De Spinde, Hoofdstraat 2, te Dalen, gemeente Coevorden Een Archeologisch Bureauonderzoek

De Spinde, Hoofdstraat 2, te Dalen, gemeente Coevorden Een Archeologisch Bureauonderzoek Libau, 1 december 2014 rapport 14-293

Administratieve gegevens provincie: gemeente: plaats: Drenthe Coevorden Dalen toponiem: De Spinde, Hoofdstraat 2 bevoegd gezag: opdrachtgever: gemeente Coevorden gemeente Coevorden centrumcoördinaten: 247.600/524.419 kaartblad: 22E onderzoeksmeldingsnummer: 64246 beheer documentatie: Libau, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, gemeente Coevorden en E- depot uitvoerder: Libau rapportnummer: 14-293 auteur: autorisatie: M. de Jong MA drs. J. Molema telefoon: 050-3126545 fax: 050-3123362 e-mail: info@libau.nl Libau, 1 december 2014 rapport 14-293

De Spinde, Hoofdstraat 2, te Dalen (gemeente Coevorden) Een Archeologisch Bureauonderzoek Planvoornemen In opdracht van de gemeente Coevorden, vertegenwoordigd door dhr. M. Sportel, is een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor de locatie De Spinde aan de Hoofdstraat 2 te Dalen (zie figuur 1). De aanleiding voor dit onderzoek wordt gevormd door de voorgenomen verkoop van het terrein en de op het terrein gewenste ontwikkelingen. In de ontwikkelplannen wordt alleen het noordelijk deel van het gebouw De Spinde gehandhaafd. De rest van het gebouw zal worden gesloopt. In het gebied dat hiermee vrijkomt is de bouw van appartementen en woningen beoogd. Het terrein waarop deze ontwikkelingen beoogd zijn, wordt hieronder verder aangeduid als plangebied. Figuur 1: Topografische kaart waarop de ligging van De Spinde te Dalen is aangegeven met een rode cirkel. In de inzet is een recente luchtfoto opgenomen waarop het plangebied is aangegeven met een rood kader (Bing Maps, 2014). Het te handhaven deel van De Spinde is hierbinnen aangegeven met een geel kader. Landschappelijke en aardkundige informatie Het plangebied ligt in het centrum van Dalen. Op de geomorfologische kaart is het plangebied niet gekarteerd vanwege de ligging binnen bebouwd gebied (Alterra, geraadpleegd via Archis; zie bijlage Geomorfologische kaart). Uit het omliggend gebied blijkt dat Dalen gelegen is op een dekzandrug waarop een oud landbouwdek (esdek) aanwezig kan zijn (codes en 4K14). De dekzandrug wordt omringd door grondmorene welvingen (code ). Zowel in de dekzandrug als in de grondmorene welvingen komen enkele laagtes of uitblazingsbekkens voor (codes 3N4 en 3N5). De dekzandruggen rondom Dalen worden doorsneden door oude beeklopen (o.a. codes 1R4, 2R4 & 2R5). Ook op de bodemkaart is Dalen, en daarmee ook het plangebied, aangemerkt als bebouwd gebied (zie bijlage Bodemkaart). Ten westen van Dalen zijn hoge zwarte enkeerdgronden aangegeven (code zez23) en ten oosten van Dalen liggen lage enkeerdgronden (code EZg23). Beiden bestaan uit lemig, fijn zand. Ook in het plangebied zullen enkeerdgronden aanwezig zijn. Enkeerdgronden duiden op de aanwezigheid van een esdek van meer dan 50 cm dikte. Het esdek is ontstaan vanaf de late middeleeuwen. Door de aanwezigheid van een esdek zijn de onderliggende bodemlagen en archeologische resten vrij goed beschermd tegen (ondiepere) bodemingrepen. Libau, 1 december 2014 rapport 14-293 1

