Colofon. uitgave Hoekschewaards Landschap Oud-Beijerland, maart 2016 www.hwl.nl secretariaat@hwl.nl. vormgeving Bob Wiggers foto voorblad Bob Wiggers

15

Colofon uitgave Hoekschewaards Landschap Oud-Beijerland, maart 2016 www.hwl.nl secretariaat@hwl.nl vormgeving Bob Wiggers foto voorblad Bob Wiggers 2016 Hoekschewaards Landschap 1

Voorwoord Voor u ligt het jaarverslag 2015 van Hoekschewaards Landschap. In dit jaarverslag vindt u de resultaten van de vrijwilligersactiviteiten die in het afgelopen jaar plaats vonden. Ook in 2015 werden er door de vrijwilligers weer vele uren besteed aan diverse werkzaamheden en onderzoeken. De resultaten hiervan zult u terug vinden in dit verslag. De eerlijkheid gebied dat in een verslag als dit vooral de toppers worden benoemd. Dit is natuurlijk logisch, omdat dit zaken zijn die opvallen en soms ook een verantwoording naar de subsidie verstrekkers of ander ondersteuners zijn. Als voorzitter wil ik dit jaar aandacht vragen voor de vele uren die vrijwilligers ook steken in onderliggende activiteiten, die met de financiële resultaten te maken hebben. Ook deze activiteiten leveren zeker een grote bijdrage aan het in stand houden van het landschap. Mede doordat dit er veel zijn, is het lastig om deze te benoemen. Ik zou al snel activiteiten en vrijwilligers die ze uitvoeren vergeten. Wat mij wel van het hart moet is dat HWL naast de natuurbescherming een duidelijke maatschappelijke rol vervuld en dat vrijwilligers ook hierin een grote rol spelen. Dit is niet direct terug te vinden in de cijfermatige resultaten in dit verslag, maar is wel een belangrijke taak van de organisatie in de samenleving van de Hoeksche Waard. Zonder verder iemand te noemen denk ik hierbij ook aan de stagiairs die bij HWL een plek geboden wordt en vluchtelingen die een activiteit aangeboden krijgen. Zo worden werkervaringsplekken en dagbesteding geboden aan mensen, die extra ondersteuning behoeven. Om na bovengenoemde toch even terug te kijken op afgelopen jaar kan ik U aangeven dat uit de verslagen van de werkgroepen blijkt dat HWL een actieve en gezonde vereniging is. Zowel uit de cijfers van de resultaten van de werkgroepen als de financiële situatie is dit vast te stellen. Naast de vrijwilligers wil ik de medebestuursleden en coördinatoren danken voor hun inspanningen en de goede samenwerking. Els van Veen Voorzitter Hoekschewaards Landschap. 2

Inhoudsopgave 1 Taken... 5 2 Organisatie... 6 2.1 Bestuur, leden en vrijwilligers... 7 3 Educatie... 9 3.1 De werkgroepen Jeugd... 11 3.2 Jeugd noord... 11 3.3 Jeugd oost... 13 3.4 Jeugd zuid... 14 3.5 Excursies... 17 3.6 Cursussen... 19 3.7 Lezingen... 21 3.8 Oeverloop... 21 3.9 Natuurfotografie... 23 3.10 Buitenschoolse jeugdactiviteiten... 25 3.11 Natuur en Milieu Educatie (NME)... 26 4 Biologisch onderzoek... 28 4.1 Vogels... 30 4.2 Weidevogels... 32 4.3 Roofvogels... 34 4.4 Uilenwerkgroep... 37 4.5 Vlinders en libellen... 38 4.6 Planten... 40 4.7 Paddenstoelen 1... 44 4.8 Paddenstoelen 2... 48 4.9 Werkgroep Zoogdieren... 49 Inventarisaties... 49 Opdrachten & projecten... 51 Bijzonderheden... 51 4.10 Werkgroep Aqua... 52 5 Terreinbeheer... 57 5.1 Algemeen... 58 5.1.1 De Heemtuin in Piershil... 64 6 Boombeheer... 66 6.1 Boombeheer... 67 6.2 Belang knotbomen... 67 6.3 Onderhoud noodzaak... 67 6.4 Organisatie... 67 6.5 Knotbomen bestand... 67 6.6 Werkzaamheden... 69 6.7 De werkgroep Fruit en Sap... 70 3

7 Beleidsbeïnvloeding... 74 7.1 Samenstelling en doelstelling... 75 7.2 Een bloemlezing van activiteiten in 2015... 75 7.3 Vooruitzichten... 78 8 Bezoekerscentra... 79 8.1 Functie... 80 8.2 Beheer... 80 8.3 Openstelling en bezoekers... 81 8.4 Activiteiten 2014 in de bezoekerscentra... 83 8.5 Onderhoud van de gebouwen... 84 8.6 De tuinen... 84 8.7 Arrangementen... 85 9 Communicatie en Voorlichting... 86 9.1 Inleiding... 87 9.2 Werkgroep Redactie Waardzegger.... 87 9.3 Werkgroep webredactie / agendacommissie... 88 9.4 Werkgroep Voorlichting.... 90 9.5 Werkgroep Markten.... 91 9.6 Werkgroep Documentatiecentrum.... 92 9.7 Werkgroep Kompas-rubriek.... 93 9.8 Werkgroep ICT-groep.... 93 9.9 Werkgroep Promotie... 95 10 Toelichting op de jaarcijfers 2013... 97 10.1 Rekening van baten en lasten... 97 10.2 Balans... 97 10.3 Financieel verslag over het verenigingsjaar 2015... 98 4

1 Taken Het werk van HWL bestaat uit de volgende taakvelden: Educatie. Opleiding, vorming en beleving van het landschap zijn kernwoorden bij het taakveld "Educatie " Lezingen, excursies en cursussen worden met regelmaat georganiseerd door verschillende werkgroepen. Doelgroepen kunnen per activiteit verschillen. De jeugd is een belangrijke doelgroep. Biologisch onderzoek. De werkgroepen op het gebied van vogels, planten, vlinders, libellen, paddenstoelen en zoogdieren doen onderzoek naar flora en fauna in de Hoeksche Waard. Terreinbeheer. Het beheren van natuurterreinen is een taakveld waarvoor HWL een aparte rechtspersoon, de Stichting Natuurbeheer HWL in het leven heeft geroepen. De terreinen zijn voor een klein deel eigendom van HWL. Verder gaat het om pacht en beheer op basis van overeenkomsten. Boombeheer. Onder dit taakveld vallen het onderhoud en aanplant van knotbomen en hoogstamfruitbomen. Beleidsbeïnvloeding. Overheidsplannen voor de streek worden beoordeeld en van commentaar voorzien door de werkgroep Milieu & Planologie. Getracht wordt natuur, milieu en landschap zo goed mogelijk tot zijn recht te laten komen. Ook worden eigen plannen ontwikkeld. Exploitatie bezoekerscentra. HWL exploiteert twee bezoekerscentra. Het natuurbezoekerscentrum Klein Profijt aan het Zalmpad 11 te Oud-Beijerland en het Nationaal Landschap Centrum aan de Veerweg 1C in Numansdorp. Voor het Nationaal Landschap Centrum maakt HWL gebruik van een aparte rechtspersoon, de Stichting Natuurbehoud HWL. Communicatie en voorlichting. Voorlichting, publiciteit, interne en externe communicatie zijn kernwoorden voor het taakveld "Communicatie". Als regel is er bij communicatie ook een educatieve functie. Er is dus een nauwe relatie met het taakveld Educatie. Het werk van HWL wordt uitgevoerd in werkgroepen. Iedere werkgroep heeft zijn eigen taken en specialisatie. Ruim 400 vrijwilligers waren in 2015 actief in dienst van natuur, milieu en landschap. 5

