Krabbenscheer in de Krimpenerwaard. Resultaten van het herintroductieproject en tips voor natuurvriendelijk slootonderhoud

Krabbenscheer in de Krimpenerwaard Resultaten van het herintroductieproject en tips voor natuurvriendelijk slootonderhoud

Krabbenscheer in de Krimpenerwaard Resultaten van het herintroductieproject en tips voor natuurvriendelijk slootonderhoud

Krabbenscheer in de Krimpenerwaard Tekst: Tim Termaat, De Vlinderstichting Met medewerking van: Weidehof Krimpenerwaard, stichting voor agrarisch natuur- en landschapsbeheer Stichting RAVON Stichting FLORON Rapportnummer: VS2010.029 Productie: De Vlinderstichting Postbus 506 6700 AM Wageningen telefoon: 0317 467346 e-mail: info@vlinderstichting.nl homepage: www.vlinderstichting.nl Subsidiegevers: Ministerie van LNV en Provincie Zuid-Holland Deze publicatie kan worden geciteerd als: Termaat, T. (2010). Krabbenscheer in de Krimpenerwaard resultaten van het herintroductieproject en tips voor natuurvriendelijk slootonderhoud. Rapport VS2010.029. De Vlinderstichting, Wageningen. Trefwoorden: Krimpenerwaard, agrarisch natuurbeheer, sloten, krabbenscheer, baggeren, enten Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, microfilm, fotokopie of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van De Vlinderstichting en de opdrachtgever. November 2010 DE VLINDERSTICHTING 2010 Krabbenscheer in de Krimpenerwaard 1

Inhoud Samenvatting... 3 Hoofdstuk 1 / Inleiding... 4 Hoofdstuk 2 / Methode... 5 Hoofdstuk 3 / Resultaten... 6 Hoofdstuk 4 / Tips voor natuurvriendelijk onderhoud van de sloot... 8 DE VLINDERSTICHTING 2010 Krabbenscheer in de Krimpenerwaard 2

Samenvatting Inleiding Methode In de Krimpenerwaard is een project uitgevoerd voor het vergroten van de biodiversiteit in agrarische sloten. Een belangrijke doelstelling daarbij is het terugbrengen van krabbenscheervegetaties. Sloten met krabbenscheer zijn voor de natuur namelijk het meest waardevol. In 33 sloten van agrariërs zijn maatregelen getroffen om krabbenscheervegetaties te ontwikkelen. In 33 sloten die eerst natuurvriendelijk werden gebaggerd zijn vier jonge krabbenscheerplantjes uitgezet in een plotje. Na het eerste groeiseizoen zijn de plotjes gecontroleerd op de groei die bij de plantjes heeft plaatsgevonden en zodoende aan een kwaliteitsklasse toegekend. Resultaten De groei van de krabbenscheerplantjes was heel wisselend, maar gemiddeld scoren de plotjes een voldoende. Naar verwachting zal een deel van de planten die goed zijn aangeslagen het toch nog zwaar krijgen in de aankomende winter. Tips voor natuurvriendelijk onderhoud van de sloot De uitgezette krabbenscheerplanten zijn nu nog kwetsbaar. Als de omstandigheden in de sloot juist zijn, kunnen ze zich de komende jaren verder uitbreiden in de sloot. Het is dan wel belangrijk om het onderhoud af te stemmen op het in stand houden van de krabbenscheerplanten. In hoofdstuk 4 worden praktische tips gegeven voor natuurvriendelijk (en krabbenscheervriendelijk) schonen en baggeren. DE VLINDERSTICHTING 2010 Krabbenscheer in de Krimpenerwaard 3

