ZONDER VRIJE WIL Een zachte verdediging van het harde incompatibilisme Jan Verplaetse 1. Waarom hard incompatibilisme waar is The Moral Brain 2. Waarom hard incompatibilisme toch leefbaar is Enkele valkuilen q Vrijwillig genomen beslissingen bewijzen geen vrije wil Ik heb vrije wil want ik kwam vrijwillig naar lezing 0. Het voorbereidende werk q Algemeen vermogen bewijst geen vrije wil ( kunnen heeft meerdere betekenissen) Hij had vrije wil want hij had het vermogen om zich niet agressief te handelen (Ronald Janssen) q Bewuste aansturing bewijst geen vrije wil (Lamme, Swaab) Ik heb vrije wil want ik kan bewuste beslissingen nemen verwarring tussen bewuste wil en vrije wil bewuste wil discussie vrije wil discussie? direct? Ik geloof niet in de vrije wil. Al ben ik niet 100% zeker. Toch lijkt het mij zo dat de meeste beslissingen die we nemen onbewust al genomen zijn. Het zijn geen bewuste beslissingen.? indirect Is bewuste aansturing mogelijk? Zijn bewuste beslissingen vrij? Breinwijzer vzw 21/5/12 1
Wat je verder nog moet weten q Vrije wil discussie blijft een filosofische discussie met abstracte filosofische argumenten (logica, intuïtie, gedachte-experiment) q In een lezing kun je niet alle argumenten geven. Hier slechts selectie van de meest cruciale. 1. Waarom hard incompatibilisme waar is Conclusie wordt aanvaard door hard incompatibalism (Pereboom), no-self-determinism (Galen Strawson) of no-fault naturalism (Waller). (zacht en hard) incompatibilisme Compatibilisten verwerpen deze premisse (Dennet, Frankfurt) Conclusie wordt aanvaard door hard incompatibalism (Pereboom), no-self-determinism (Galen Strawson) of no-fault naturalism (Waller). Breinwijzer vzw 21/5/12 2
compatibilisme Libertaristen verwerpen deze premisse (Kane, Balaguer) Conclusie wordt aanvaard door hard incompatibalism (Pereboom), no-self-determinism (Galen Strawson) of no-fault naturalism (Waller). Niemand verwerpt Premisse 1 Niemand verwerpt Premisse 1 determinisme Een systeem is deterministisch als iedere toestand van dit systeem uniek bepaald is door zijn voorafgaande toestand. (Earman, 1984, 2007) indeterminisme Een systeem is indeterministisch als iedere toestand van dit systeem niet uniek bepaald is door zijn voorafgaande toestand. (Earman, 1984, 2007) tijdstip t - x tijdstip t Van Inswagen: there is at any instant exactly one physically possible future (1983) Laplace s demon: gegeven de begincondities en natuurwetten van een systeem staat elke toekomstige toestand vast. tijdstip t - x tijdstip t Breinwijzer vzw 21/5/12 3
Alternatieve opties Alternatieve opties stelt dat je de mogelijkheid moet hebben om anders te handelen (acting otherwise). Niemand verwerpt Premisse 1 veronderstelt tijdstip t - x tijdstip t onmogelijk bij determinisme gezien systeem maar naar één toestand kan evolueren causalisme acausalisme Een systeem is causaal als iedere toestand van dit systeem veroorzaakt wordt door een externe toestand. Een systeem is acausaal als er toestanden van dit systeem zijn die niet veroorzaakt worden door een externe toestand. oorzaak gevolg autocausatie (source control) stelt dat de keuze die je maakt jouw keuze is waarvan jij de bron bent en waarover je controle hebt. (it s up to you) (source control) stelt dat de keuze die je maakt jouw keuze is waarvan jij de bron bent en waarover je controle hebt. (it s up to you) NEGATIEF = Keuze die iets of iemand maakt mag niet volgen uit een causale geschiedenis waarover dat iets of iemand geen controle heeft Breinwijzer vzw 21/5/12 4
