselen. De opdrachten van deze kijkwijzer zijn gegroepeerd per zaal. Op de plattegrond hieronder kun je zien waar je bent. Woorden met een ster kun je achterin opzoeken in de begrippenlijst. Op zaal mag je alleen met potlood schrijven. Een clipboard kun je lenen bij de infobalie in de hal. 34 Kijk op www.thinkingmuseum.com voor meer informatie. 37 36 35 38 39 42 40 41 43 45 47 46 44 48 49 Voorzijde: Jan Toorop (ontwerp), Delftsche Slaolie, 1895, Affiche, kleurenlithografie, Gemeentemuseum Den Haag PLATTEGROND GEMEENTEMUSEUM 1 e VERDIEPING 2 3
PROFIEL VAN DE KUNSTENAAR Hoe oud werd Jan Toorop?... ZAAL 48 OP HET LAND, 1883 Het rauwe boerenleven maakte veel indruk op Jan Toorop. De eenvoud en de armoede leken hem zwaar, maar ook puur. Om het leven op het land goed weer te kunnen geven, zocht hij kleuren die hierbij passen. Zijn grote voorbeeld in die tijd was de schilder Gustave Courbet. Voornaam: Jan Achternaam: Toorop Geboren: 1858 (Java, Indonesië) Overleden: 1928 (Den Haag, Nederland) Beroep: kunstenaar Karakter: vriendelijk en sociaal (volgens zijn vrienden) Kenmerk: liet zich niet begrenzen en veranderde vaak van stijl Beroemd: ja! Wat voor soort werk zie je op deze tentoonstelling? kruis aan: schilderijen tekeningen beelden affiches anders, namelijk: kies een werk in deze zaal en maak er een foto van (zonder flits!). 4 5
ZAAL 48 OP HET LAND, 1883 ZAAL 26, 48 1 e VERDIEPING OP HET LAND, 1883 Ga verder met het schilderij dat je hebt gefotografeerd. Kies één van de onderstaande vragen en kruis deze aan. Gebruik je fantasie. Bekijk het schilderij goed. Schrijf je antwoord hieronder. over het begin, het midden en het einde Als dit schilderij het begin van een verhaal is, wat gebeurt er dan straks? Als dit schilderij het midden van een verhaal is, wat gebeurde er dan hiervoor? Of wat gebeurt er dan straks? Als dit schilderij het einde van een verhaal is, welk verhaal werd hier dan verteld? Gustave Courbet De steenbrekers, 1849 Jan Toorop heeft in die tijd goed gekeken naar het werk van schilder Gustave Courbet. Vergelijk het schilderij dat je hebt gekozen met de afbeelding van De steenbrekers in je kijkwijzer. Noem een overeenkomst in de voorstelling en een overeenkomst in vormgeving. Voorstelling: Vormgeving: 6 7
ZAAL 47 IN DE STAD, 1884 ZAAL 26, 47 1 e VERDIEPING IN DE STAD, 1884 In 1884 maakt Toorop kennis met zijn toekomstige vrouw Annie Hall. Hij was erg verliefd en schilderde haar vaak. We zien haar hier in interieurs (binnenshuis) waarin het zonlicht ronddanst en in tuinen waarin de bloemen geuren. Zijn grote voorbeelden in die tijd waren de schilders James Ensor en James Whistler. Jan Toorop (1858-1928), Trio fleuri, 1885, olieverf op doek, Gemeentemuseum Den Haag. Ontdek meer over de invloed van Ensor en Whistler op Jan Toorop! Dit schilderij toont Annie Hall, de verloofde van de kunstenaar, samen met haar twee zussen. James Ensor De Oestereetster, 1882 James McNeill Whistler Symphony in White, No. 1: The White Girl, 1961-62 stap het schilderij binnen Kies één van de drie vrouwen. Wat neemt deze persoon waar (kleuren, geuren, geluiden, enz.)? fotografeer bij beide afbeeldingen een werk van toorop (zonder flits!) dat je erbij vindt passen. Wat is de situatie waarin ze zich bevindt? Noem een overeenkomst: Noem een overeenkomst: Wat zou haar bezig houden? 8 9