2 Organisatie ALGEMEEN BESTUUR Dagelijks Bestuur Els van Veen Guus van der Pal Bob Wiggers Educatie Hilde Visscher Biologisch onderzoek Dick van Houwelingen Terreinbeheer Cees Mesker Boombeheer Flip Scherbeijn Milieu & Planologie Henk Malta Bezoekerscentra Hugo Jan Dulfer Communicatie Dick Bussing 6

2.1 Bestuur, leden en vrijwilligers Alle zeven afdelingen zijn vertegenwoordigd in het Algemeen Bestuur van de vereniging, waar ook de afstemming tussen diverse activiteiten plaatsvindt. De dagelijkse leiding berust bij het Dagelijks Bestuur bestaande uit voorzitter, penningmeester en de secretaris. Iedere afdeling heeft op haar beurt een aantal werkgroepen, welke per afdeling in een organogram worden weergegeven. Gelieerd aan de vereniging functioneren twee stichtingen, waarin een deel van de activiteiten worden uitgevoerd. Met de Stichting Natuurbeheer Hoekschewaards Landschap wordt het beheer van natuurterreinen uitgevoerd. De exploitatie van het Nationaal Landschap Centrum in Numansdorp vindt plaats in de Stichting Natuurbehoud Hoekschewaards Landschap. Conform de statuten is het bestuur van de vereniging en de stichtingen gelijk. In 2015 had het bestuur van HWL de volgende samenstelling: Voorzitter Secretaris Penningmeester Educatie Biologisch onderzoek Terreinbeheer Boombeheer Milieu & Planologie Bezoekerscentra Communicatie en voorlichting Els van Veen Bob Wiggers Guus van der Pal Hilde Visscher Dick van Houwelingen Cees Mesker Flip Scherbeijn Henk Malta Hugo-Jan Dulfer Dick Bussing Het Algemeen Bestuur van HWL vergaderde in 2012 dertien maal. Hiervan is er één een thematische bestuursvergadering. Tijdens deze vergadering werden projecten gekozen, die vallen binnen de doelstellingen van de Vereniging en extra aandacht vergen. Op 12 april is de 32e Algemene Ledenvergadering gehouden. De kascontrolecommissie beveelt de Algemene Ledenvergadering aan de penningmeester décharge te verlenen over het jaar 2015 en dit advies werd opgevolgd. Voor de volgende bestuursleden liep de zittingsperiode af: de heren D. Bussing en F. Scherbeijn. De heer Bussing treedt af als bestuurslid. De heer Scherbeijn stelt zich herkiesbaar. Als opvolger van de heer Bussing wordt de heer R. Horijon benoemd als bestuurslid. Het bestuur kreeg van de leden ook dit maal groen licht voor het voorgestelde beleid. Tijdens het lopend jaar is de heer van der Pal teruggetreden als penningmeester en hij is per 10 december 2015 conform besluit in de ALV opgevolgd door de heer Aat Vandersmissen. 7

Hieronder is de ontwikkeling van de afgelopen zeven jaar zowel in cijfers als grafisch weergegeven. Gemeente 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Binnenmaas 601 598 623 597 597 621 631 Oud-Beijerland 462 457 457 439 439 477 471 Korendijk 186 175 179 162 162 170 163 Cromstrijen 243 231 238 221 221 239 241 Strijen 165 163 163 166 166 175 170 Buiten HW 105 103 101 89 89 97 117 Totaal 1762 1727 1761 1674 1674 1779 1793 Het aantal vrijwilligers per afdeling is hieronder in een tabel weergegeven. De optelsom geeft niet het aantal vrijwilligers weer, omdat vrijwilligers in diverse werkgroepen of afdelingen actief zijn. Eind 2015 bedraagt het totaal aantal vrijwilligers 473. afdeling aantal Educatie 126 Biologisch onderzoek 203 Terreinbeheer 18 Boombeheer 229 Milieu & Planologie 13 Bezoekerscentra 85 Communicatie en Voorlichting 52 8

3 Educatie Educatie Hilde Visscher Jeugd noord Lenie van Ommen Excursies Marianne vd Waal Cursussen Joost Kievit Lezingen Gerda Quist Oeverloop Bob Wiggers Natuurfotografie Marjon Kunst Buitenschoolse jeugdactiviteiten Hilde Visscher Jeugd oost An Kievit Jeugd zuid Ineke Koevoets 9

Educatie van Hoekschewaards Landschap bestaat uit negen werkgroepen: drie voor schooleducatie basisscholen, excursies, lezingen, oeverloop, cursussen, buitenschoolse jeugdactiviteiten en natuurfotografie. De educatie afdeling van Hoekschewaards Landschap is tevens IVN(Instituut voor Natuurbeschermingseducatie) afdeling. Dit is een landelijke vereniging die zich vooral bezighoudt met natuur- en milieueducatie. IVN verzorgt o.a. ondersteuning bij de natuurgidsencursus, bijscholing voor IVN natuurgidsen (jeugd-) natuuractiviteiten begeleiders en geeft landelijke ondersteuning voor activiteiten zoals de slootjesdagen, groen doet goed en recent activiteiten om chronisch zieken in beweging te krijgen. Ook zijn er materialen via hen te bestellen, De werkgroepen schooleducatie jeugd bereikten in 2015 7440 leerlingen afkomstig van basisscholen uit de Hoeksche Waard en enkele scholen uit de omgeving. Als er mogelijkheden zijn kunnen wij verzoeken om deel te nemen van buiten de Hoeksche Waard honoreren. Dit is alleen mogelijk dank zij onze zeer gemotiveerde, hard werkende vrijwilligers in Numansdorp, Oud-Beijerland en s-gravendeel. Scholen reageren erg enthousiast op onze activiteiten soms worden er aanvragen voor extra gastlessen gedaan. Indien mogelijk voldoen we hieraan. In 2015 zijn er b.v. gastlessen gegeven bij de Bron in Numansdorp ( Ashatuin project) en bij de Tandem (Oud Beijerland). Deze laatste school was de gulle schenker van een bijdrage van hun kerstactie (2014) waarvoor een 4 sterren bijen hotel werd gerealiseerd. Onze vrijwilligersgroepen kunnen nog steeds extra mensen gebruiken. Hier wordt hard aan gewerkt o.a. door het geven van een schoolbegeleiders cursus of een presentatie tijdens de introductiecursus. We zijn kritisch naar ons zelf en staan open voor opbouwende kritiek. Elk jaar worden bestaande veldlessen geëvalueerd en zo nodig verbeterd of worden er nieuwe lessen ontwikkeld.. Naast de schooleducatie wordt er met een kleine groep mensen heel veel gedaan voor jeugd in hun vrije tijd. U ziet hen bv tijdens de markten en de Jeugdnatuurdag. Educatie is niet alleen iets voor jeugd. Ook volwassenen kunnen binnen deze tak veel beleven. De werkgroep cursussen had een druk jaar. Dat bomen het hart hebben gestolen van heel veel mensen blijft duidelijk. Een bomencursus en een snoeicursus werden enthousiast ontvangen. Het aanbod van de werkgroep excursies is zeer divers. Nu het aantal planners is uitgebreid zijn er helaas een aantal gidsen gestopt. Helaas zien we nog steeds door ons opgeleide gidsen vertrekken naar vereniging natuurmonumenten. We hopen op nieuwe aanvulling vanuit de lopende gidsencursus. Een aantal deelnemers hiervan is al landschapsgids en staat al op de gidsenlijst De werkgroep lezingen heeft pareltjes in het programma. Ook heel actuele en soms tot discussie voerende onderwerpen als neonicotinoïden staan op hum programma. Maar ook genieten van andermans vastgelegde natuur ervaringen als uilen en beve Houdt de agenda van de website in het oog zou ik willen zeggen. Hier zijn ook de locaties van tentoonstellingen van de fotowerkgroep op aangegeven. De oeverloop is een begrip binnen onze vereniging en ver daarbuiten Bob heeft afscheid genomen in 2015. 10