(source control) stelt dat de keuze die je maakt jouw keuze is waarvan jij de bron bent en waarover je controle hebt. (it s up to you) veronderstelt autocausatie Libertaristen verwerpen deze premisse (Kane, Balaguer) onmogelijk bij causalisme gezien keuze teruggaat op causaal keten waarvan je niet de bron bent en waarover je geen controle hebt De alternatieven voor causaal determinisme De alternatieven voor causaal determinisme acausale oplossingen indeterministische oplossingen acausale oplossingen indeterministische oplossingen wetenschappelijk wereldbeeld uitgesloten neuropsychologie Soon studie (Nature Neuroscience, 2008) Prioriteitstudies: Libet, Haggard, Soon, Brass Elke bewust beslissing wordt onbewust voorbereid Stimulatiestudies: Fried, Desmurget Intenties zijn kunstmatig op te wekken of uit te schakelen Elke bewust beslissing wordt onbewust voorbereid Breinwijzer vzw 21/5/12 5
Soon studie (Nature Neuroscience, 2008) Soon studie (Nature Neuroscience, 2008) Proefpersonen wachten gemiddeld 21 seconden voor nieuwe keuze In drie gebieden kon keuze circa 8 seconden voor beslissing voorspeld worden De alternatieven voor causaal determinisme De alternatieven voor causaal determinisme acausale oplossingen indeterministische oplossingen acausale oplossingen indeterministische oplossingen wetenschappelijk wereldbeeld wetenschappelijk wereldbeeld geeft ons slechts kanspercentage uitgesloten uitgesloten irrelevant Dubbele opdracht van compatibilisme geen noodzakelijke voorwaarden Compatibilisten verwerpen deze premisse (Dennet, Frankfurt) alternatieve opties acting otherwise it s up to you VERANTWOORDELIJKHEID Breinwijzer vzw 21/5/12 6
compatibalisme Het tegenvoorbeeld van Frankfurt (1969) geen noodzakelijke voorwaarden alternatieve opties acting otherwise VERANTWOORDELIJKHEID it s up to you Harry Frankfurt (1929) Jones staat in een stemhokje waarin hij nadenkt of hij voor de Democratische presidentskandidaat of voor de Republikeinse zal stemmen. Normaal gezien, kiest Jones na enig nadenken voor de Democraten. Maar zonder dat hij het weet, heeft een hersenchirurg met Democratische sympathieën, een apparaatje in Jones brein ingeplant dat Jones hersenactiviteit in de gaten houdt. Als hij Democratisch stemt, zal het apparaatje niet tussen beide komen. Mocht Jones echter beslissen om voor de Republikeinen te stemmen, dan treedt het apparaatje in werking en stimuleert het Jones brein om voor de Democratische kandidaat te kiezen. Opdracht van compatibilisme geen noodzakelijke voorwaarden Manipulatie Argument (Kane, Pereboom, Mele) alternatieve opties acting otherwise it s up to you VERANTWOORDELIJKHEID Voor elk psychisch vermogen waardoor je verantwoordelijkheid krijgt, (zelfcontrole, bewustzijn, gevoeligheid voor redenen, vermijdbaarheid) is er een manipulatie-scenario denkbaar waardoor je intuïtief niet langer verantwoordelijk bent. gedachte-experimenten Brasil-Neto s TMS-experiment (1992) Brasil-Neto s TMS-experiment (1992) put both hands at table extend both index fingers decide which finger to move put both hands at table extend both index fingers decide which finger to move T1 T2 T3 T1 T2 T3 2 x 80 trials click Resultaten: 80% van keuzes was TMS-conform click 30% boven kansniveau Breinwijzer vzw 21/5/12 7