ZAAL 45 MEER DAN HET OOG ZIET ZAAL 45 MEER DAN HET OOG ZIET Jan Toorop twijfelde na een tijd over het realisme van zijn eerdere schilderijen. Realistisch betekent net echt. Wanneer Jan Toorop keek naar de zonsondergang of naar een boerengezin, voelde hij dat er meer is dan het oog ziet. Die indruk probeerde hij nu te schilderen. Zijn grote voorbeeld in die tijd was kunstenaar George Seurat. Georges Seurat werkte met nauwkeurig geplaatste stippen. Dat vond Toorop interessant. Een nieuwe techniek Toorop vond het schilderen met kleurstippen erg geschikt om de ziel van een onderwerp te onderzoeken. Ga verder met het schilderij dat je hebt gefotografeerd. Welke kleurcontrasten* heeft Toorop toegepast? Noem steeds de kleuren en de plaats (aanduiding) hiervan in de voorstelling. KLEUR PLAATS Kleur tegen kleur contrast Licht donker contrast Warm - koud contrast Complementair contrast Toorop gebruikte in deze periode andere kleuren dan eerder. Wat voor gevoel roepen de kleuren in je op? fotografeer een werk van toorop (zonder flits!) dat je vindt passen bij deze afbeelding. Georges Seurat, Lente op La Grande Jatte, 1882-86. Noem een overeenkomst: 10 11
ZAAL 41 SYMBOLISME, 1890-1894 ZAAL 26, 41 1 e SYMBOLISME, VERDIEPING 1890-1894 Hoe zou het zijn als je iets maakte wat nooit eerder is gemaakt? Jan Toorop is het gelukt om zoiets te doen. In 1891 begon hij een vreemde wereld te schilderen die helemaal uit zijn fantasie kwam en die toch ook ging over alledaagse situaties. Doornen, rozen, geuren, golvende haren, houdingen, alles had een speciale betekenis of zou dat kunnen hebben. Het waren symbolen* en vormen die alleen in zijn wereld bestonden. Hierdoor herkent iedereen meteen zijn schilderijen of tekeningen uit die tijd. Wat zie je eigenlijk op de uitsnede in je kijkwijzer? Wat zie je pas wanneer je de hele voorstelling bekijkt? Kies één van de onderstaande vragen en kruis deze aan. Bekijk het werk De drie bruiden hier op zaal. Gebruik je fantasie. Kijk goed naar wat je ziet. Schrijf je antwoord hieronder. over het begin, het midden en het einde Symbolen In het alledaagse leven komen we vaak symbolen tegen. Een witte duif bijvoor beeld kennen we als een symbool van vrede. Welke symbolen ken je nog meer? Als dit schilderij het begin van een verhaal is, wat gebeurt er dan straks? Als dit schilderij het midden van een verhaal is, wat gebeurde er dan hiervoor? Of wat gebeurt er dan straks? Als dit schilderij het einde van een verhaal is, welk verhaal werd hier dan verteld? Je ziet hier een uitsnede uit een schilderij. Ga op zoek naar het werk. Teken het symbool en schrijf ook de betekenis op. symbool: betekenis: Picasso, Blauwe duif, 1961 12 13
ZAAL 41 SYMBOLISME, 1890-1894 ZAAL 26, 41 1 e SYMBOLISME, VERDIEPING 1890-1894 In het schilderij De drie bruiden van Toorop zie je ook voorwerpen, dieren of planten die een speciale betekenis zouden kunnen hebben. Bijvoorbeeld de doornen. Welke symbolen* (voorwerpen, dieren of planten) vallen je nog meer op? Kijk goed naar het schilderij en teken ze na. Wat is hun betekenis, denk je? 1: doornen van Toorop betekenis: 2: betekenis: Wat heb je gekozen? fotografeer een werk waarin je een symbool /meerdere symbolen uit het schilderij de drie bruiden terugziet (bijvoorbeeld de doornen). schilderij tekening affiche anders, namelijk: ik zie/ik denk/ik vraag me af Benader het werk in drie stappen. Ik zie: (beschrijf!) 3: betekenis: Ik denk: (Wat gebeurt er, denk je? Wat is de betekenis van wat je ziet, denk je?) Ik vraag me af: (schrijf op!) 14 15