Educatie kan terug kijken op een goed jaar. Er zijn wat extra handen bijgekomen het enthousiasme blijft en we zien de toekomst positief tegemoet. De contacten met scholen en gemeenten verlopen goed en we hebben volop plannen. Een gedetailleerd verslag per afdeling volgt hieronder. 3.1 De werkgroepen Jeugd Deze werkgroep bestaat uit drie afdelingen: Noord: in Oud-Beijerland bij het Natuurbezoekerscentrum Klein Profijt, Zuid: in Numansdorp bij het Nationaal Landschap Centrum; Oost: in s-gravendeel en Strijen in een door HWL beheerd natuurterrein in de buurt van de school. Alle drie dienen hetzelfde doel, namelijk kinderen leren hoe waardevol de natuur is, ze via verwondering en plezier interesse, respect en liefde voor de natuur bij te brengen. Het totaal aantal leerlingen dat in 2015 de veldlessen volgde in de drie afdelingen was 7440 een kleine daling in aantal. We zien vaker lessen uitvallen door het niet rond krijgen van het vervoer. Maar ook is er duidelijk sprake van vergrijzing van onze regio. Dit schooljaar heeft de school met de bijbel uit Goudswaard voor het eerst meegedaan aan het programma. Er is nog een school die uit principiële redenen niet deelneemt aan ons lesprogramma, maar wel materialen van ons leent. 3.2 Jeugd noord Vrijwilligers:Geneviève Pronk,Carla Noordman,Jan Vermeer, Mira Hardenbol,Henk Noordwijk,Kees Plomp, Lenie van Ommen en Reina Schol. Afscheid genomen van Annette van Bokkem. Judith van der Meijde kwam de groep versterken. Jaaroverzicht 2015 aantal kinderen per gemeente per les. Binnenmaas 28 veldlessen 696 Cromstrijen 8 veldlessen 183 Korendijk 13 veldlessen 301 Oud-Beijerland 81 veldlessen 2015 Uitgesplitst in onderwerp ziet het overzicht van de veldlessen er als volgt uit: 16x Braakballen pluizen 16x Herfststertocht 13x Kabouterpad 11x Kijk en Doepad 5x Mei maakt je blij 10x Ontdekkingstocht rond Klein Profijt 17x Stippenpad 15x Struinen op De Staart 10x Trek in de herfst 3x Vogels kijken 16x Zomer in je bol* 11

In 2015 hebben we: * In gebruik genomen: Zomer in je bol * Hard gewerkt aan nieuw insectenhotel voor de Kleine Beestjestuin. Feestelijk in gebruik genomen door leerlingen van de Tandem. * Carla en Merijn hebben ter vervanging van de ietwat verouderde film voor de introductie van Struinen op De Staart zelf een geweldig leuke film gemaakt. In bovenstaande cijfers zijn geen aantallen meegenomen van scholen die zelf een Kabouterpad en/of Stippenpad organiseren. Hieronder het overzicht van de tentoonstellingen geplaatst in 2015. VOGELS IN DE WINTER. De Wegwijzer, Piershil. 12 januari - 26 januari. VOORJAAR. De Vlashoek, Westmaas. Onder de wieken, Nw-Beijerland. De Dubbeldekker, Numansdorp. 9 maart- 23 maart. 23 maart- 8 april. 8 april - 20 april. HERFST. 't Kraaiennest, Piershil. De Regenboog, Zuid- Beijerland. De Wegwijzer, Piershil. 21september- 5 oktober. 5 oktober - 26 oktober. 26 oktober - 9 november. De tentoonstelling Vogels in de winter in Piershil was de laatste met de oude achterwand. Vanaf de Voorjaarstentoonstellingen is de nieuwe achterwand met de landschapsfoto in gebruik genomen. De tentoonstellingen staan altijd op een centrale plaats in het schoolgebouw en worden door alle leerlingen gezien. Uit gesprekken en reacties valt op te maken dat leerkrachten vrij geregeld met hun klas een speciale les doen naar aanleiding van de tentoonstelling. 12

3.3 Zevensprong gr 1/2 Oud-Beijerland,Hoeksteen gr 1/2 Oud-Beijerland, Burg. Van Bommelschool 50 leerlingen Blaakschdijk Vlinderkast. Charlotte Visscher BSO Wychen,Willibrordusschool Oud-Beijerland School met de Bijbel gr 1/2 22leerlingen, gr 3/4 28 leerlingen Regenboogschool Zuid- Beijerland Peuterspeelzaal Nieuw-Beijerland Kikipad Peuterspeelzaal Nieuw-Beijerland,Kinderdagverblijf Speel-o-ke Oud-Beijerland Scholen die zelf een kabouterkist hebben zijn: Eben-haezer school Oud-Beijerland,De kriekenhof Oud-Beijerland,De Zevensprong Oud- Beijerland,De Hoeksteen Oud-Beijerland,De Klinker Oud-Beijerland,De Schelp Puttershoek, Het Driespan Puttershoek Dit zijn kopieën van onze leskisten. Incidenteel wordt er ondersteuning van ons gevraagd. Jeugd oost Vrijwilligers: An Kievit, Margriet Barendregt, Monique van den Bosch, Koos Stoop, Linda v./d Burgh, Linda Tak en Leen de Zeeuw In de polder Groot Koninkrijk krijgen zij in voorjaar/zomer assistentie van de rattenvangers van Rijkswaterstaat, die over de bisamrat komen vertellen. Omdat de werkgroep geen onderdak heeft in de vorm van een bezoekerscentrum, worden de lessen altijd buiten gegeven, van voorjaar t/m herfst. Gegeven veldlessen in 2015: In 2015 waren er minder kinderen voor de veldlessen ten gevolge van de bevolkingskrimp. Aantal deelnemers `s Gravendeel 1207 en Strijen 688 Binnen deze werkgroep is dringend behoefte aan nieuwe vrijwilligers. An Kievit werd in het zonnetje gezet, 50000 kinderen hebben een les van haar gehad. Ook was ze mentor voor een van de stagiaires van de natuurgidsen cursus. Hieruit kwamen nieuwe ideeën voor An en leersituaties met name didactisch voor Richard. 13

