GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 6 november / december 2014 België Belgique P.B. P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246 Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum Erkenningnummer : P 509219 RAW CST vzw RAAD VOOR AARDWETENSCHAPPEN CONSEIL DES SCIENCES DE LA TERRE GVL is lid van de Raad voor Aardwetenschappen Verantwoordelijke Uitgever: Cornelissen Dirk-Borggravevijverstraat 60-3500 Hasselt
Geologische Vereniging Limburg www.geolithos.be Correspondentieadressen: Stefan Kempeneers Voorzitter GVL Schoorbroekstraat 36 B-3806 Sint-Truiden Mathieu Driesen Secretaris GVL Kruisheideweg 32 B-3520 Zonhoven Bestuur: Erevoorzitster : Mevr. Huygens Ernestine Voorzitter: Stefan Kempeneers, Schoorbroekstraat 36, B 3806 Sint-Truiden Tel: 011/69.14.00, e-mail: stefan.kempeneers@skynet.be Vice-voorzitter: Nico Nilis, Beringersteenweg 52/8, B 3520 Zonhoven Tel: 011/81.79.63, e-mail: nico.nilis@gmail.com Secretaris-Penningmeester: Mathieu Driesen, Kruisheideweg 32, B-3520 Zonhoven Tel: 0496/76.52.73, e-mail: driesen.tilkin@gmail.com Bestuurslid: Francis Reenaers, Bosblook 37, B 3600 Genk Tel: 089/36.44.74, e-mail: francis.reenaers@yahoo.com Medewerkers: Bibliotheek: Udo Van Laethem, R. Schrijversstraat 33, B 3806 Sint-Truiden Tel: 011/69.10.64, e-mail: udo.van.laethem@pandora.be Samenaankoop:Luc Waumans, Pampertstraat 22a, B-3590 Diepenbeek Tel: 011/22.03.83, e-mail: luc.waumans@gmail.com Geolithos: Dirk Cornelissen, Borggravevijverstraat 60, B 3500 Hasselt Tel: 011/23.27.47, e-mail: dirk.cornelissen@gmail.com Kris Vanderschot, Houtmarkt 15, B 3800 Sint-Truiden Tel: 011/68.65.95, e-mail: krisvanderschot@gmail.com RAW CST vzw RAAD VOOR AARDWETENSCHAPPEN CONSEIL DES SCIENCES DE LA TERRE G.V.L. is lid van de Raad voor Aardwetenschappen
INHOUD : 3. Algemene ledenvergaderingen 4. Beurzen en tentoonstellingen 5. Vernieuwen lidgeld Gelezen in de kranten : Besparingen zetten musea op water en brood 6. Dino dodende meteoriet zorgde voor een opmars van de bomen 7. Nieuwe dinosaurussoort ontdekt in Venezuela 10. Raadsel der wandelende stenen eindelijk opgelost. Wat bewoog de rotsblokken in Death Valley? 12. Monsterachtige prehistorische garnaal at als een walvis 14. Sainte-Marie-aux-Mines 2014 AKTIVITEITEN : Algemene ledenvergadering Evenementenhal Den Dijk te Zonhoven : Voor aanvang of tijdens pauzes is er steeds mogelijkheid tot aankoop en/of ruilen van mineralen en fossielen. Tevens zal de shop dan geopend zijn! VRIJDAG 14 NOVEMBER 2014 20u: Voordracht Mineralen van Zweden door André Heyninck VRIJDAG 12 DECEMBER 2014 20u : Voordracht Saint-Laurent le Minier door Kris Vanderschot en Nico Nilis Zoektochten : Tijdens de maanden november en december zullen er geen door de Geologische Vereniging Limburg georganiseerde zoektochten plaats vinden. Blz. 3
Beurzen en tentoonstellingen : 9 november 2014 Fossielenbeurs (Hona Fossiel.net Geologische Vereniging Limburg) Feestzaal Wezemaal Holsbeeksebaan 1 3111 Wezemaal van 11 tot 17u00 gratis toegang 8 en 9 november 2014 45 ste internationale mineralen- en fossielenbeurs Intermineral AGAB a.s.b.l. Palais des congrès, Rue de Spa 23 Luik; open van 10 tot 18u (info: www.agab.be). 8 en 9 november 2014 30 ste internationale ruilbeurs van 4M micromounts mineralen fossielen zanden in Foyer Culturel Rue Wilmet-6110 Montigny-le-Tilleul open : ZA van 9 tot 18u en ZO van 9 tot 15u. Inschrijving: http://www.quatrem.be/images/stories/insnl.doc 15 en 16 november 2014 - Intergem mineralen en fossielenbeurs Kinepolis Event Center Groenendaallaan 394 Antwerpen ZA open van 12 tot 18u en ZO van 10 tot 17u30 7 december 2014 : 27 ste mineralen en fossielenbeurs Lithos Harelbeke - Cultureel Centrum Het Spoor-Eilandstraat 6-8530 Harelbeke van 10 tot 17u00; inkom gratis info: http://www.lithos-harelbeke.org/ Blz. 4
