Ontdek duurzame renovatietechnieken, getoetst in vijf gebouwen in Europa De controlelijst aan de binnenkant van de omslag kan een nuttig hulpmiddel zijn om uw renovatie voor te bereiden Zorg dat u uw huis kent voor u begint! U kunt alleen de juiste beslissingen voor de renovatie nemen als u alle relevante informatie verzameld heeft. Stel de juiste vragen en neem de tijd om antwoorden te verzamelen! 1
Copyright 2013 Interreg IVb project Livinggreen. Deze publicatie is het eindresultaat van het Interreg IVb project Livinggreen. Afbeeldingen in deze publicatie zijn het bezit van de partners van het Livinggreen-project tenzij anders vermeld. Zij die menen aanspraak op copyright te kunnen maken, kunnen zich tot de uitgever wenden. Dit document mag alleen zonder veranderingen en in zijn geheel worden gekopieerd. Bij gebruik van enig deel van dit document moet de volledige bron vermeld worden. Kopieën van dit rapport kunnen worden gedownload van de Livinggreen website: www.livinggreen.eu Dit project werd deels gefinancierd door het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling Interreg IVb programma. 2
Redactieraad Redactieraad Huibert Haccoû, CURnet (Nederland) Wouter Kersten, Technische Universiteit Delft (Nederland) Martijn Kramer, Urban.nl (Nederland) Caroline Pankhurst, National Trust (Groot-Brittannië) Bianca Peeters, Urban.nl (Nederland) Simon Turner (Nederland) Redactieteam Zoë Colbeck, National Trust (Groot-Brittannië) Nora Danko, EcoHuis Antwerpen (België) Tjeerd Deelstra, Stichting De Witte Roos (Nederland) Vera Franken, Technische Universiteit Delft (Nederland) Daphne Geelen, Technische Universiteit Delft (Nederland) Huibert Haccoû, CURnet (Nederland) Francis Lambert, Stad Lille (Frankrijk) Marie Loix, Espace Environnement (België) Jean-Alexandre Pouleur, Espace Environnement (België) Dirk van Regenmortel, EcoHuis Antwerpen (België) Nicolas Rochet, Espace Environnement (België) Murielle Skelton, Espace Environnement (België) Sietze Meijer, Technische Universiteit Delft (Nederland) Steffen Weeber, Stad Ludwigsburg (Duitsland) Creatief team Andrea Kempen, ontwerp en print management, Multitekst Services (Nederland) Tekening op pagina 10, Sietze Meijer Tekening op pagina 11, Vera Franken Tekening op pagina 13, Marie Loix Tekeningen op pagina 14-15, Murielle Skelton Foto op pagina 25, KWSA Foto s National Trust, Louis Sinclair Titel: LIVINGGREEN - Tips & Tricks voor duurzaam renoveren Ondertitel: Ontdek duurzame renovatietechnieken, getoetst in vijf gebouwen in Europa Uitgever: Stichting CURnet Postadres: Postbus 1819, 3000 BV Rotterdam, Nederland Tel: +31 (0)10 206 5959 Website: www.curnet.nl info@curnet.nl CURnet publicatienummer 249 ISBN 978-90-376-0535-8 3
Inhoud Inleiding Doelstellingen van deze publicatie Het belang van cultureel erfgoed Duurzaam renoveren van oude huizen Informatiebronnen Inspirerende case studies Navigatiegids 6 6 6 6 7 7 Voordat u aan de slag gaat Uw gebouw - verschillende verhaallijnen Conserveren versus veranderen Vijf waardecategorieën voor uw gebouw Belangrijke factoren voor uw renovatiekeuzes Voordelen van duurzaam renoveren Prioriteiten - besparen op energie, water en materialen 10 11 12 13 14 16 Inspiratie uit de praktijk - vijf renovaties van erfgoedgebouwen Case studies Isolatie en beglazing Verwarming Actieve zonne-energie Passieve zonne-energie Intelligente gebouwbeheersystemen Water Regenwaterbeheer Materialen Lokale duurzame materialen Bijzondere ideeën 18 18 26 30 34 37 41 44 48 55 58 Meer informatie over het renovatieproces Aanbesteden Financieringsmogelijkheden Energie besparen - suggesties voor gedragsverandering Verdere informatie over het Livinggreen-project Tot slot 4 62 63 64 67 68
1 Inleiding 5