3.4 Jeugd zuid VRIJWILLIGERS: Anneke Orgelist Hilde Visscher Ineke Koevoets Mayke Mulder Mieke Ravesteijn Ton Hoffers Vincent Koenhein Peter Rijndertse Marianne Booms NIEUWE PADEN ONTWIKKELD EN GEWIJZIGD Dit jaar geen nieuwe paden, wel een aantal wijzigen/aanvullingen: Voor bij het kabouterpad maakte Peter een heuse kabouterboom. In de wilg bij de vijver kwam een deurtje met een trapje ervoor en een verlicht raampje waarachter een kabouter zit te lezen. De kinderen waren er niet weg te krijgen. De tuinmannen hadden een dode mol gevonden in de tuin. We hebben hem meegenomen naar het bos en hem door de kinderen laten bekijken. Na enige aarzeling en voorgegaan door de enthousiaste Marianne vonden alle kinderen het geweldig. De mol bekeken en geaaid. Een mooie toevoeging. Er zijn stappen ondernomen om een mol voor ons te laten opzetten. Helaas is dit nog niet gelukt. 2 x vergadering 23 juni en 19 november Elk halfjaar wordt het seizoen besloten met een vergadering. In deze vergadering evalueren we de paden van dat seizoen. Wat was leuk, wat kan beter, waar loop je tegenaan, hoe reageren de kinderen op bepaalde opdrachten. Hieruit volgen dan meestal een aantal acties. Van kleine wijzigingen in een opdracht tot verwijderen en vervangen van opdrachten. Elke vergadering wordt besloten met een gezellige lunch, waarbij iedereen iets lekkers meeneemt. Onze fantastische tuinploeg wordt daarbij niet vergeten. De laatste vergadering was nu eens niet in de ochtend maar in de avond. Peter heeft namelijk een telescoop gebouwd(!) en bij helder weer zouden we met zijn allen de sterrenhemel bewonderen. Voor deze keer mochten ook partners aanschuiven. Helaas werkte het weer niet mee, maar Peter had een indrukwekkende lezing voor ons paraat. We hebben van hem en elkaars gezelschap genoten en veel geleerd. Extra bezigheden Hilde heeft op verzoek van basisschool De Bron een gastles over de bodem gegeven. Deze school heeft een braakliggend terrein naast de school dat ze willen veranderen in een schooltuin voor de groepen 7 en 8. Hoewel zowel Hilde als de kinderen het naar hun zin hebben gehad, bleek de organisatie bij de school ondermaats te zijn. Een leermoment voor ons. Scholen moeten zich realiseren dat een gratis gastles door onbetaalde vrijwilligers een cadeautje is dat goede voorbereiding en waardering vraagt. SCHOLING Scholing bestaat niet altijd uit het volgen van lessen, de praktijk leert ons ook veel. 14

Zoals : Elk jaar hebben we een hommeldoos van de firma Koppert. Het viel ons op dat de hommels snel dood gaan en het nest er snel niet goed meer uitziet. Bij navraag hebben we geleerd, dat onze tuin heel veel rijk voedsel levert voor de hommels. Hierdoor groeit het volk als het ware de doos uit. We zagen ook al heel vroeg nieuwe koninginnen vertrekken. Hilde heeft het voor elkaar dat op beide centra een AED apparaat komt te hangen. Komend jaar zullen een aantal van ons de zo belangrijke cursus reanimeren volgen. Een aantal van ons zitten ook in andere werkgroepen dan jeugdeducatie, zoals b.v. de zoogdieren- en paddenstoelenwerkgroep en nemen deel aan korte cursussen. Hun opgedane kennis komt uiteraard de jeugd weer ten goede! KOSTEN/BATEN Gefactureerd: 6 klassen uit Willemstad 210,-- Boete wegens annuleren 35,-- Uitgaven De uitgaven bestonden voor het hele jaar uit plm. 200 euro en bestonden uit portokosten, cartridges, en de jaarlijks terugkerende kosten voor de vervanging en reparatie van de lesmaterialen. Extra dit jaar een wissellijst voor de bijenposter, blanco vloerpuzzels, beits voor de kabouterboom en extra sterke lijm voor reparatie en vastzetten van de binoculairs en de verrekijkers. Inzetbaarheid vrijwilligers Omdat de groepen steeds groter worden (ruim boven de 30 is geen uitzondering) zijn sommige lessen bijna niet meer de draaien met 2 vrijwilligers. Een leuke uitdaging voor Anneke om bij zulke grote groepen een m/v extra in te zetten. BEZIGHEDEN WAAR (bijna) NIEMAND BIJ STIL STAAT: Gezocht en gevonden, een kort filmpje over de metamorfose van de vlinder. We willen hiermee de les over vlinders starten. Nu maar hopen dat we het ook op de apparatuur in het NLC kunnen gebruiken. De gebruiksvoorwerpen van de kabouters (zaagje, hamer, bezem enz.) raken snel kwijt. Of ze raken zoek in het begroeiing of de kinderen vinden ze te mooi. In ieder geval moesten er weer bij worden gemaakt. Gelukkig is er iemand die dat een leuk werkje vindt. Hij blij, wij blij. De grote expositieborden uit het NLC zijn vervangen door een andere expositie. Leuk, maar voor ons betekent dit dat onze binnen speurtochten niet meer kloppen. Dus... maar weer nieuwe bedenken. Het NLC gaat op slot als het niet bezet is. Dit betekent dat onze vrijwilligers allemaal een sleutel moeten hebben. Als wij om 08.15 uur willen beginnen is er nog niemand van SBB of NM. Na enig denkwerk en schuiven van sleutels, konden we met 1 extra sleutel het probleem oplossen. Voor de les je kan de boom in moest er weer een nieuw klimtouw in de boom worden gehangen. Dat betekent dat één van de vrijwilligers hoog de boom in moet. 15

Gevaren-geld? Verder heeft een oud vrijwilliger (Wim) gezorgd voor een goede oplossing om de eerste meter klimmen langs de kale stam te overbruggen. Hopen dat het nog jaren meegaat! De verrekijkers en de binoculairs zijn allemaal nagekeken, gerepareerd en om onnodig draaien en eindeloos blijven instellen te voorkomen zijn sommige onderdelen vastgelijmd. Aanvragen natuuractiviteiten Schooljaar 2007/2016 Locatie Numansdorp Schooljaar 2007/ 2008 2009/ 2010 2011/ 2012/ 2013/ 2014/ 2015/ 2008 / 2010 / 2012 2013 2014 2015 2016 2009 2011 Kabouter herfst 18 25 22 7 12 14 10 4 8 Prik de egel - - - 18 8 8 6 12 8 Natuurlijk afval 7 7 7 6 6 4 10 6 2 Paddenstoelen 6 2 4 6 4 4 4 4 3 Herfststertocht 7 9 6 10 5 4 8 3 6 Mossen 2 2 -- - - - Vlieg op -- 10 8 13 5 8 8 9 13 Kijk en doe 4 10 9 1 - - Aardige 7 8 6 13 5 12 6 9 4 brommers Vriendelijke 3 2 9 5 4 3 3 4 6 fladderaars Stippenpad 18 16 15 14 4 5 11 9 14 Zomerster 2 3 11 10 2 8 13 5 4 Kabouter 7 9 5 1 7 3 6 4 3 zomer 19 10 7 8 13 Beleef de lente 13 9 5 8 6 Totaal 81 103 102 104 94 92 97 85 90 Aantal leerlingen per gemeente 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Goudswaard 21 20 52 20 43 62 14 31 - Heinenoord 40 59 58 8 0 19 169 Klaaswaal 284 276 365 386 230 359 320 219 160 Maasdam 43 50 81 207 138 78 196 123 Mijnsheerenland 99 59 275 192 166 141 150 24 212 Nieuw beijerland 86 195 157 494 220 178 301 301 260 Nieuwendijk 44 37 19 15-26 17 - - Numansdorp 775 648 744 743 624 693 680 624 586 Oud Beijerland 26 69 20-43 77 115 114 Piershil 26 62 47 130 46 147 70 62 79 16