... tijd voor het vernieuwen van uw lidgeld. Onze lidgelden voor 2015 blijven ongewijzigd. Bijgaand in dit nummer een overschrijvingsformulier hopelijk zien we jou terug op één van onze activiteiten. Activiteitenkalender 2015 Ideeën voor het nieuwe werkjaar zoektochten, voordrachten Geef het bestuur een seintje! Gelezen in de kranten. Besparingen zetten musea op water en brood Ook het Museum voor Midden- Afrika, dat thans gerenoveerd wordt, deelt in de klappen. Foto: Marc Herremans Niet alleen de Munt en Bozar moeten draconische besparingen slikken. Ook de federale wetenschappelijke instellingen delen zwaar in de klappen. Een blinde, boekhoudkundige ingreep, klinkt het. Blz. 5
De Koninklijke Bibliotheek moet het in 2015 met 1,1 miljoen euro minder doen, het Instituut voor Natuurwetenschappen met 827.000 euro, het Jubelparkmuseum met 723.000 euro en het Museum voor Schone Kunsten van Brussel met 721.000 euro. Alle organisaties die afhangen van de federale overheid, zijn in dat geval. Dat is beslist op de ministerraad van 15 oktober. Het is een blinde, boekhoudkundige ingreep, zegt een bron binnen de federale administratie. Men neemt een Excel-sheet en voert daar een lineaire besparing op door, ongeacht de aard van de organisatie. Iedereen zal het met zowat 20 procent minder moeten doen. De instellingen zijn niet alleen verbijsterd door de gigantische omvang van de kortingen, maar ook door de snelheid van uitvoering. Tegen 2015 zullen ze meteen zowat een vijfde moeten schrappen. Dat is over twee maanden. Onmogelijk uit te voeren, zegt een directeur. De regering-michel legt voor 2015 een besparing op, en legt daar de komende vijf jaar nog telkens twee procent bovenop. De instellingen moeten vanaf volgend jaar vier procent besparen op personeelskosten, maar tegen 2019 is dat dus 12 procent. Volgend jaar vangt aan met 20 procent op werkingskosten en 22 procent op investeringen. De directeurs van de instellingen hopen dat ze hun argumenten met de voogdijministers kunnen bespreken. Ze vragen een redelijke overgangsperiode. Bron : De standaard online 24/10/14 Dino dodende meteoriet zorgde voor een opmars van bossen Blz. 6
Een tien kilometer grote meteoriet raakte 66 miljoen jaar geleden de aarde. Dit had wereldwijd grote gevolgen. Denk aan aardbevingen, megatsunami s, bosbranden en vulkanisme. Het was net genoeg om de dinosauriërs uit te sterven, maar wat gebeurde er met de planten waarmee de dino s zich voedden? Uit een nieuw onderzoek van duizend gefossiliseerde bladeren van planten blijkt dat opvallend veel groenblijvende planten na de meteorietinslag stierven, terwijl bladverliezende planten juist profiteerden van de meteorietinslag. Dit verklaart mogelijk waarom veel bossen bestaan uit bomen die hun bladeren verliezen in de herfst, zegt onderzoeker Benjamin Blonder van de universiteit van Arizona. Wanneer je denkt aan een meteorietinslag, denk je vast dat alle soorten een even grote kans hebben om uit te sterven, zegt Blonder. Dit is niet helemaal waar. Sommige soorten hebben een grotere kans om te overleven, omdat ze over de juiste eigenschappen beschikken. Wetenschappers