Brasil-Neto s TMS-experiment (1992) Filosofisch gedachte-experiment Proefpersoon weet niet van TMS af put both hands at table extend both index fingers decide which finger to move T1 T2 T3 Universeel TMS-toestel Verschrikkelijke situatie Jan de Schutter Paul het Slachtoffer Opvallendste Resultaat: click Niemand had indruk dat keuze bepaald werd door TMS Kan elk neuron gelijktijdig vanaf geboorte stimuleren dood leven Filosofisch gedachte-experiment Proefpersoon weet niet van TMS af Hoe verweert Jan zich tegen deze aanklacht? Universeel TMS-toestel Jan de Schutter Verschrikkelijke situatie Paul het Slachtoffer niet-veinzende beschuldigde (Jan) waarheidssprekende expert Na doding stopt TMStoestel met werken dood leven Eerste verhaal Hoe verweert Jan zich tegen deze aanklacht? Eerste verhaal Jan voert aan dat hij helemaal niet de wil had om Paul te doden. Hij wist welk hand Paul zou doden. Voor, tijdens en na de beslissing had hij de uitdrukkelijke wil om Paul niet te doden. Maar om een of andere reden werd deze wil niet gevolgd. Jan weet niet hoe het komt, maar zijn wil werd overtroffen door iets anders. Breinwijzer vzw 21/5/12 8
Eerste verhaal Eerste verhaal Jan voert aan dat hij helemaal niet de wil had om Paul te doden. Hij wist welk hand Paul zou doden. Voor, tijdens en na de beslissing had hij de uitdrukkelijke wil om Paul niet te doden. Maar om een of andere reden werd deze wil niet gevolgd. Jan weet niet hoe het komt, maar zijn wil werd overtroffen door iets anders. Jan voert aan dat hij helemaal niet de wil had om Paul te doden. Hij wist welk hand Paul zou doden. Voor, tijdens en na de beslissing had hij de uitdrukkelijke wil om Paul niet te doden. Maar om een of andere reden werd deze wil niet gevolgd. Jan weet niet hoe het komt, maar zijn wil werd overtroffen door iets anders. Jan voert dwang of overmacht aan Stel dat de expert het bewijs levert van een universele TMSmachine in Jans hoofd, hoe moet de jury oordelen? Eerste verhaal Jan voert aan dat hij helemaal niet de wil had om Paul te doden. Hij wist welk hand Paul zou doden. Voor, tijdens en na de beslissing had hij de uitdrukkelijke wil om Paul niet te doden. Maar om een of andere reden werd deze wil niet gevolgd. Jan weet niet hoe het komt, maar zijn wil werd overtroffen door iets anders. Hoe verweert Jan zich tegen deze aanklacht? Tweede verhaal Stel dat de expert het bewijs levert van een universele TMSmachine in Jans hoofd, hoe moet de jury oordelen? Jan is niet verantwoordelijk Jan is wel verantwoordelijk Tweede verhaal Tweede verhaal Jan voert aan dat hij inderdaad de wil had om Paul te doden. Hij wist welk hand Paul zou doden. Voor, tijdens en onmiddellijk na de doding had hij de wil om Paul te doden, maar eenmaal hij zag wat hij heeft aangericht, vindt hij die beslissing verschrikkelijk. Jan weet niet hoe het komt, maar zijn wil werd opgedrongen door iets anders. Dat was Jan niet. Jan voert aan dat hij inderdaad de wil had om Paul te doden. Hij wist welk hand Paul zou doden. Voor, tijdens en onmiddellijk na de doding had hij de wil om Paul te doden, maar eenmaal hij zag wat hij heeft aangericht, vindt hij die beslissing verschrikkelijk. Jan weet niet hoe het komt, maar zijn wil werd opgedrongen door iets anders. Dat was Jan niet. Jan voert onweerstaanbare drang aan Breinwijzer vzw 21/5/12 9