Puttershoek 22 77 - - 152 36 30 Westmaas 64 92 94 41 58 133 23 94 115 Willemstad 222 168 70 65 170 131 87 154 161 Zuid beijerland 93 249 116 207 198 196 266 149 141 Oude Tonge 82 - - 31 - Barendrecht 50 51 - Fijnaart 31 - Totaal 1783 1875 2071 2510 2102 2255 2285 2123 2150 3.5 Excursies De werkgroep excursies heeft als hoofdtaak het plannen en organiseren van publieksexcursies in de Hoeksche Waard. Ook het regelen van excursies op aanvraag is een taak van de werkgroep. Een aantal gidsen, de zgn. planners, stellen het activiteitenprogramma samen en zoeken de gidsen daarbij. Deze planners trachten een aantrekkelijk en afwisselend programma op te stellen in zoveel mogelijk verschillende plaatsen en gebieden en met de meest uiteenlopende onderwerpen. Dat kunnen dorpswandelingen, busexcursies, fietstochten, wandelingen in natuurgebieden of bezoeken aan een boerenbedrijf zijn. Cultuurhistorie, natuur en land- en tuinbouw van het Nationaal Landschap Hoeksche Waard komen zo allemaal aan bod. Het streven is om elke gids 2x per jaar in te zetten. Het team planners bestaat uit 8 personen: Gerda Quist(aanspreekpunt), Bep Odems, Marianne van der Waal, Evelien Brouwer, Aad Bruijnzeel, Jan Uljee, Manon Sterken en Coby van den Bos. Zij komen elke 3 maanden bij elkaar voor overleg In 2015 waren er wat minder excursies dan vorig jaar. Twee excursies gingen niet door. De Vlinder- en libellenexcursie vanwege de zomerstorm die precies op de geplande datum viel en de wandeling in de Korendijkse Slikken. Deze waren afgesloten vanwege de dijkverzwaring. Datum Excursie Aantal deelnemers Zo 11 januari Wintergasten Oeverlanden Hollands Diep 10 2015 Za 14 februari Dorpswandeling Oud-Beijerland 19 2015 Zo 22 februari Moderne melkveehouderij 35 2015 Za 7 maart 2015 Dorpswandeling Historisch Heinenoord 25 Za 21 maart 2015 Lentewandeling met bezoek kaasboerderij 10 Ma 6 april 2015 Paaswandeling nabij Klein Profijt 15+15 kinderen 30 Zo 12 april 2015 Rondrit Vogelkijkpunten 11 17

Za 2 mei 2015 Weidevogels in de polder 20 Do 14 mei 2015 Dauwtrappen 23 Do 14 mei 2015 Op de boerderij en in de sloot honderden Zo 21 juni 2015 Midzomeravondwandeling 11 Zo 19 juli 2015 Hoekse Randen 11 Za 25 juli 2015 Vlinders en Libellen spotten (afgelast) Zo 13 sept 2015 Wandeling Leenheerenpad 4 Zo 27 sept 2015 Wandeling door de Mariapolder 1 Za 10 okt 2015 Korendijkse Slikken (afgelast) 17 Zo 25 okt 2015 Paddestoelen in het Westelijk Tunnelbos 50 Zo 8nov 2014 Puttershoek + bezoek Eeckelaer+ wijnproeverij 35 Zo 13 dec 2015 Vogelakkers 15 Wo 30 dec 2015 Oliebollenwandeling Esscheplaat 40 + 2 kind 42 Totaal 369 In 2015 stonden er 20 excursies op het programma. 2 excursies moesten helaas afgelast worden. De overige 18 excursies trokken in totaal 369 deelnemers. De opbrengst voor de vereniging was 864,70 Excursies op aanvraag Er kwam 2x een verzoek voor een excursie op aanvraag.. Op 7 februari een Wandeling op Tiengemeten voor 41 personen. Op 11 april een avondexcursie voor een jeugdclub voor 13 kinderen. Totaal 54 deelnemers. Opbrengst 161,- Dat brengt het totale aantal deelnemers op 423 en de opbrengst op 1025,70 Bezoek aan de molen tijdens de Dorpswandeling Heinenoord/Goidschalxoord op 7 maart Gidsenavond Om het onderlinge contact te onderhouden en met elkaar van gedachten te wisselen wordt 1x per jaar een Gidsendag of Gidsenavond gehouden. In 2015 was dat een Gidsenavond. Deze vond plaats in Oost-Leeuwenstein, de prachtig gerestaureerde boerderij in Heinenoord die deel uit maakt van het Streekmuseum. Oud-docente Willy Spaan leidde ons rond en vertelde vol enthousiasme over het gebouw en Gerda den Hartog, conservator van de 18

tentoonstelling Oorlog in de Hoeksche Waard,gaf ons uitleg over deze bijzondere tentoonstelling. Daarna was er nog even tijd om met elkaar te brainstormen over zaken waar de planners tegenaan lopen zoals: het teruglopen van de belangstelling voor excursies, hoe houden we de gidsen gemotiveerd om te gidsen en mee te denken over nieuwe excursies. Er werden waardevolle suggesties gedaan die zeker in het nieuwe jaar toegepast gaan worden. 19 juni Excursie naar de Hoekse Randen Actieve gidsen In 2015 hebben zich een aantal gidsen afgemeld. Een aantal om gezondheidsredenen of vanwege werkzaamheden in een andere werkgroep van HWL, maar ook door drukke andere werkzaamheden. Er zijn op dit moment 48 actieve gidsen. Plannen voor 2016 De excursies tot aan de zomervakantie staan gepland. Succesvolle excursies worden nog eens herhaald en er worden nieuwe excursies uitgedacht. Zoals op de gidsenavond naar voren kwam kan de traditionele excursie met veel kennisoverdracht wat meer naar de achtergrond. Een excursie moet liefst iets speciaals hebben. Samen iets drinken of eten, gewoon een lekker lange wandeling, een speciale beleving of wat dan ook. Heb je zelf een leuk idee of suggestie stuur die dan excursies@hwl.nl. Daar maak je de planners erg blij mee!! 3.6 Cursussen De werkgroep Cursussen bestond in 2015 uit 6 vrijwilligers. Het is een kleine werkgroep en versterking is welkom. Bij de ontwikkeling van cursussen wordt nauw samengewerkt met vrijwilligers van de andere HWL werkgroepen en of andere organisaties. 19

Het doel van de werkgroep is tweeledig: 1. Versterking van HWL organisatie door b.v. vrijwilligers op te leiden voor het werk binnen HWL. 2. Onderwerpen gelieerd aan de HWL doelstellingen in de vorm van een cursus aanbieden aan het publiek. Het opleiden van mensen met eigen cursussen vormt van oudsher een belangrijke impuls voor het werk van HWL. Vrijwilligers krijgen de nodige kennis en vaardigheden aangereikt en via het groepsproces in een cursus ervaart men het positieve sociale aspect van het vrijwilligerswerk bij HWL. Via de diverse cursussen worden ook veel nieuwe leden geworven. In 2015 werd een introductiecursus HWL georganiseerd. In 2 avonden en een zaterdagochtend met een excursie naar een HWL terrein krijgen de deelnemers informatie over ons Nationaal Landschap en het werk van HWL daarin. De cursus is toegespitst op het werk van vrijwilligers. Er wordt een lijst bijgehouden van mensen die interesse hebben in de cursus en bij voldoende aanmeldingen wordt de cursus georganiseerd. In 2015 namen 12 mensen deel. De cursus levert structureel nieuwe vrijwilligers op. In januari 2015 werd een cursus Fruitbomen georganiseerd. De historie en het belang voor natuur en landschap van met name hoogstam fruitbomen kwam hierbij aan de orde. Het snoeien van fruitbomen was een belangrijk onderdeel. De cursus bestond uit drie avonden en twee praktijk bijeenkomsten op zaterdagochtend, waarbij het snoeien in praktijk werd gebracht. Er waren 30 deelnemers en nog een aantal mensen op een wachtlijst. In januari 2015 startte de Natuurgidsencursus. Er waren 22 deelnemers, maar in de loop van 2015 zouden vier mensen afhaken. In deze cursus is er een nauwe samenwerking het IVN. De cursus is door het IVN erkend en wordt georganiseerd volgens het landelijk handboek voor de gidsencursus. Het is een intensieve cursus voor deelnemers en organisatoren. De begleiders vanuit de werkgroep Cursussen worden voor praktische zaken ondersteund door een ad hoc werkgroep. In 2015 waren er 23 bijeenkomsten, waaronder een kennismakingsweekend. In 2016 wordt de cursus voortgezet. In het najaar van 2015 werd de bomencursus georganiseerd. De cursus bestond uit drie avonden en drie excursies en was enigszins aangepast naar aanleiding van de evaluatie van de bomencursus van 2014. Er waren 25 deelnemers. In 2015 werd in samenwerking met de plantenwerkgroep gewerkt aan de voorbereiding van een plantencursus. Verder werd er op verzoek van de landbouworganisatie een aanzet gegeven tot de ontwikkeling van een cursus Duurzame landbouw. Dit gekoppeld aan een landbouwproject dat in de Hoeksche Waard gaat draaien. De aanzet werd aanvankelijk enthousiast ontvangen maar later werd aangegeven dat er geen behoefte aan was. In 2016 staan de volgende cursussen in de planning: Afronding natuurgidsencursus Een cursus fruitbomen snoeien 20