zijn er over eens dat na de inslag de temperaturen wereldwijd daalden. Er ontstond dus een zeer variabel klimaat, vervolgt Blonder. De snelgroeiende, bladverliezende planten profiteerden hiervan, omdat zij beter tegen veranderen omstandigheden kunnen. Dit is de reden waarom in Nederland en België veel planten en bomen hun bladeren verliezen: omdat de temperaturen in de zomer en in de winter erg wisselend zijn. Nabij de evenaar waar temperaturen stabieler zijn zien we meer groenblijvende, langzaam groeiende planten en bomen. In de tijd van de dinosauriërs waren de groenblijvende planten in de meerderheid, maar na de inslag veranderde dit. Met alle gevolgen van dien. Referentie: "Plant Ecological Strategies Shift Across the Cretaceous Paleogene Boundary" - PLOS Biology Bron : Scientias.nl 17 sept 2014 Nieuwe dinosaurussoort ontdekt in Venezuela Onderzoekers hebben in Venezuela de overblijfselen gevonden van vier dinosaurussen van een tot op heden onbekende soort. Ze noemen deze nieuwe soort de Laquintasaura venezuelae, naar de plek waar ze de fossielen aantroffen. Nooit eerder ontdekten Blz. 7
wetenschappers zo ver noordelijk op het Zuid-Amerikaanse continent sporen van dinosaurussen. De vier restanten van de nieuwe dinosaurussoort die werden aangetroffen in de La Quinta bergformatie van de Venezolaanse Andes komen uit het vroege Juratijdperk. Dit betekent dat ze zo n 201 miljoen jaar geleden leefden. De Laquintasaura venezuelae behoort tot de vroege leden van de orde Ornithischia, ook bekend als de vogel-heupige dinosaurussen, waaruit later onder meer de Stegosaurus, Iguanodon en de Triceratops uit voort zouden komen. Dinosaurussen uit de andere grote dinosaurusorde heten de Saurischia, beter bekend als de hagedis-heupige dinosaurussen. Voorbeelden van afstammelingen van deze orde zijn de Diplodocus en de Tyrannosaurus rex. Opmerkelijk is dat uit deze hagedis-heupige (en dus niet uit de vogel-heupige) dinosaurussen uiteindelijk ook de vogels zijn voortgekomen. De nieuwe soort wordt door Paul Barrett van Natural History Museum in London en zijn team beschreven in het tijdschrift Proceedings of the Royal Society B. Barrett stelt dat de Laquintasaurus ongeveer de grote van een flinke hond heeft gehad, en op zijn achterpoten liep. Het grootste dijbeen dat van de nieuwe soort gevonden werd was zo n negen centimeter lang. Hieruit konden de onderzoekers opmaken dat de dino s ongeveer een meter lang waren, met een heuphoogte van zo n 25 centimeter. Door middel van de analyse van kleine radioactieve kristallen in de rots waarin de fossielen gevonden werden, kon het team opmaken dat de Laquintasaura venezuelae ongeveer 201 miljoen jaar geleden leefden. Dit is kort na de massa-extinctie aan het einde van het Trias-tijdperk. Deze massa-extinctie roeide naar schatting ten minste de helft van alle soorten die op dat moment op aarde leefden uit. De vondst van deze fossielen wijst op het feit dat de dinosaurussen vrij snel herstelden van deze tegenslag. Wat ook opvallend is aan de fossielen is hoe dicht de vindplaats bij de evenaar ligt. Eerder werd aangenomen dat dit gebied te warm en onherbergzaam zou zijn voor dit soort dinosaurussen. Blz. 8