Hoofdstuk 1 / Inleiding In de Krimpenerwaard is een project uitgevoerd voor het vergroten van de biodiversiteit in agrarische sloten. Een belangrijke doelstelling daarbij is het terugbrengen van krabbenscheervegetaties. Sloten met krabbenscheer zijn voor de natuur namelijk het meest waardevol. Als onderdeel van het project zijn krabbenscheerplantjes uitgezet in 33 agrarische sloten, nadat deze sloten werden gebaggerd. Sloten met krabbenscheer bieden onderdak en voedsel aan vele planten en diersoorten, waaronder bedreigde soorten. In de Krimpenerwaard komen krabbenscheersloten van oudsher uitbundig voor, maar de laatste jaren zijn deze sloten zeldzaam geworden. In het kader van het project Oases van Biodiversiteit is in de Krimpenerwaard een deelproject uitgevoerd voor het herstellen van waardevolle natuursloten met vegetaties van krabbenscheer. Dit deelproject werd gecoördineerd door De Vlinderstichting en uitgevoerd in samenwerking met de agrarische natuurvereniging Weidehof Krimpenerwaard, stichting RAVON en stichting FLORON. In dit rapport worden de resultaten besproken van het aanbrengen van krabbenscheerplantjes in 33 gebaggerde sloten. Daarnaast worden tips gegeven voor een gunstig beheer van de sloten waarin de plantjes zijn uitgezet. Sloten met een goed ontwikkelde vegetatie, waaronder krabbenscheer, bieden onderdak aan vele planten en diersoorten. Deze sloot ligt in de Krimpenerwaard en wordt beheerd door het Zuid-Hollands Landschap. Foto: Stichting FLORON. DE VLINDERSTICHTING 2010 Krabbenscheer in de Krimpenerwaard 4

Hoofdstuk 2 / Methode In 33 sloten die eerst natuurvriendelijk werden gebaggerd zijn vier jonge krabbenscheerplantjes uitgezet in een plotje. Na het eerste groeiseizoen zijn de plotjes gecontroleerd op de groei die bij de plantjes heeft plaatsgevonden en zodoende aan een kwaliteitsklasse toegekend. In 2009 hebben 35 agrariërs hebben met subsidie van het ministerie van LNV en Provincie Zuid-Holland een sloot op natuurvriendelijke wijze laten baggeren. Hierdoor werd zowel de waterdiepte als de waterkwaliteit voor krabbenscheer een stuk geschikter. Omdat krabbenscheer zich zeer langzaam verspreidt en de meeste sloten weinig tot geen krabbenscheer meer in de directe omgeving hebben, moest de plant een handje worden geholpen. In het voorjaar van 2010 zijn jonge krabbenscheerplantjes in 33 sloten aangebracht ( enten ), afkomstig van een bronpopulatie in de Krimpenerwaard. Het enten van de plantjes gebeurde op een gecontroleerde manier: vier jonge plantjes werden uitgezet in een plotjes van 1 m2, bestaande uit vier palen met gaas ertussen. De plantjes werden op die manier beschermd tegen wind, stroming en andere invloeden van buitenaf. In september 2010, na het eerste groeiseizoen van de plantjes, zijn alle plotjes door De Vlinderstichting gecontroleerd. Hierbij is vastgesteld of ze zijn gegroeid, of ze er gezond uitzien en of er al verjonging is opgetreden: extra planten die zijn ontstaan via uitlopers van de donorplantjes. Al deze factoren samen zijn gebruikt om elk plotje een beoordeling toe te kennen in de categorieën slecht, matig, redelijk en goed, zie onderstaande tabel. Tabel 1. Kwaliteitsklassen waarin de krabbenscheerplotjes zijn beoordeeld. 1 slecht minder dan 4 planten aanwezig (sommige plantjes dus dood), andere planten slecht gegroeid 2 matig 4 planten aanwezig, enige groei, maar geen verjonging 3 redelijk 4 tot 6 planten aanwezig, goed gegroeid, gezonde kleur, maar geen verjonging 4 goed meer dan 6 planten aanwezig, goed gegroeid, gezonde kleur Mei 2010: vier jonge krabbenscheerplantjes zijn uitgezet in een plotje. Foto: Sicco Ens, De Vlinderstichting. DE VLINDERSTICHTING 2010 Krabbenscheer in de Krimpenerwaard 5