ZAAL 41 SYMBOLISME, 1890-1894 ZAAL 10 26, 41 / 1KARL e SYMBOLISME, VERDIEPING LAGERFELD 1890 VOOR - 1894CHANEL Welk aspect van de vormgeving is volgens jou het meest belangrijk in het werk dat je hebt gekozen? Kruis aan. kleur licht lijn en vorm ruimte en perspectief Het Rotterdamsch Nieuwsblad schreef toen over het ontwerp van Toorop. In verband met de bogen sprak men van een moderne sierlijkheid. Is de vormgeving van de gevel nu nog steeds modern? Leg uit waarom je dit wel/niet denkt. In 1899 liet kunsthandel Oldenzeel in Rotterdam haar pand verbouwen. Mevrouw Oldenzeel vroeg aan Jan Toroop om het ontwerp voor de gevel te maken. Het werd uitgevoerd door architect Meyers. Binnen ontstond er voor het publiek een nieuwe kunstzaal. Teken een stuk van de gevel (hier op zaal) na en vul de lijnen van de bogen aan in de ontwerptekening in je kijkwijzer. Zie je overeenkomsten tussen de vormgeving van de gevel en de tekeningen van Jan Toorop (hier in deze zaal)? Ja. Welke? Nee. Wat is het verschil? De booglijnen waren van gesmeed ijzer met daarin glas in een lichte kleur. 16 17
KABINET 44 SLAOLIE KABINET ZAAL 26, 44 1 e VERDIEPING SLAOLIE Vanaf 1894 stortte Jan Toorop zich op de toegepaste kunst. Hij ontwierp boekbanden en affiches, maakte illustraties, werkte met koper en ontwierp spiegels. Uit die tijd is ook zijn wereldberoemde affiche voor de Delftse slaolie maatschappij. Zijn grote voorbeeld in die tijd was de Engelse dichter en kunstenaar William Blake. Jan Toorop maakte de affiches met een techniek die goed geschikt is om teksten en afbeeldingen te drukken. Het zijn lithografieën*. De stijl waarin Jan Toorop de affiche heeft vormgegeven was zo herkenbaar dat deze een eigen naam kreeg: slaolie-stijl. Beschrijf de slaolie-stijl voor iemand die de affiche niet kent. Denk bijvoorbeeld aan aspecten van de vormgeving zoals kleur licht lijn ruimte. Wat is het verschil tussen de afdrukken die je hier ziet? Weetje De affiches zijn ontworpen om reclame te maken. Voor welk product? Beschrijf hoe je dat kunt zien. Jan Toorop (ontwerp), Delftsche Slaolie, 1895, Affiche, Gemeentemuseum Den Haag Deze techniek was toen vrij nieuw en werd pas vanaf 1880 toegepast voor reclame. Met deze stijl sloot Jan Toorop helemaal aan bij internationale ontwikkelingen in de kunst. Vooral in Frankrijk en België ontwikkelde zich een stijl die art nouveau werd genoemd. Kijk maar naar dit metrostation met een overkapping die lijkt op libellenvleugels van staal en glas. Hector Guimard, Metrostation Parijs, 1898 18 19
KABINET 44 SLAOLIE OM ZAAL VERDER 26, 1 e VERDIEPING TE KIJKEN Blake s werk Songs of Innocence bestaat uit gedichten met illustraties (afbeeldingen). Wat zou Jan Toorop misschien wel fascinerend hebben gevonden aan het werk van Blake? De titelpagina van dit boek licht een tipje van de sluier op. Zaal 37 / Portretten Vlijmscherp getekende, warrelige lijnen werden het kenmerk van een aantal portretten die Toorop maakte. Hierbij speelde hij met het specifieke en het algemene karakter van een portret: Hij tekende een specifieke persoon en gaf het werk door de titel een algemene betekenis (optie A). Of hij tekende algemene voorstellingen waarin specifieke personen lijken voor te komen (optie B). Past het werk beter bij optie A of B, denk je? kies een voorbeeld en maak er een foto van (zonder flits!). Zoek de titel op. Zaal 34 / Katholicisme Jan Toorop werd in die tijd geïnspireerd door dichter en kunstenaar William Blake. William Blake, titelpagina voor de Songs of Innocence, 1789 In 1905 trad Toorop toe tot de katholieke kerk. Vanaf dat moment stelde hij zijn kunst in dienst van het geloof. kies een voorbeeld uit deze fase van het werk van toorop. maak er een foto van (zonder flits!). Schrijf de titel op. 20 21