Volgens paleontoloog Anne Schulp worden er rond de evenaar vrij zelden dinosaurusfossielen gevonden. Dit komt omdat er weinig Trias-afzettingen te vinden zijn in deze gebieden. Deze spoelt namelijk vaak weg of wordt overwoekerd door begroeiing. Vaak zijn ook de landen in deze streken onstabiel. Je gaat niet zo snel op zoek naar dinosaurussen in landen met een negatief reisadvies, aldus Schulp. Uniek De ontdekking van de Laquintasaura zorgt voor veel nieuwe inzichten. Zo geeft de vondst inzichten in de verspreiding van de dinosaurussen over de wereld. Ook is de leeftijd van belang voor het begrijpen van hun vroege evolutie en gedrag. De gevonden exemplaren waren tussen de drie en twaalf jaar oud. Tevens waren het waarschijnlijk herbivoren, planteneters die zich voedden met varens. Toch wijst het feit dat sommige tanden van de Laquintasaura lang en krom waren er op dat ze zich ook te goed deden aan insecten en andere kleine prooien. Schulp beaamt dat de Laquintasaura hoogstwaarschijnlijk herbivoren zijn geweest. Al is aan de tanden te zien dat hij waarschijnlijk wel afstamt van vleeseters, voegt hij er aan toe. Dat er vier individuele exemplaren zo dicht bij elkaar zijn gevonden komt volgens Barrett en zijn team omdat de Laquintasaura in kleine groepjes leefden. Daarmee is de Laquintasaura venezuelae de eerste soort binnen de orde der Ornithischia die sociaal gedrag vertoonden. Referentie : Blz. 9
Barrett, P.M. et al., A palaeoequatorial ornithischian and new constraints on early dinosaur diversification, Proceedings of the Royal Society B, (1 juli 2014). DOI: 10.1098/rspb.2014.1147 Bron : Kennislink.nl 12 augustus 2014 Raadsel der wandelende stenen eindelijk opgelost. Wat bewoog de rotsblokken in Death Valley? Op de woestijnbodem van Death Valley liggen grote rotsblokken die af en toe een stuk over het zand verschuiven. Eindelijk is duidelijk hoe dit mogelijk is. Een dun laagje ijs en wat wind zetten de stenen in beweging. Het gold altijd als een van de meest raadselachtige natuurverschijnselen op aarde: de kruipende stenen van Death Valley in Californië. In deze hete woestijn liggen rotsblokken van honderden kilo s, die zich op gezette tijden zelfstandig lijken te verplaatsen. Honderden meters lange sleepsporen achter de stenen getuigen van hun uitstapjes over de Racetrack-Playa (de racebaanvlakte). Maar hoe krijgen de gesteenteblokken dit voor elkaar? Vlotten van ijs Ze liften mee op dunne ijsplaten, heeft een groep Amerikaanse geologen nu ontdekt. Dit was al een van de meest plausibele theorieën die voor het ontstaan van de sleepsporen de ronde deden, maar afgelopen jaar is het voor het eerst waargenomen en vastgelegd. De benodigde windkracht blijkt bovendien een stuk lager te zijn dan men dacht dat noodzakelijk was om de stenen in beweging te krijgen. Dit schreven de geologen deze week in het tijdschrift Plos One. Blz. 10
Als het net geregend heeft en de temperatuur s nachts onder het vriespunt zakt, vormt zich een laagje ijs op de woestijnbodem. Zodra het s ochtends weer warmer wordt, en de onderkant van de ijsplaat begint te smelten, kan de flinterdunne ijsschots met de steen er bovenop vrij makkelijk worden verplaatst door de wind. Het ijsvlot is niet meer dan 3 tot 6 millimeter dik, en kan de steen al verplaatsen bij windsnelheden van 4 à 5 meter per seconde. De stenen bereiken hierbij een snelheid van 2 tot 5 meter per minuut. GPS-trackers De geologen losten het mysterie van de kruipende rotsen op door zelf nieuwe stenen in het gebied neer te leggen, voorzien van GPS-trackers waarmee de bewegingen in kaart gebracht konden worden. De rest van de meetopstelling bestond uit een weerstation en een camera die op beweging reageert en dus aan zou slaan als de stenen in actie zouden