Op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) is te zien dat het plangebied op de oostelijke flank van de dekzandrug ligt. Ten oosten van het plangebied neemt de hoogte verder af naar het beekdal van het Drostendiep (zie figuur 2). Figuur 2: Hoogteverschillen in en rondom het plangebied (AHN2; nationaalgeoregister.nl). Het plangebied ligt binnen de cirkel. Archeologie Het plangebied ligt binnen een gebied dat geregistreerd is op de Archeologisch Monumentenkaart (AMK; zie bijlage Archeologische kaart). Het betreft de kern van het esdorp Dalen waarbinnen archeologische resten uit de vroege en late middeleeuwen zijn aangetroffen (AMK-terrein 14518). Waarschijnlijk bevinden zich onder het esdek nederzettingsresten uit oudere perioden (zie bijlage Uitgebreide rapportage monumenten). Rondom Dalen zijn veel AMK-terreinen geregistreerd. Uit deze vindplaatsen blijkt dat de omgeving vanaf het laat paleolithicum (vrijwel) onafgebroken bewoond geweest is. Op één ervan zijn, naast vondsten uit het mesolithicum en de ijzertijd ook resten uit het laat paleolithicum aangetroffen (AMK-terrein 14360). Verder zijn vindplaatsen aangetroffen met nederzettingsresten uit het neolithicum (AMK-terrein 2748), de vroege bronstijd (AMK-terrein 9673), de vroege ijzertijd (AMK-terrein 14367), en daarnaast vindplaatsen waarin meerdere prehistorische perioden vertegenwoordigd zijn (AMK-terreinen 2731, 2749 en 14366). Eén vindplaats dateert uit de laat Romeinse en vroeg middeleeuwse periode (AMK-terrein 14403). Op drie locaties zijn zowel nederzettingsresten als resten van graven aangetroffen. Het betreft een urnenveld uit de bronstijd en ijzertijd (AMK-terrein 15952), een graf uit de ijzertijd (AMK-terrein 9672) en een vlakgraf uit het laat neolithicum (AMK-terrein 14359). Op de Archeologische beleidsadvieskaart van de gemeente Coevorden is te zien dat het plangebied deel uitmaakt van de historische kern van Dalen (zie figuur 3; aangegeven in paars). Naar wordt verondersteld liep door Dalen al vanaf de prehistorie een doorgaande route (zie figuur 3; aangegeven met een groene lijn en raster), waarlangs een verhoogde kans bestaat op het aantreffen van prehistorische resten. Ook het plangebied ligt binnen de zone van deze route. De veronderstelde route en haar omgeving zijn door de provincie Drenthe aangemerkt als zijnde van provinciaal belang. Libau, 1 december 2014 rapport 14-293 2

Figuur 3: Uitsnede uit de Archeologische beleidsadvieskaart van de gemeente Coevorden. Het plangebied is aangegeven met een pijl. Historische geografie Op de Hottingerkaart uit de periode 1788-1792 is Dalen weergegeven als een vrij groot esdorp met boerderijen, tuinen en enkele kleine akkers tussen de bebouwing en wegen van het dorp (zie figuur 4). Het dorp ligt geheel op de es. Het plangebied overlapt met drie aaneensluitende gebouwen en enkele tuinen en erven. Een vierde woning ligt gedeeltelijk of mogelijk geheel binnen het plangebied. Op de kadastrale minuut uit 1829 (gemeente Dalen, sectie C4) is zowel de bebouwing als de perceelsindeling gewijzigd. In 1829 bevindt zich nog één woning met schuur in het plangebied (zie figuur 4). Deze schuur lijkt op dezelfde plaats te staan als de drie gebouwtjes die zijn aangegeven op de Hottingerkaart. Het overige deel van het plangebied is in gebruik als erf, bouwland en tuin. De percelen waren in eigendom van de landbouwers Jan Caspers, (de erven) Willem Hardenberg en Jan ten Holte (WatWasWaar). Op de topografische militaire kaarten van 1853 en 1864 is de perceelsindeling opnieuw iets gewijzigd, maar lijkt de bebouwing nog gelijk te zijn aan die van 1829 (WatWasWaar & HisGIS). Ook op de Bonnekaart uit 1903 zijn nog één woning en bijgebouw aanwezig (zie bijlage Bonnekaart). Gedurende de 20 ste eeuw neemt de bebouwing toe. Aanvankelijk gaat het om woonhuizen. In 1976 is De Spinde gebouwd als gemeentehuis van de gemeente Dalen. De Spinde is gedeeltelijk verdiept aangelegd. De bouw- en sloopactiviteiten die in de 20 ste eeuw hebben plaatsgevonden zullen de bodem plaatselijk hebben verstoord. De mate van de verstoring is onbekend. Libau, 1 december 2014 rapport 14-293 3