Twee introductiecursussen Een plantencursus Een cursus Tuinreservaten. 3.7 Lezingen De werkgroep Lezingen bestaat uit Willem Star, Elze Grootenboer, Hugo Jan Dulfer ( deel van het jaar) en Gerda Quist. In 2015 zijn er.. lezingen gehouden. Het streven is om afwisselend op maandagavonden een lezing te organiseren met het accent op natuur in Natuurbezoekerscentrum Klein Profijt, op zondagmiddagen in het Nationaal Landschap Centrum, waar de onderwerpen meestal een relatie hebben met het nationaal landschap Hoeksche Waard. De lezing van Henk Tennekes, maandagavond 2-11 in het NLC. Er waren 41 bezoekers. De lezing was dan ook uitgebreid aangekondigd: behalve via de pers en de HWL-verzendlijst ook via Rietgors, het bestuur van LTO afd. Hoekschewaard en de vogelwerkgroep van HWL. De spreker mompelde en was daardoor niet best te verstaan. Toch ontstond er een levendige discussie. De lezing had ook een nasleep. Tennekes ging spitten in gepubliceerde gegevens over verontreiniging van het oppervlaktewater en constateerde dat WSHD sinds 2010 steeds minder is gaan meten. Later bleek dat het probleem vooral zit bij de toelatingsautoriteit (Ctgb). Tennekes heeft contact gezocht met een journalist van Trouw en ook met Lutz Jacobi, kamerlid voor de PvdA. Donderdag 14-01 verscheen een artikel over de kwestie in Trouw. Woensdag 20 januari heeft de vaste commissie EZ van de Tweede Kamer zich met de kwestie bezig gehouden. Vanuit de werkgroep M&P is een brief naar die commissie gestuurd. Intussen blijkt staatssecretaris van Dam het gebruik van imidacloprid (in de glastuinbouw) te willen verbieden als de verontreiniging van het oppervlaktewater niet wordt teruggedrongen. De lezing van Jaap Nispeling over bevers (22-11) trok 35 bezoekers. Hij sprak 2x45 minuten over bevers, met foto s en films, en het verveelde niet. 18 januari Uilen in de HW Marco Lodder en Michiel Hitzert 71+ 16 februari Martijn Verweijen Zeehonden. Helaas maar 8 bezoekers (plus leden van de werkgroep en de bardienst. 22 maart Kraanvogels, 26 april Molens en hun biotoop Ab Mulder.Dit verslag is niet volledig maar geeft een indruk. Een werkgroep van 3 is wel erg mager. 3.8 Oeverloop De werkgroep heeft slechts één taak: het organiseren en uitvoeren van een jaarlijkse loop zo dicht mogelijk langs de oevers van de Hoekse waard. In 2015 werd dat voor de 25 ste keer gedaan. Gezien het jubileum is er een extra feestelijk tintje aan gegeven. Het thema was dit jaar: vijfentwintig keer de oever rond houdt de Hoekse Waard gezond. In het kader van de voorbereiding werden er vergaderingen gehouden in januari, maart, mei en juli. De oeverloop werd traditioneel aan het einde van de laatste week van de schoolvakantie gewandeld, dit jaar op 21,22 en 23 augustus. Eind september werd een evaluatie vergadering gehouden. Op deze vergadering traden de coördinator en enkele werkgroep leden af. Ook werd de werkgroep aangevuld met nieuwe leden. Er vond een taakherschikking plaats. 21

Samenstelling van de werkgroep tot 30 september 2015: coördinator Bob Wiggers, Lea Melis, Vincent Koenhein, Liesbeth van der Pluym, Hugo Former, Ben Kruidhof, Jan Vos, Jan Piet Smit, Truus Meijer, Marcel Jongenengel, Piet Jansen en agendalid Janneke Fiere. Samenstelling van de werkgroep na 30 september 2015: coördinator Piet Jansen, Liesbeth van der Pluym, Hugo Former, Ben Kruidhof, Jan Vos, Jan Piet Smit, Truus Meijer, Marcel Jongenengel, Marjan Kooyman, Arie Kooyman en agendalid Janneke Fiere. Kort verslag van de loop in 2015 Eerste dag: opening door mevrouw Els van Veen voorzitter van HWL in aanwezigheid van de (loco) burgemeesters van de vijf gemeenten onder muzikale begeleiding van Paula van Wanrooy. Er werd gestart in oostelijke richting naar Heinenoord. Onderweg een verhaal over roofvogels van Martin Mollet. Tweede dag: na de busrit een spectaculaire wandeling, met medewerking van de aannemers van de dijkversterkingswerken. Een oversteek naar Tiengemeten, gewandeld door het natuureiland onder leiding en met uitleg van natuurgids Andre de Haas. Janus Verkerk hield een verhaal over de Bevers. Hulde aan het orkest, dat de lopers op het terras van Klein Profijt opwachtte. De muzikanten speelden pas enkele maanden samen, maar waren instaat zo goed als alle wandelaars die er inmiddels zo n 65 km op hadden zitten, aan het dansen te krijgen. Derde dag: Na de busrit werd afscheid genomen van de chauffeur. Er werd gewandeld door het hoge gras en de mooie natuur van de Korendijkse slikken. Rob Burgmans hield een leerzame lezing over de natuur en de toekomstplannen voor dit gebied. Na in sloepen te zijn overgezet rusten aan de Costa del Spui. De lunch werd gebruikt in Nieuw-Beijerland op het prachtige landgoed onder de molen. Nog een stukje langs de Staart en de groep kwam zonder noemenswaardige problemen aan op Klein Profijt. Voor de hele wandelgroep en het team van keuken en bar was er als aandenken een glas in lood met het logo van Hoekse Waard Landschap gemaakt door kunstenares Petra Kleinendorst. Voor de inwendige mens is door de medewerkers van bar en keuken prima gezorgd. Met speciale dank aan Joop Dijkshoorn en Thea Jansen voor de leiding over de vele medewerkers aan de voortreffelijke diners. Tijdens de evaluatie vergadering in september zijn Bob, Lea en Vincent extra in het zonnetje gezet wegens hun grote inzet voor de werkgroep Oeverloop. We gaan met een wijziging in het team op naar de 26 ste editie in 2016. 22