komen. Niet dat de onderzoekers er allemaal evenveel vertrouwen in hadden dat er daadwerkelijk bewegingen geregistreerd zouden worden in de maanden dat het experiment zou lopen. Ik dacht dat dit het saaiste experiment uit de geschiedenis van de wetenschap zou worden, zegt planeetwetenschapper Ralph Lorenz, die aan het onderzoek meewerkte, in een interview in het wetenschappelijke tijdschrift Nature. Ooggetuigen Dat werd het niet, integendeel zelfs. Niet alleen gingen de stenen regelmatig op stap en werd dit feilloos vastgelegd, maar tevens werden de onderzoekers uiteindelijk zelf getuige van het verplaatsen van de rotsen. Toen ze een paar dagen ter plekke waren om de meetapparatuur te checken en de batterijen te verwisselen, bleek de woestijnvlakte voor een groot deel bedekt te zijn met ijs. Op de eerste zonnige dag begon het ijs te Blz. 11
smelten. Er klonk er een hoop gekraak, het ijs brak in stukken en begon te bewegen, en ook de rotsblokken kwamen in beweging zij het zo traag dat het niet viel waar te nemen. Toen het ijs weg was zagen de onderzoekers dat zich bij zestig rotsblokken nieuwe sporen gevormd hadden. Dat maakte een einde aan ruim een halve eeuw van speculeren over de oorzaak van de sleepsporen. De langste rotswandeling die de onderzoekers tijdens hun experiment registreerden was 224 meter, afgelegd tussen december 2013 tot januari 2014. Referenties : Norris e.a. Sliding, Rocks on Racetrack Playa, Death Valley National Park: First observation of rocks in motion, PlosOne, August 2014, Volume 9, Issue 8, e105948 Witze, Wandering stones of Death Valley explained, Nature, doi:10.1038/nature.2014.15773 Bron : Kennislink.nl 30/08/2014 Monsterachtige prehistorische garnaal at als een walvis De tamisiocaris borealis, zo heet het fossiel van het prehistorische zeemonster dat vijf jaar geleden ontdekt werd in Groenland. Vandaag is het fossiel grondig bestudeerd en uitgeplozen, tot een 3D-model toe, en blijkt het dier heel wat interessante informatie aan te leveren over de evolutie van het leven op onze planeet. University of Bristol - Rob Nicholls,, Palaeocreations. Blz. 12
De tamisiocaris borealis, zo heet het fossiel van het prehistorische zeemonster dat vijf jaar geleden ontdekt werd in Groenland. Vandaag is het fossiel grondig bestudeerd en uitgeplozen, tot een 3D-model toe, en blijkt het dier heel wat interessante informatie aan te leveren over de evolutie van het leven op onze planeet. Het fossiel van het vreemde wezen werd in 2009 door het team van dr. Jakob Vinther van de universiteit van Bristol bovengehaald uit sedimentair gesteente in Groenland. Still uit het 3D-model van het team van Vinther. Dr Jakob Vinther, University of Bristol. Die 'Sirus Passet'-formatie zou vol zitten met primitieve organisme uit het tijdperk van de 'Cambrische explosie', de zogenaamde 'oerknal van het leven' die tussen 542 tot 488 miljoen jaar geleden plaatsvond en waarin meercellige dieren massaal ontstonden. Het fossiel van de tamisiocaris borealis toonde een vreemd, garnaalachtig wezen dat tot zeker 70 centimeter groot kon worden. Het ging om een 'anomalcaridide' (letterlijk 'rare garnaal'), een prehistorisch roofdier, dat kleine planktonachtige organismen uit het water filterde met twee uitsteeksels - een soort van 'kammen' - op zijn kop. Die voedingswijze doet heel erg denken aan de manier waarop walvissen het zeewater filteren met hun baleinen. Dr Jakob Vinther, University of Bristol. Geen 'mislukt experiment' De onderzoekers, die ook een digitaal 3D-model maakten van het beest, denken dat de tamisiocaris borealis aanvankelijk een echt roofdier was, maar door de concurrentie van andere zeedieren en de beschikbaarheid van voedselrijk water evolueerde naar het filteren van kleiner voedsel. "Het feit dat grote, vrij zwemmende filtervoeders rondzwierven in de oceanen vertelt ons veel over het ecosysteem", zegt Vinther in een nieuwsbericht van de universiteit van Bristol. "Je voeden met de kleinste partikels door Blz. 13