Hoofdstuk 3 / Resultaten De groei van de krabbenscheerplantjes was heel wisselend, maar gemiddeld scoren de plotjes een voldoende. Naar verwachting zal een deel van de planten die goed zijn aangeslagen het toch nog zwaar krijgen in de aankomende winter. De resultaten bleken van plotje tot plotje heel wisselend te zijn. In sommige plotjes hebben niet alle planten het overleefd en zijn de overgebleven plantjes aan het kwijnen. In andere plotjes echter, zijn de planten flink gegroeid en zijn er al meerdere nieuwe planten bijgekomen. Hoe deze verschillen tussen sloten verklaard worden weten we niet precies. De kwaliteit van het slootwater speelt waarschijnlijk een rol, maar ook toevallige omstandigheden kunnen een rol spelen. In tabel 2 staat per deelnemende agrariër hoe zijn/haar plotje is beoordeeld. Gemiddeld zijn de plotjes als redelijk. Tot dusver is de herintroductie van krabbenscheer dus duidelijk geslaagd. Tabel 2. Resultaat beoordeling krabbenscheerplotjes Naam deelnemer Beoordeling Toelichting Deelnemer 1 goed 14 planten, gezonde kleur Deelnemer 2 slecht 3 planten, gelig. 2 planten wel gegroeid. Deelnemer 3 redelijk 6 planten, goed gegroeid, maar gelig Deelnemer 4 n.v.t. Hier is mogelijk iets misgegaan bij het uitzetten van de plotjes. Er zijn alsnog 4 planten in de sloot gezet. Deelnemer 5 matig 4 planten, gegroeid, maar sterk overgroeid door kroos. Deelnemer 6 slecht 1 plant, want de rest is nest van meerkoet geworden! Deelnemer 7 goed 12 planten, wel wat gelig Deelnemer 8 redelijk 7 planten, maar overgroeid door kroos en kroosvaren. Deelnemer 9 redelijk 6 planten, goed gegroeid, maar gelig Deelnemer 10 redelijk 6 planten, goed gegroeid, maar gelig Deelnemer 11 redelijk 5 planten, goed gegroeid, gezond Deelnemer 12 slecht 3 planten, slecht gegroeid, gelig. Er ligt olie op het water. Deelnemer 13 redelijk 6 planten, gegroeid Deelnemer 14 slecht 0 planten. Plotje vernield door koe. Deelnemer 15 matig 4 planten, sterk overgroeid door kroos Deelnemer 16 redelijk 6 planten, goed gegroeid, wel wat gelig Deelnemer 17 goed 14 planten, goed gegroeid Deelnemer 18 redelijk 6 planten, redelijk gegroeid Deelnemer 19 goed 15 planten, gezond Deelnemer 20 redelijk 5 planten, goed gegroeid DE VLINDERSTICHTING 2010 Krabbenscheer in de Krimpenerwaard 6

Deelnemer 21 slecht 1 plant, wel goed gegroeid. Overgroeid door kikkerbeet en kroos. Deelnemer 22 redelijk 4 planten, goed gegroeid Deelnemer 23 redelijk 4 planten, goed gegroeid Deelnemer 24 redelijk 4 planten, goed gegroeid Deelnemer 25 goed 7 planten, goed gegroeid Deelnemer 26 slecht 2 planten, slecht gegroeid Deelnemer 27 goed 12 planten, gezond Deelnemer 28 matig 4 planten, matige groei, gelig Deelnemer 29 redelijk 4 planten, goed gegroeid. In deze sloot blijkt al op meer plaatsen krabbenscheer te groeien. Deelnemer 30 goed 7 planten, goed gegroeid Deelnemer 31 redelijk 6 planten, goed gegroeid, maar gelig Deelnemer 32 matig 5 planten, maar sterk overgroeid door kroos Deelnemer 33 goed 9 planten, wel wat gelig September 2010. Dit plotje scoort goed : in plaats van vier kleine plantjes staan er nu acht grote planten in het plotje. Het is wel spannend of de grote hoeveelheid kroosvaren in deze sloot (en vele andere sloten binnen het project!) de verdere ontwikkeling van krabbenscheer niet te veel zal belemmeren. Foto: Sicco Ens, De Vlinderstichting. Winter 2010/2011: spannende periode Binnenkort zullen de krabbenscheerplanten hun eerste winter doormaken. Dit is een kwetsbare periode. De planten zakken op dit moment langzaam naar de bodem, om daar te overwinteren. In het voorjaar van 2011 zullen ze weer omhoog moeten komen om verder te groeien. De kans is echter groot dat een deel van de planten de winter niet overleeft. Ze vriezen dood of slagen er niet in om in het voorjaar weer omhoog te komen. Dit kan komen omdat ze tocht niet gezond genoeg zijn, of omdat andere waterplanten de weg naar boven belemmeren of te veel zonlicht wegnemen. Komend voorjaar weet u dus pas of de herintroductie van krabbenscheer in uw sloot echt geslaagd is! DE VLINDERSTICHTING 2010 Krabbenscheer in de Krimpenerwaard 7