Tweede verhaal Tweede verhaal Jan voert aan dat hij inderdaad de wil had om Paul te doden. Hij wist welk hand Paul zou doden. Voor, tijdens en onmiddellijk na de doding had hij de wil om Paul te doden, maar eenmaal hij zag wat hij heeft aangericht, vindt hij die beslissing verschrikkelijk. Jan weet niet hoe het komt, maar zijn wil werd opgedrongen door iets anders. Dat was Jan niet. Stel dat de expert het bewijs levert van een universele TMSmachine in Jans hoofd, hoe moet de jury oordelen? Jan voert aan dat hij inderdaad de wil had om Paul te doden. Hij wist welk hand Paul zou doden. Voor, tijdens en onmiddellijk na de doding had hij de wil om Paul te doden, maar eenmaal hij zag wat hij heeft aangericht, vindt hij die beslissing verschrikkelijk. Jan weet niet hoe het komt, maar zijn wil werd opgedrongen door iets anders. Dat was Jan niet. Stel dat de expert het bewijs levert van een universele TMSmachine in Jans hoofd, hoe moet de jury oordelen? Jan is niet verantwoordelijk Jan is wel verantwoordelijk Derde verhaal Hoe verweert Jan zich tegen deze aanklacht? Derde verhaal Jan voert aan dat hij Paul wilde doden. Hij wist ook welk hand Paul zou doden. Niet alleen op het moment van de doding, maar ook nu nog. Hij staat nog steeds achter de beslissing. Hij zou nog steeds hetzelfde doen. Jan geeft allerlei goede of minder goede redenen waarom hij vindt dat wat hij gedaan heeft ook moest. Derde verhaal Derde verhaal Jan voert aan dat hij Paul wilde doden. Hij wist ook welk hand Paul zou doden. Niet alleen op het moment van de doding, maar ook nu nog. Hij staat nog steeds achter de beslissing. Hij zou nog steeds hetzelfde doen. Jan geeft allerlei goede of minder goede redenen waarom hij vindt dat wat hij gedaan heeft ook moest. Jan voert aan dat hij Paul wilde doden. Hij wist ook welk hand Paul zou doden. Niet alleen op het moment van de doding, maar ook nu nog. Hij staat nog steeds achter de beslissing. Hij zou nog steeds hetzelfde doen. Jan geeft allerlei goede of minder goede redenen waarom hij vindt dat wat hij gedaan heeft ook moest. Jan pleit schuldig Stel dat de expert het bewijs levert van een universele TMSmachine in Jans hoofd, hoe moet de jury oordelen? Jan is niet verantwoordelijk Jan is wel verantwoordelijk Breinwijzer vzw 21/5/12 10
MANIPULATIE-ARGUMENT MANIPULATIE-ARGUMENT Eerste verhaal dwang of overmacht andere psychische vermogens volitie of wil motoriek andere psychische vermogens volitie of wil motoriek eigen Jan TMS Jan Jan is niet verantwoordelijk eigen Jan TMS Jan MANIPULATIE-ARGUMENT MANIPULATIE-ARGUMENT Tweede verhaal Derde verhaal Onweerstaanbare drang schuldig andere psychische vermogens volitie of wil motoriek andere psychische vermogens volitie of wil motoriek Jan is niet verantwoordelijk eigen Jan Jan is niet verantwoordelijk eigen Jan TMS Jan TMS Jan MANIPULATIE-ARGUMENT MANIPULATIE-ARGUMENT Derde verhaal schuldig Derde verhaal schuldig ALTERNATIEF andere psychische vermogens volitie of wil motoriek andere psychische vermogens volitie of wil motoriek Jan is niet verantwoordelijk eigen Jan Jan is verantwoordelijk eigen Jan In causaal universum is er geen eigen Jan TMS-Jan Maar dan geloof je in TMS-Jan Breinwijzer vzw 21/5/12 11
Derde verhaal schuldig andere psychische vermogens MANIPULATIE-ARGUMENT ALTERNATIEF volitie of wil motoriek Jan is verantwoordelijk Maar dan houd je machine verantwoordelijk eigen Jan TMS-Jan Conclusie wordt aanvaard door hard incompatibalism (Pereboom), no-self-determinism (Galen Strawson) of no-fault naturalism (Waller). Ogenschijnlijke onleefbaarheid 1. Waarom hard incompatibilisme waar is 2. Waarom hard incompatibilisme toch leefbaar is In theorie steunt recht op schuld experimenten bewijzen belang van vrije wil Strafrecht: nullum crimen sine culpa Schulduitsluitingsgronden: dwang, dwaling, jeugd, geestesziekte S t e e d s m e e r wetenschappers nemen aan dat vrije wil niet bestaat. Aansprakelijkheidsrecht: naast injuria ook culpa Objectieve moeten (onrechtmatige daad) + Subjectieve kunnen (toerekening) Alle gedrag kan ultiem begrepen worden in termen van moleculaire bewegingen Alle hersenprocessen lopen strikt deterministisch. Voor een vrije wil is geen plaats meer. Studies van Baumeister (2009), Vohs & Schooler (2008), Brass (2011) Breinwijzer vzw 21/5/12 12