OM VERDER TE KIJKEN Zaal 36 / Een fanfare van licht en kleur In 1904 schreef Toorop vanuit Domburg: Wat een glorieuze zomer hebben wij gehad, vol kleur en de schaduwen van groen zo heerlijk lila hier. kies een schilderij dat je bij een zomer vol kleur vindt passen. maak er een foto van (zonder flits!). Welke kleuren zie je op het schilderij? Kruis hieronder minimaal 5 tinten en tonen aan. Welke namen zouden deze kleuren hebben? Denk aardbeienrood of nachtblauw en schrijf op! BEGRIPPENLIJST KLEUR Kleuren, primair, secundair, tertiair De kunstschilder ziet rood, geel en blauw als de traditionele primaire kleuren. Door twee primaire kleuren te mengen, krijg je de secundaire kleuren paars, groen en oranje. Tertiaire kleuren worden uit alle drie de primaire kleuren gemengd. Natuurlijke kleuren Komen overeen met de waarneembare werkelijkheid. Expressieve kleuren Komen lang niet altijd overeen met de waarneembare werkelijkheid. Ze drukken bijvoorbeeld de stemming van de maker uit. Expressieve kleuren zijn meestal fel, primair en contrasterend. Zuivere kleur In zuivere kleuren zitten geen sporen van andere kleuren. Primaire kleuren zijn de zuiverste kleuren. Secundaire kleuren zijn eigenlijk niet helemaal zuiver omdat ze ontstaan door het mengen van twee primaire kleuren. Toch worden deze ook als zuivere kleuren gezien. Tertiaire kleuren bestaan uit een mengsel van de drie primaire kleuren en worden als onzuiver gezien. KLEURCONTRASTEN Kleur tegen kleur contrast Het eenvoudigste kleurcontrast ontstaat door kleuren tegen elkaar aan te zetten. Het grootste kleur tegen kleur contrast ontstaat met de primaire kleuren. Deze kleuren vormen het centrum van Itten s kleurencirkel. Warm/koud contrast Het warm/koud contrast wordt veroorzaakt doordat sommige kleuren een warme indruk maken en andere kleuren een koude indruk. De warme kleuren zijn rood en de kleuren rondom rood in kleurencirkel. Blauw en de kleuren rondom blauw in de cirkel maken een koude indruk. Complementair contrast Bij een complementair contrast gaat het om de kleuren die in de kleurencirkel recht tegenover elkaar staan. Als je die kleuren naast elkaar zet dan versterken ze elkaar. Complementair zijn de volgende paren: Geel-Paars Oranje-Blauw Rood-Groen Lithografie Het woord is afgeleid van de Griekse woorden lithos (steen) en grafein (tekenen/ schrijven) en betekent steendruk. Met een pers wordt de geïnkte tekening overgebracht op papier. Symbool Voorwerp, dier of plant met een bepaalde betekenis, bijvoorbeeld een hart als symbool van liefde 22 Deze kijkwijzer eindigt hier. Graag tot ziens in het Gemeentemuseum Den Haag! Schilder en leraar Johannes Itten is één van de onderzoekers van kleur. Hij ontwierp een kleurenleer gebaseerd op een kleurencirkel. Kleurcontrasten zijn een belangrijk onderdeel van zijn kleurenleer. Een contrast kan je zien als een tegenstelling. Tint Tint is een ander woord voor kleur. Men spreekt over tinten om schakeringen of variaties in kleur aan te duiden. Toon Mate van helderheid van een tint, licht- of donkerheidsgraad
Gemeentemuseum Den Haag Afdeling Educatie Maart 2015 Tekst: Andrea Freckmann Vormgeving: Foto&Vorm