Figuur 4: Uitsnede van de Hottingerkaart (blad 19) met Dalen en omgeving. In de inzet rechtsonder is een detailopname uit de kadastrale minuut opgenomen (WatWasWaar). De ligging van het plangebied is op beide kaarten globaal aangegeven met een blauwe omlijning. Overweging en advies Het plangebied ligt in een middeleeuws esdorp dat aan een prehistorische route ligt. Onder het esdek worden resten uit oudere perioden verwacht. De omgeving van Dalen is al vanaf het laat-paleolithicum bewoond geweest. In de directe omgeving van Dalen zijn archeologische resten vanaf het neolithicum aangetroffen. Waarschijnlijk is de bodem in het plangebied gedeeltelijk verstoord door bouwactiviteiten die in de 20 ste eeuw hebben plaatsgevonden, met name de bouw van De Spinde. De mate van deze verstoring is onbekend. Het in het plangebied aanwezige esdek, dat tenminste 50 cm dik is, heeft de onderliggende bodemlagen afgedekt en daarmee beschermd tegen (ondiepere) bodemingrepen. Daardoor kunnen plaatselijk nog intacte archeologische resten voorkomen ter plaatse van De Spinde; dit uiteraard met uitzondering van de locatie van (eventuele) kelders. Buiten de huidige bebouwing is de kans op intacte archeologische resten groot. Geadviseerd wordt om de sloopwerkzaamheden die onder maaiveld plaatsvinden, en daardoor nieuwe bodemverstoring veroorzaken, te laten begeleiden door een archeologische marktpartij. Voor een archeologische begeleiding is een door de bevoegde overheid goedgekeurd Programma van Eisen (PvE) noodzakelijk. Verder wordt geadviseerd om bodemingrepen die buiten het huidige bebouwde gebied plaatsvinden, vooraf te laten gaan door een booronderzoek bestaande uit 6 boringen. Deze boringen dienen te worden uitgevoerd buiten de locatie van het gebouw De Spinde. Het booronderzoek dient gericht te zijn op het aantreffen van archeologische indicatoren zoals aardewerk en vuursteen maar ook het oude loopvlak. Relevante bodemlagen dienen te worden gezeefd over een zeef met een maaswijdte van 4 mm. Libau, 1 december 2014 rapport 14-293 4

Bijlagen: - Geomorfologische kaart; - Bodemkaart; - Archeologische kaart; - Uitgebreid rapport monumenten; - Bonnekaart. Libau, 1 december 2014 rapport 14-293 5

Geraadpleegde literatuur, bronnen en kaarten Actueel Hoogtebestand Nederland (www.ahn.nl; nationaalgeoregister.nl). Archeologisch Informatie Systeem (ARCHIS) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. ADC Archeoprojecten, 2012. Archeologische beleidsadvieskaart gemeente Coevorden. Bing Maps (www.bing.com/maps) recente luchtfoto s. Gerding, M.A.W., P. Brood, M. Hillenga & H. Nijkeuter, 2003. Encyclopedie van Drenthe. Koninklijke Van Gorcum, Assen. HisGIS, Historisch Geografisch Informatiesysteem (www.hisgis.nl). Stiboka, 1985. Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000. Stiboka Wageningen. Versfelt, H.J., 2003. De Hottinger-atlas van Noord- en Oost-Nederland. 1773-1794. Heveskes Uitgevers, Groningen. WatWasWaar, kadastrale minuutplans uit het begin van de negentiende eeuw en overige historische kaarten (www.watwaswaar.nl). Libau, 1 december 2014 rapport 14-293 6