experimenten bewijzen belang van vrije wil experimenten bewijzen belang van vrije wil S t e e d s m e e r wetenschappers nemen aan dat vrije wil niet bestaat. Alle gedrag kan ultiem begrepen worden in termen van moleculaire bewegingen Alle hersenprocessen lopen strikt deterministisch. Voor een vrije wil is geen plaats meer. Impact op gedrag: Proefpersonen die fragmenten lazen (ten opzichte van controlegroep) Spiekten meer Hielpen minder Stalen meer presentjes Meer spicy stuff op eten S t e e d s m e e r wetenschappers nemen aan dat vrije wil niet bestaat. Alle gedrag kan ultiem begrepen worden in termen van moleculaire bewegingen Alle hersenprocessen lopen strikt deterministisch. Voor een vrije wil is geen plaats meer. Impact op gedrag: Proefpersonen die fragmenten lazen (ten opzichte van controlegroep) Spiekten meer Hielpen minder Stalen meer presentjes Meer spicy stuff op eten - zegt niets over verantwoordelijkheid - maar zelfs bij gelijkaardig resultaat welke boodschap? Studies van Baumeister (2009), Vohs & Schooler (2008), Brass (2011) Studies van Baumeister (2009), Vohs & Schooler (2008), Brass (2011) Waarom hard incompatibilisme toch leefbaar is Heel wat misverstanden Problemen met schuldrecht- en cultuur Heel wat misverstanden Conforme ontwikkelingen Enkele moeilijkheden Over de gevolgen van onbestaande verantwoordelijkheid Wat verdwijnt Wat blijft Wat verschijnt De betekenis van verantwoordelijkheid 1 ste betekenis: verzamelingen van plichten ü Verwijten ü Zelfverwijten ü Lof en verdienste ü Straf als verdiende loon ü Moraal (plichten) ü Foutief gedrag ü Straf als correctie ü Verantwoordelijkheid opnemen ü Bevrijding ü Gemoedsrust ü Minder stress ü Meer rationele analyse Je hebt verantwoordelijkheid ü Schuld(gevoel) 2 ste betekenis: schuld, verwijtbaarheid, aansprakelijkheid Je bent verantwoordelijk Breinwijzer vzw 21/5/12 13
Waarom hard incompatibilisme toch leefbaar is Heel wat misverstanden Problemen met schuldrecht- en cultuur Problemen met schuldrecht en -cultuur Conforme ontwikkelingen Enkele moeilijkheden Gerechtspsychiatrische probleem met toerekening Toerekeningsvatbaarheid valt niet te bepalen, ook niet wetenschappelijk Gerechtspsychiatrische probleem met toerekening Waar trek je de grens? PSYCHISCHE VERMOGENS zelfcontrole Intelligentie redenengevoeligheid zelfbewustzijn graduele vermogens FILOSOFISCHE VERMOGENS toerekenbaarheid verantwoordelijkheid verwijtbaar binaire vermogens Gerechtspsychiatrische probleem met toerekening Besef dat psychische vermogens onvoldoende zijn voor verantwoordelijkheid Gerechtspsychiatrische probleem met toerekening Besef dat psychische vermogens onvoldoende zijn voor verantwoordelijkheid Hij had het vermogen om zich niet agressief te gedragen men veronderstelt alternatieve opties (indeterminisme) en (acausaliteit) Breinwijzer vzw 21/5/12 14