Aan het einde van het jaar werd de werkgroep verrast door de nominatie voor de vrijwilligersspeld van de gemeente Oud-Beijerland. Piet en Jan Piet waren aanwezig bij de uitrijking. De hoogste eer, de spelden, gingen naar drie andere genomineerden. Onze werkgroep ontving een oorkonde, die met gepaste trots te zien is op het buffet in Klein Profijt. 3.9 Natuurfotografie Maandelijkse activiteiten Elke maand gaan we met een opdracht op een vastgestelde locatie fotograferen, in de Hoeksche Waard (acht maal) of daarbuiten (vier maal). Het onderwerp hangt af van het seizoen, soms fotograferen we insecten, een andere keer planten of een creatieve opdracht, zoals lijnen. Elke fotograaf kiest de drie beste foto s van die dag en plaatst ze op de website. Tijdens de bespreekavonden wordt, naast het bespreken van de foto s, een onderwerp uitgediept door één van de leden. Het programma zag er in 2015 zo uit: Maand Onderwerp Locatie Verdiepingsonderwerp januari Zwart-wit Haven Oud-Beijerland Cursus nieuwe fotowebsite februari Landschap Ambachtsheerlijkheid Eigen foto's maart Zonsopkomst OosterseBekade Gorzen Eigen foto's: landschap april Vrije opdracht Zomerlanden Gorzenbosch Hoofdgroepen insecten mei Insecten Tiendgorzen Type fotograaf juni Bloemen Argusvlinder Creativiteit in je foto, deel 1 juli Vrije opdracht Kampina, Boxtel geen augustus Scherp-Onscherp ParSchoonoord, Rotterdam Creativiteit in je foto, deel 2 september Lijnen Tiengemeten Creativiteit in je foto, deel 3 Eigen foto's: Vlinders en oktober Paddenstoelen Kralingse Bos, Rotterdam libellen Oeverlanden Hollandsch Voorbeeld bewerking in november Beweging Diep Lightroom december Drieluik Zoutelande Eigen foto's: Dieren 23

exposities De werkgroep heeft in 2015 drie exposities gehad: Insecten in de Hoeksche Waard (Gemeentehuis Oud-Beijerland, mei-juni) Insecten in de Hoeksche Waard (Klein Profijt, juli-september) Molens in de Hoeksche Waard (Museum HW, oktober-november) Opdrachten Naast onze maandelijkse activiteiten en exposities hebben de leden van de werkgroep foto s aangeleverd voor opdrachten vanuit de vereniging HWL. In 2015 zijn geen opdrachten van buiten de vereniging binnen gekomen. Onderwerp Foto s presentatie introductiecursus Foto s TOP routenetwerk Klein Profijt Foto s TOP routenetwerk NLC Foto s folder HWL Opdrachtgever HWL HWL HWL HWL Bijzondere projecten Eind 2014 zijn alle foto s van de werkgroep (ruim 2.700 foto s) verhuisd van de oude website naar de nieuwe website, die onderdeel is van de website van de vereniging HWL. Alleen de leden van de werkgroep hebben momenteel toegang tot de foto s. Wij hopen dat in 2016 een toegang voor het publiek en voor redacteuren, coördinatoren en bestuursleden wordt gemaakt. Het publiek kan onze foto s dan bekijken. De leden van de vereniging HWL zullen, na inloggen, onze foto s kunnen downloaden voor gebruik in publicaties, voor presentaties etc. Ledenbestand In 2015 hebben vier leden de Werkgroep Natuurfotografie verlaten. Twee plaatsen zijn vrij snel in de loop van het jaar ingevuld. De twee open plaatsen, die eind december 2015 ontstonden, zijn nog niet opgevuld. 24

3.10Buitenschoolse jeugdactiviteiten Huidige werkgroep; Coraline Baksteen, Annettie van Hemert, Jan Bijl, Hilde Visscher en Marianne van Kasteel ( Gerda Quist `slapend lid` ) Nieuw ; Leanne van Diggelen en stagiaire NGC Jose Maurits Scharrelkids is in bovengenoemde werkgroep geïntegreerd. IVN scharrelkids activiteiten worden door ons uitgevoerd. Onze activiteiten in 2015. Er is 5 maal vergaderd. Er is meerdere malen gesproken over stichting Veldleeuwerik en hoe we hun opdracht kunnen uitvoeren en mensen kunnen werven. Drie van ons ( deelnemers aan de gidsencursus pakken het op met nog meer cursisten uit de NGC groep. Het wordt een educatieve opdracht voor het cursusonderdeel. 6 april, wandeling over de Staart en eieren zoeken rondom Klein Profijt. Met echte paashazen. Ca 40 deelnemers 14 mei, Toer langs de Boer, boerderij Kikkershoek, slootjesdag. Enorme aantallen enthousiaste kinderen. Na een train de trainer theorieles was er meer begeleiding voor de deelnemers. 150 netjes waren steeds bezet. Geschat zou dat komen op meer dan 2000 deelnemers. Een gekkenhuis. Juni, bezoek Ligtharttuin/BS de Tandem door Marianne. De opgegeven leeftijd klopte niet, maar de activiteit werd enthousiast ontvangen. 32 deelnemers Groep 7/8 zegde af op korte termijn. De juf had een cursusdag. De zorgvuldig Voorbereidde les kon `in de la`. Communicatie over afspraken met scholen is aandachtspunt. 13 juni, Plattelandsmarkt Klein Profijt in combinatie met slootjesdag, goede opkomst. Buttons van IVN uit kunnen delen. Er lopen nu heel wat slootjesexperts rond rondom Oud Beijerland. 3 oktober, Jeugdnatuurdag NLC. Een geweldig feest. Mooi weer en ondanks afhaken van bijna alle scoutinggroepen liep het als een trein. Ca 600 bezoekers Komend jaar hopen we ons eerste lustrum te vieren. 13 november, CBS de Bron, les grond/beestjes door Hilde. Ashatuin project. We hebben wel toegezegd af en toe een gastles te willen verzorgen, maar geen structurele rol te willen spelen in het project. 2 groepen 7,ruim 40 kinderen 28 november, Winterfair Klein Profijt, kijkdozen en pinda s rijgen voor vogels. Een kleine bijdrage bleek geen bezwaar. Alle plekken constant bezet. Ca 100 deelnemers. 22 december, Op verzoek een kersvakantie activiteit: knutselen, buiten verzamelen en pinda s rijgen voor vogels in Klein Profijt, circa 40 kinderen. Onverwachts een superopkomst. Veel improviseren maar goed geëvalueerd. In 2015 is het insectenhotel in de tuin van Klein Profijt feestelijk geopend. Er zijn vereenvoudigde kriebelbeestjes boekjes gemaakt door Lenie van Ommen. Onderhoud van paden en materialen is een aandachtspunt. Controleren van de zelfstandig uit te voeren activiteiten vraagt aandacht. Een schema zou wenselijk zijn. Controle door aanwezige barmedewerkers blijkt onmogelijk. 25