ze uit het water te filteren terwijl je actief rondzwemt: dat vergt veel energie en dus ook veel voedsel." "We dachten ooit dat anomalcarididen een vreemd, mislukt experiment waren van Moeder Natuur", zegt medeauteur Nicholas Longrich. "Nu ontdekken we dat ze er in slaagden om een enorme evolutionaire explosie tot een goed einde te brengen, waarbij ze alles deden, gaande van als roofdieren functioneren tot zich voeden met minuscuul plankton." Jakob Vinther en zijn collega's hebben over hun vondst gepubliceerd in Nature. Bron: Het laatste nieuws 27/03/14 (Bristol University, Live Science, Nu.nl) Sainte-Marie-aux-Mines 2014 onmogelijke om alles te zien op één dag na in 2013 voor het eerst met deze beurs kennis te hebben gemaakt wist ik het wel 2014 zou een twee daagse worden! De thuisblijvers hebben ongelijk. Enkele sfeerplaatjes. Prijzig Blz. 14
Crocoite (Australië) Voor dit stukje slechts 40.000 Halisaurus arambourgi Hier ben ik best tevreden mee ------------------------------------------------Elke auteur is verantwoordelijk voor de inhoud van zijn artikels. Blz. 15
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- INSCHRIJVINGSFORMULIER Datum :. /. /. Naam :..... Voornaam :... Straat :.. nr : bus :.. Gemeente :.... Tel : e-mail :..... Interesse : - Algemene geologie O - Petrologie O - Paleontologie O - Mineralogie O - Bodemkunde O - Andere O Lidgeld van 01 sept. tot 31 aug. : - gewoon lid : 18 /jaar (per bijkomend lid van hetzelfde gezin + 5 /jaar - steunend lid : 25 /jaar - Jeugd (- 16 j) : 15 /jaar Het bedrag van de verplichte verzekering is hierin inbegrepen. Te storten op naam van : Geologische Vereniging van Limburg, Kruisheideweg 32, B 3520 Zonhoven Rek nr : 235-0433721-46 IBAN BE33 2350 4337 2146 BIC GEBABEBB ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------------------------------------------------- deelnameformulier zoektochten Geologische Vereniging Limburg : 2014 Ondertekende verklaart zich akkoord met het zoektochtreglement van de Geologische Vereniging Limburg en zal er zich naar gedragen tijdens de verschillende uitstappen van het jaar 2014. Het betreden van groeves of ontsluitingen gebeurt volledig op eigen risico. De Geologische Vereniging Limburg en/of eigenaars van groeves en ontsluitingen kunnen onder geen enkel beding verantwoordelijk gesteld worden voor eventuele ongevallen! Ondergetekende verklaart tevens volledig in orde te zijn met zijn of haar persoonlijke familiale verzekeringspolis. Dit formulier af te geven op de dag van de zoektocht aan de excursieleider. ZOEKTOCHT: DATUM :. Lid HANDTEKENING : Verantwoordelijk ouder Voogd Familielid Naam en voornaam : Adres :.. Postcode en woonplaats :. Telefoon :.. Naam en leeftijd 1 e kind (*) : Naam en leeftijd 2 e kind (*) : (*) naam en leeftijd van het kind invullen indien U als ouder, voogd of familielid verantwoordelijk bent voor personen jonger dan 14 jaar. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Blz. 16