Gerechtspsychiatrische probleem met toerekening Besef dat psychische vermogens onvoldoende zijn voor verantwoordelijkheid Gerechtspsychiatrische probleem met toerekening Besef dat psychische vermogens onvoldoende zijn voor verantwoordelijkheid Hij had het vermogen om zich niet agressief te gedragen Ofwel kunnen in betekenis van vermogen maar dan valkuil van de vrije wil Hij had het vermogen om zich niet agressief te gedragen Ofwel kunnen in betekenis van keuze maar dan probleem van eigen Ronald criminele keuze men veronderstelt alternatieve opties (indeterminisme) en (acausaliteit) men veronderstelt alternatieve opties (indeterminisme) en (acausaliteit) Gerechtspsychiatrische probleem met toerekening Besef dat psychische vermogens onvoldoende zijn voor verantwoordelijkheid Hij heeft zelf verklaard dat hij de mogelijkheid had om al dan niet af te stappen van zijn plannen. 3. Gerechtspsychiatrische probleem met toerekening Besef dat psychische vermogens onvoldoende zijn voor verantwoordelijkheid Hij heeft zelf verklaard dat hij de mogelijkheid had om al dan niet af te stappen van zijn plannen. Ofwel kunnen in betekenis van vermogen maar dan valkuil van de vrije wil men veronderstelt alternatieve opties (indeterminisme) en (acausaliteit) men veronderstelt alternatieve opties (indeterminisme) en (acausaliteit) Waarom hard incompatibilisme toch leefbaar is Gerechtspsychiatrische probleem met toerekening Besef dat psychische vermogens onvoldoende zijn voor verantwoordelijkheid Hij heeft zelf verklaard dat hij de mogelijkheid had om al dan niet af te stappen van zijn plannen. Ofwel kunnen in betekenis van keuze maar dan probleem van Heel wat misverstanden Problemen met schuldrecht- en cultuur Conforme ontwikkelingen Enkele moeilijkheden eigen kim criminele keuze men veronderstelt alternatieve opties (indeterminisme) en (acausaliteit) Breinwijzer vzw 21/5/12 15
Conforme ontwikkelingen in recht en samenleving Waarom hard incompatibilisme toch leefbaar is 1. Objectieve of risico-aansprakelijkheid Regelt schadeconflicten in arbeid, onderwijs, verenigingsleven, diensten, opvoeding, enz. Verzekeringen maken dit mogelijk. 2. Toenemend maatregelenrecht in strafrecht Enorme toename administratieve sancties (vereisen geen nullem crimen sine culpa) en doelgericht, multidisciplinair denken in aanpak van delinquenten. 3. Bemiddeling of mediation als groeisector Toenemend besef dat beschuldigingen of verwijten niets oplossen en rechtszaken te kostbaar zijn voedt het succes van bemiddeling in allerlei levenssferen. Heel wat misverstanden Problemen met schuldrecht- en cultuur Conforme ontwikkelingen Enkele moeilijkheden 4. Belang van preventie ( prepressie ) Pedofilie is als een natuurramp Goede daders zonder mea culpa? Aartsbisschop Léonard Over de noodzaak van schuld (mea culpa) voor herstel en verzoening Over de noodzaak van schuld (mea culpa) voor herstel en verzoening Wat verdwijnt ü Verwijten ü Zelfverwijten ü Lof en verdienste ü Straf als verdiende loon ü Schuld(gevoel) Wat blijft ü Moraal (plichten) ü Foutief gedrag ü Straf als correctie ü Verantwoordelijkheid opnemen Zonder schuldgevoel geen echt mea culpa mogelijk Wat verschijnt ü Bevrijding ü Gemoedsrust ü Minder stress ü Meer rationele analyse Als herstel en verzoening mea culpa vragen dan zijn beide uitgesloten Wat verdwijnt ü Verwijten ü Zelfverwijten ü Lof en verdienste ü Straf als verdiende loon ü Schuld(gevoel) Wat blijft ü Moraal (plichten) ü Foutief gedrag ü Straf als correctie ü Verantwoordelijkheid opnemen Wat verschijnt ü Bevrijding ü Gemoedsrust ü Minder stress ü Meer rationele analyse Fout betreuren Leed erkennen Respect voor slachtoffers Bereidheid tot beterschap Bereidheid tot herstel Maar toch een heel eind tegemoet Breinwijzer vzw 21/5/12 16
Maatschappij zonder wraak of vergelding? Patricia Lefranc zwavelzuur door ex-vriend ZONDER VRIJE WIL Een zachte verdediging van het harde incompatibilisme Jan Verplaetse The Moral Brain Breinwijzer vzw 21/5/12 17