Voor 2016 wordt er een vast kabouterpad aan de mogelijkheden toegevoegd. HWL Jeugd Het Wordt Leuk (er) Met ons er 3.11Natuur en Milieu Educatie (NME) Hoekschewaards Landschap (HWL) omvat 3 rechtspersonen, te weten de Vereniging HWL, de Stichting Natuurbeheer HWL en de Stichting Natuurbehoud HWL. De taakverdeling is als volgt: Vereniging: Biologisch onderzoek Educatie en voorlichting Beïnvloeding van het beleid voor de streek Exploitatie natuurbezoekerscentrum Klein Profijt te Oud-Beijerland Communicatie & voorlichting Projecten. Natuurbeheer: Beheer natuurterreinen en landschapselementen Natuurbehoud: Exploitatie Nationaal Landschap Centrum te Numansdorp De taken worden uitgevoerd door circa 500 vrijwilligers verdeeld over ca 50 werkgroepen. NME activiteiten worden door alle werkgroepen uitgevoerd, maar het zwaartepunt ligt bij de afdelingen Educatie, Communicatie & voorlichting en Bezoekerscentra. Activiteiten NME Eenheid 2016 Realisatie 2015 Natuureducatie basisschool Kinderen 7440 7619 Overige jeugdactiviteiten Kinderen Minimaal Geschat 3000 1540 Exposities vast en reizend Locaties 7 op scholen en 3 fotogroep en? vanuit de andere wg 9 jeugd KP + 3 fotowerkgroep +? Cursus volwassenen Dagdelen 91 waarvan 22 zeer intensief 170 deelnemers 26

NGC Excursies Stuks 18 excursies met 369 deeln. Lezingen Stuks 159* niet alle gegevens zijn b doorgegeven Openstellen bezoekerscentrum Dagdelen 1000 832 Activiteiten markten Stuks Gemiddeld 650 3 bezoekers per evenement 584 deelnemers Naast de opsomming in bovenstaande tabel worden nog een aantal educatieve en voorlichtende activiteiten uitgevoerd. Het gaat hierbij o.a. om het onderhouden van de website www.hwl.nl,begeleiding van stagiaires, werken met groepen in de natuur, onderhouden van een heemtuin, perspublicaties en artikelen in tijdschriften, een wekelijkse rubriek in een regionale krant, informatie geven aan jeugd voor bv een spreekbeurt, en het aanbrengen en de zorg voor borden en informatiepanelen in het veld etc. Via facebook wordt er informatie gedeeld en bijvoorbeeld opgeroepen tot schoonmaakacties al dan niet door ons georganiseerd. Er staat geen vergoeding tegenover deze activiteiten. 27

4 Biologisch onderzoek Biologisch onderzoek Dick van Houwelingen Coördinatie Vogels Marianne van der Waal Peter de Barse Vlinders en Libellen Marion Zondervan Planten Frank van Gessele Paddenstoelen 1 Grieta Fransen Zoogdieren Merijn van den Hoogenhoff Werkgroep Aqua Theo Schuurmans Vogels noord Paddenstoelen 2 Jaap Jan Leeuwenburg Ineke Koenis Vogels zuid Renee den Ouden Vogels oost Menno Korbijn Vogels west Ruud Polderman Weidevogels Dick van Houwelingen Roofvogels Martin Mollet 28

De werkgroepen die zich bezig houden met biologisch onderzoek monitoren de Hoeksche Waard op vogels, wilde planten, zoogdieren, dag- en nachtvlinders, libellen, paddenstoelen, het onderwater leven en nog enkele diergroepen. Er wordt meegewerkt aan landelijk onderzoek en er zijn ook eigen onderzoeksprojecten. Meten is tenslotte weten. De afdeling Biologisch onderzoek is opgedeeld in een zestal werkgroepen die elk hun eigen specialisme hebben. Leden van de vogelwerkgroepen houden zich op een breed front bezig met vogeltellingen die voor uiteenlopende doeleinden kunnen worden gebruikt. Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en het Waterschap maken hier dankbaar gebruik van. Ook worden sommige soorten zoals uilen, roofvogels en weidevogels actief beschermd. Door de plantenwerkgroep wordt o.a. gekeken naar de effecten die het beheer van dijken heeft op de daar aanwezige flora. In nieuwe natuurontwikkelingsgebieden, zoals plan Argusvlinder en het vlietproject, wordt de successie van de vegetatie in kaart gebracht. Voor natuurorganisaties Staatbosbeheer en Natuurmonumenten worden diverse gebieden geïnventariseerd. Zoogdieronderzoek in de Hoeksche Waard vindt plaats door het verzamelen van waarnemingen van interessante zoogdieren zoals vleermuizen of marterachtigen. Tevens worden met zogenaamde life traps natuurgebiedjes onderzocht op het voorkomen van kleine zoogdieren. Door braakballen van uilen te pluizen worden hierover aanvullende gegevens verzameld. Door de vlinderwerkgroep wordt een aantal monitoringroutes en interessante gebiedjes in de Hoeksche Waard jaarlijks onderzocht op het voorkomen van (dag)vlinders en libellen. Tevens zijn er jaarlijks een aantal nachtvangsten met een lamp en smeer om het voorkomen van nachtvlinders te onderzoeken. De paddenstoelenwerkgroep verricht baanbrekend werk in de Hoeksche Waard. Uit het verleden waren slechts weinig gegevens voorhanden. Nu is er reeds een goed beeld van de meest voorkomende soorten in ons gebied en ieder jaar worden nog vele nieuwe soorten ontdekt. Er is een 2e werkgroep voor beginners actief. Deze zijn hard bezig hun kennis te vergroten en geven elk jaar een publieksexcursie. 29

4.1 De aquatische werkgroep is de laatste aanwinst voor de afdeling biologisch onderzoek. De leden zijn geïnteresseerd in het macro onderwaterleven in de Hoeksche Waard. Dit betekend dat er veel diergroepen onderzocht worden zoals, vissen, amfibieën, libellenlarven, weekdieren, krabben, kreeften en veel andersoortig klein grut. Er zijn goede contacten met Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer waardoor de bescherming van zeer kwetsbare soorten een vlucht genomen heeft. Vogels De vogelwerkgroep van HWL is een groep van zo n 85, veelal actieve vrijwilligers! Om te voorkomen dat het verslag een monotone opsomming wordt van plaatsgevonden werkzaamheden en daarbij behorende getallen kiezen wij voor een meer beschrijvende vorm waarbij wij zeker geen volledigheid nastreven. Ons eigen blad In Vogelvlucht wordt twee maal per jaar tijdens de vogelwerkgroep bijeenkomsten in Klein Profijt door de gebroeders Benard fysiek uitgereikt aan een select gezelschap. De anderen moeten het doen met een digitale versie om kosten te besparen en dat is natuurlijk voor een natuurclub een goede zaak. Er staan elke keer weer zeer lezenswaardige artikelen in en het geeft een goed beeld van wat de VWG allemaal doet. Het blad wordt voorzien van prachtige kleurenfoto s. Zo pronkte op de maart-editie van 2015 een Blauwborst op de voorpagina (foto gemaakt door Karin van den Berg. Nieuwsgierig geworden naar deze foto s en bladen: ze liggen ter inzage in Klein Profijt. Elk jaar weer vinden er allerlei vogelinventarisaties plaats in alle seizoenen en in alle hoeken van de Hoeksche Waard. De data gaan naar o.a. Sovon en de Provincie, maar ook voor HWL is het belangrijk te volgen wat er gebeurt. Meten is weten en dat levert betrouwbare informatie op om vogels en/of de biotopen te kunnen beschermen. In 2015 is voor de 10 e maal de Esscheplaat aan het Hollands Diep geïnventariseerd op broedvogels. De tendensen in die 10 jaar zijn soms spectaculair te noemen. In de voorjaarseditie 2016 van In Vogelvlucht zal daar verslag van worden gedaan en vanaf medio maart zal het rapport van 10 jaar broedvogeltelling ook in Klein Profijt en het NLC liggen om door te kunnen nemen. In dit jaarverslag alvast een eerste preview: 30