Hoofdstuk 4 / Tips voor natuurvriendelijk onderhoud van de sloot De uitgezette krabbenscheerplanten zijn nu nog kwetsbaar. Als de omstandigheden in de sloot juist zijn, kunnen ze zich de komende jaren verder uitbreiden in de sloot. Het is dan wel belangrijk om het onderhoud af te stemmen op het in stand houden van de krabbenscheerplanten. Hiervoor worden enkele tips gegeven. In de meeste sloten zijn de krabbenscheerplantjes goed aangeslagen en ten tijde van dit schrijven (oktober 2010) worden de palen en het gaas van de plotjes verwijderd. De bedoeling is nu dat de krabbenscheerplanten zich de komende jaren verder kunnen uitbreiden in de sloot. Om de kans zo groot mogelijk te maken dat dit ook daadwerkelijk gebeurt is het belangrijk om bij het beheer van de sloot rekening te houden met de krabbenscheerplanten. Elke sloot is anders en de beste vorm van beheer zal van plek tot plek wat verschillen. Maar de volgende vuistregels kunnen behulpzaam zijn: De eerste jaren: 2010 t/m 2012 Geef krabbenscheerplanten de ruimte. Indien u ziet dat de planten overwoekerd worden door andere waterplanten, verwijder deze planten dan uit de nabije omgeving van de krabbenscheer. Op die manier krijgen ze ruimte om uit te groeien. Wees voorzichtig met schoningswerzaamheden in de sloot en op de oever. Zorg ervoor dat diegene die de werkzaamheden uitvoert weet waar de krabbenscheerplanten staan, zodat hij/zij er omheen kan werken. Stel schonen en baggeren voorlopig uit, zolang het niet strikt noodzakelijk is. Ga zelf af en toe eens bij de krabbenscheerplanten kijken, om te zien of er niks mis gaat. Vanaf 2013 Wanneer de sloot weer vol waterplanten groeit zal er op een zeker moment geschoond moeten worden. Het is echter belangrijk dat niet de hele sloot in één keer wordt geschoond, maar in delen (gefaseerd schonen). Dit is vooral belangrijk wanneer er veldjes krabbenscheer in de sloot aanwezig zijn, en dat is hopelijk wel het geval! De beste manier om gefaseerd te schonen hangt af van de breedte van uw sloot. Bij een slootbreedte van minder dan 2 meter spreken we van een smalle sloot, bij een slootbreedte van meer dan 2 meter spreken we van een brede sloot. Gefaseerd schonen van een smalle sloot (<2 meter): Schoon eendere van de slootlengte per jaar en wissel de geschoonde delen af. Op die manier wordt de sloot over een periode van drie jaar geheel geschoond, maar blijven er toch altijd veilige plaatsen aanwezig voor planten en dieren. Het gefaseerd schonen ziet er schematisch als volgt uit: DE VLINDERSTICHTING 2010 Krabbenscheer in de Krimpenerwaard 8

Gefaseerd schonen van brede sloten (>2 meter): Schoon in het eerste jaar de waterplanten langs de ene oever, het tweede jaar langs de andere oever en het derde jaar in het midden (alleen indien nodig). Op die manier wordt de sloot over een periode van drie jaar geheel geschoond, maar blijven er toch altijd veilige plaatsen aanwezig voor planten en dieren. Het gefaseerd schonen ziet er schematisch als volgt uit: DE VLINDERSTICHTING 2010 Krabbenscheer in de Krimpenerwaard 9