Archeologische periodes paleolithicum paleolithicum vroeg paleolithicum midden paleolithicum laat paleolithicum laat A paleolithicum laat B mesolithicum mesolithicum vroeg mesolithicum midden mesolithicum laat neolithicum neolithicum vroeg neolithicum vroeg A neolithicum vroeg B neolithicum midden neolithicum midden A neolithicum midden B neolithicum laat neolithicum laat A neolithicum laat B bronstijd bronstijd vroeg bronstijd midden bronstijd midden A bronstijd midden B bronstijd laat ijzertijd ijzertijd vroeg ijzertijd midden ijzertijd laat Romeinse tijd Romeinse tijd vroeg Romeinse tijd vroeg A Romeinse tijd vroeg B Romeinse tijd midden Romeinse tijd midden A Romeinse tijd midden B Romeinse tijd laat Romeinse tijd laat A Romeinse tijd laat B middeleeuwen middeleeuwen vroeg middeleeuwen vroeg A middeleeuwen vroeg B middeleeuwen vroeg C middeleeuwen vroeg D middeleeuwen laat middeleeuwen laat A middeleeuwen laat B nieuwe tijd nieuwe tijd A nieuwe tijd B nieuwe tijd C tot 8800 v.chr. tot 300000 C14 300000-35000 C14 35000 C14-8800 v.chr. 35000-18000 C14 18000 C14-8800 v.chr. 8800-4900 v.chr. 8800-7100 v.chr. 7100-6450 v.chr. 6450-4900 v.chr. 5300-2000 v.chr. 5300-4200 v.chr. 5300-4900 v.chr. 4900-4200 v.chr. 4200-2850 v.chr. 4200-3400 v.chr. 3400-2850 v.chr. 2850-2000 v.chr. 2850-2450 v.chr. 2450-2000 v.chr. 2000-800 v.chr. 2000-1800 v.chr. 1800-1100 v.chr. 1800-1500 v.chr. 1500-1100 v.chr. 1100-800 v.chr. 800-12 v.chr. 800-500 v.chr. 500-250 v.chr. 250-12 v.chr. 12 v.chr. - 450 n.chr. 12 v.chr. - 70 n.chr. 12 v.chr. - 25 n.chr. 25-70 n.chr. 70-270 n.chr. 70-150 n.chr. 150-270 n.chr. 270-450 n.chr. 270-350 n.chr. 350-450 n.chr. 450-1500 n.chr. 450-1050 n.chr. 450-525 n.chr. 525-725 n.chr. 725-900 n.chr. 900-1050 n.chr. 1050-1500 n.chr. 1050-1250 n.chr. 1250-1500 n.chr. 1500 - heden 1500-1650 n.chr. 1650-1850 n.chr. 1850 - heden Libau, 1 december 2014 rapport 14-293 7

Geomorfologische kaart De Spinde (Hoofdstraat 2) te Dalen 26-11-2014 249370 / 526344 Libau 4K14 3N5 Hw 3N5 Hw 3N5 4K14 3N5 2R2 2R2 4K14 1R4 Legenda PLAATSNAMEN HUIZEN TOP10 ((c)tdn) GEOMORFOLOGIE ((c)alterra) Wanden Hoge heuvels en ruggen Terpen Hoge duinen Plateaus Terrassen Plateau-achtige vormen Waaiervormige glooiingen Niet-waaiervormige glooiingen Lage ruggen en heuvels Welvingen B 4K14 Vlakten Laagten Ondiepe dalen Matig diepe dalen Diepe dalen Water 3N5 4K14 3N5 Dalen Bebouwing Overig (Dijken etc) B 2M5 3N4 2M5 De Bente 2R5 0 1 km 3N5 2M5 N Archis2 245647 / 522621

Bodemkaart De Spinde (Hoofdstraat 2) te Dalen 26-11-2014 249370 / 526344 Libau Hn23 cy23 Hn23 cy23 cy21 Legenda PLAATSNAMEN zwz HUIZEN pzg23 zez23 cy23 zez23 pzg23 chn21 vwz TOP10 ((c)tdn) BODEM ((c)alterra) Associaties Brikgronden Bebouwing Dijk, bovenlandstrook Dikke eerdgronden zwz chn21 pzg23 vwz avz Fluviatiele afz ouder pleistoceen Groeve, gegraven, mijnstort Kalksteenverweringsgronden Oude rivierkleigronden Overige oude kleigronden Ondiepe keileemgronden Hn23 h BEBOUW cy23 Leemgronden Zeekleigronden Mariene afz ouder pleistoceen Niet-gerijpte minerale gronden Oude bewoningsplaatsen Rivierkleigronden vwz cy23 zez23 Dalen EZg23 chn21 Hn23 Hn21 Kalkh lutumarme gronden Veengronden Moerige gronden Water, moeras Podzolgronden Kalkloze zandgronden Kalkhoudende zandgronden chn21 vwz Hn23 avz pzg23 De Bente 0 1 km Vc N Archis2 Hn21 245647 / 522621

Archeologische kaart De Spinde (Hoofdstraat 2) te Dalen 26-11-2014 249370 / 526344 Libau 9673 302157 Legenda PLAATSNAMEN 302190 14367 302211 VONDSTMELDINGEN WAARNEMINGEN 14360 238820 238442 302167 300230 9672 302185 33571 302129 302184 14366 302213 300231 300171 300170 33776 300172 300224 302104 302212 14359 238097 HUIZEN MONUMENTEN archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd TOP10 ((c)tdn) bebouwd gebied doorgaande wegen bos bouwland weiland boomgaard/kwekerij heide zand begraafplaats 300218 300217 300303 14403 300215 300216 300221 300235 33773 2731 300234 35203 14518 238091 214179 Dalen water overig bodemgebruik 300169 15952 47339 55696 300147 300148 420194 2748 300150 300130 431808 De Bente 420114 300259 0 1 km 2749 300256 300222 N Archis2 245647 / 522621

Uitgebreide Rapportage Monumenten Monumentnr: CMA-nr: Status: Toponiem: Plaats: Gemeente: Provincie: Coördinaten: Terreinbeheerder: 14518 22E - 016 Terrein van hoge archeologische waarde DALEN-DORP Dalen Coevorden Drenthe 247485 / 524277 Niet van toepassing Oppervlakte: 243.485 m2 Complexen Complextype Begindatering Einddatering Stad Middeleeuwen vroeg Middeleeuwen laat Beschrijving Terrein met bewoningssporen uit de Vroege-, en Late Middeleeuwen. Het betreft Dalen, zoals weergegeven op de topografische militaire kaart van 1853. Dalen is een oud esdorp (typologie T. Spek). Het is aannemelijk, dat onder de kern sporen van vroegere bewoning te vinden zijn. Literatuur SPEK, TH. 1998, in: Typologie van historische nederzettingen in Drenthe (ongepubliceerd manu- script VAN AS-KLEIJWEGT,D; BAKERMANS,M.M.G.J. & VAN BOLHUIS,P. 1987, in: Op weg met het verleden: cultuurhistorische kartering van Drenthe. 1 van 1

Projectie van de huidige situatie op de Bonnekaart uit 1903: plangebied De Spinde (Hoofdstraat 2) te Dalen De ligging van het plangebied is aangegeven met pijl