Belangrijk! Voor zowel smalle als brede sloten geldt: indien de sloot voor meer dan eenderde open water bevat, dan is het voor de natuur beter om de sloot NIET te schonen. Met andere woorden: het gefaseerd schonen van sloten dient pas plaats te vinden als de sloot voor meer dan tweederde volgroeit met waterplanten (kroos niet meegerekend). In sommige gevallen wordt naast het schonen ook de oevervegetatie (dus op het land) apart gemaaid. Hiervoor geldt hetzelfde: faseer zodanig dat de oevervegetatie pas na drie jaar volledig aan de beurt is geweest. Wanneer de sloot weer vol bagger begint te lopen moet er opnieuw gebaggerd worden. Voor krabbenscheerplanten is dit belangrijk, omdat te veel bagger zorgt voor een slechte waterkwaliteit (de sloot groeit dan helemaal dicht met kroos) en omdat het water dan te ondiep wordt. In ondiep water kunnen krabbenscheerplanten in de winter niet ver genoeg naar beneden zakken, waardoor de doodvriezen. Als vuistregel kan worden gehanteerd dat er gebaggerd moet worden als de vrije waterkolom boven de baggerlaag 40 cm of minder bedraagt. Bagger dan tot op een waterdiepte van 80 tot 100 cm, tenzij de vaste bodem al eerder begint. Het is van groot belang dat het baggeren op een krabbenscheer- en natuurvriendelijke wijze wordt uitgevoerd, net zoals binnen dit project gedaan is. Voor de uitgangspunten van natuurvriendelijk baggeren: zie het kader op de volgende bladzijde. Hopelijk zullen een aantal sloten die binnen dit project aan bod zijn gekomen er over enkele jaren zo uitzien. Foto: Tim Termaat, De Vlinderstichting. DE VLINDERSTICHTING 2010 Krabbenscheer in de Krimpenerwaard 10

Enkele tips voor natuurvriendelijk baggeren (afkomstig van Rudi Terlouw, Het Zuid-Hollands Landschap): Gebruik geen kraan, maar een baggerpomp, die de bagger onder de drijvende planten (zoals krabbenscheer) wegzuigt. Gebruik hier bij geen (grote) zijvleugels. Hierdoor worden de aanwezige mossels en andere dieren in de oeverzone niet voor de zuigmond geschoven. Verstoor voor aanvang van het baggerwerk in de eerste 15 meter de waterdieren, door langs de oever te stampen of met een net door de oevervegetatie te slaan. Werk steeds naar een aangetakte of open slootuiteinde, dus niet naar een dichte dam of in de richting van een zeer ondiepe kade, enz. Vissen en amfibieën hebben zo een vluchtroute. Hanteer een rustige rijsnelheid. Schoon nooit meer dan 25% van de sloten in een polder of polderdeel in één jaar. Controleer na de eerste 50 meter de opgespoten bagger op de aanwezigheid van zwanenmossels. Indien deze worden aangetroffen zet de onbeschadigde mossels dan terug en herhaal deze controles regelmatig. Zwanenmossels zijn belangrijk voor het ecosysteem. Werk zeer voorzichtig in sloten met een krabbenscheervegetatie of losse pollen krabbenscheer. Haal de pomp voldoende diep onder de krabbenscheerplanten door, spaar zorgvuldig kleine plekken met enkele planten in sloten met een beginnende krabbenscheerontwikkeling. Bagger krabbenscheersloten bij voorkeur in de periode half augustus half september. Natuurvriendelijk baggeren met de baggerpomp. Foto: Richard Struijk, RAVON Algemene opmerkingen: Zorg ervoor dat er geen mest, maaisel of ander materiaal in de sloot terecht komt. Dit zorgt voor een snelle verslechtering van de waterkwaliteit. Wanneer schoon-, maai- en baggerwerkzaamheden door anderen dan uzelf worden uitgevoerd, leg dan goed uit hoer er gefaseerd moet worden gewerkt, waar de krabbenscheerplanten staan, etc. Een ongelukje waarbij een groot deel van de krabbenscheer wordt vernietigd is zomaar gebeurd! Bovenstaande tips voor schonen, maaien en baggeren zijn ook van toepassing op sloten zonder krabbenscheer. Immers, sloten met een goed ontwikkelde vegetatie zijn altijd waardevoller dan kale sloten, ook als er DE VLINDERSTICHTING 2010 Krabbenscheer in de Krimpenerwaard 11

geen krabbenscheer groeit! Vraag uzelf dus af: welke sloten kan en wil ik ontwikkelen tot waardevolle natuursloten? Wij realiseren ons dat bovenstaande tips niet altijd uitvoerbaar zijn, of niet goed inpasbaar binnen uw bedrijfsvoering. Maar wellicht heeft u sloten op uw land die minder intensief geschoond en gemaaid hoeven te worden dan u gewend bent te doen. Dat zijn kansen voor meer natuur op uw perceel! Ook sloten zonder krabbenscheer, maar met een goed ontwikkelde water- en oevervegetatie hebben een hoge natuurwaarde. Foto: Stichting FLORON. DE VLINDERSTICHTING 2010 Krabbenscheer in de Krimpenerwaard 12