Doelstellingen van deze publicatie De uitdaging is om te laten zien dat de kennis van duurzaam bouwen ook kan worden gebruikt om deze oudere gebouwen die tot nu toe werden vergeten, op een duurzame manier te renoveren. Het bieden van een duurzame toekomst aan oudere gebouwen voorkomt dat ons architectonische erfgoed verloren gaat omdat het dan niet wordt vervangen door nieuwbouw. In deze publicatie vindt u verschillende mogelijkheden voor het duurzaam renoveren van oudere gebouwen. Het laat zien dat woningen door duurzaam te renoveren zeer energie-efficiënt kunnen worden gemaakt, waarbij tegelijkertijd de cultuurhistorische en architectonische waarde van een gebouw bewaard blijft. Op de volgende bladzijden geven we u praktische informatie over hoe u uw woning op een duurzame manier kunt renoveren. Zeker als u eigenaar bent van een erfgoedgebouw. Bewoners van oude huizen gebruiken vaak veel energie. Duurzaam renoveren bespaart energie, het maakt gebruik van natuurlijke (hernieuwbare) energiebronnen mogelijk, het zorgt voor minder verbruik van drinkwater en er worden duurzame bouwmaterialen toegepast. Dit zorgt voor CO2 neutraliteit en helpt de klimaatverandering tegen te gaan. In het Livinggreen-project is ervoor gekozen om bijzondere historische gebouwen duurzaam te renoveren, zodat overtuigend kan worden aangetoond dat alle oudere gebouwen - dus ook heel gewone woonhuizen - duurzaam kunnen worden gerenoveerd. We geven u advies over hoe u meer te weten kunt komen over de cultuurhistorische en architectonische waarde van uw woning en waarop u moet letten om duurzaam te kunnen renoveren. Ter inspiratie hebben we de Livinggreenervaringen in case studies beschreven en in tien thema s opgedeeld. Deze thema s moeten niet als een stap voor stap -handleiding gelezen worden, maar als lessen die u inzicht kunnen geven in wat er in de praktijk mogelijk is. Hou in gedachten dat, hoewel dit boekje voor de individuele huiseigenaar is geschreven, er veel meer bereikt kan worden als u in uw buurt collectief renoveert. Al was het alleen maar omdat het inschakelen van experts dan betaalbaarder wordt. Informatiebronnen De informatie die u in deze gids vindt, is gebaseerd op een project over duurzaam renoveren dat is uitgevoerd in vijf landen in Noordwest-Europa tussen 2008 en 2012. Aan dit project namen acht organisaties deel uit Nederland, Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland en België. Samen vormen ze het Livinggreen-projectteam. Meer informatie over het project kunt u terugvinden in hoofstuk 4, Verdere informatie over het Livinggreen-project. Het belang van cultureel erfgoed Cultureel erfgoed geeft ons allerlei belangrijke informatie over het verleden. Het is een bron van kennis over de architectuurgeschiedenis en verschaft ons belangrijke details over de manier waarop onze voorouders leefden en werkten. Toen het Livinggreen-project in 2008 startte, was de mogelijkheid om oude gebouwen op een duurzame manier te renoveren vrijwel onbekend, en dat is het in zekere mate nog altijd. De technieken bestaan en duurzame bouwmaterialen zijn beschikbaar, maar de kloof tussen kennis en praktijk is nog altijd vrij groot. Het doel van dit boekje is om u meer vertrouwd te maken met de verschillende mogelijkheden en om u te inspireren als u gaat renoveren om dat op een duurzame manier te doen. In de eerste plaats kan cultureel erfgoed als een soort collectief geheugen dienen. Gebouwen vertegenwoordigen een gemeenschappelijke geschiedenis en creëren hierdoor een identiteit die bijdraagt tot een gemeenschapsgevoel. Duurzaam renoveren van oude huizen Nieuwe gebouwen duurzaam ontwerpen wordt steeds gebruikelijker, maar een groot aantal bestaande gebouwen blijven onveranderd. 6
Inspirerende case studies Navigatiegids Om u uw weg in dit boekje te laten vinden, lichten we kort toe waar u de informatie kunt vinden. Vijf partners hebben culturele erfgoedgebouwen gerenoveerd en vier van hen hebben in deze gebouwen promotionele en educatieve Livinggreeninformatiecentra ingericht waar bezoekers meer te weten kunnen komen over duurzaam wonen (Ludwigsburg bracht zijn Livinggreen-centrum Energetikom elders onder): De National Trust heeft de stallen van het Morden Hall Park in Londen (Groot-Brittannië) getransformeerd. Stichting De Witte Roos demonstreert de duurzame restauratie van een rijksmonument uit de 16e eeuw langs de oudste gracht van Delft (Nederland). De Franse stad Lille renoveerde een 19e eeuwse fabriekshal die meer dan tien jaar had leeggestaan. De stad Ludwigsburg (Duitsland) renoveerde een voormalige sporthal uit de jaren 30. Het EcoHuis in Antwerpen (België) werd vergroot en gerenoveerd. Het Livinggreen-partnerschap hecht veel waarde aan het bijzonder rijke culturele erfgoed in Noordwest-Europa. De bestaande gebouwen in deze regio geven een eigen identiteit aan steden en die worden mede daarom als vestigingsplaats gekozen voor de creatieve industrie en voor innovatieve, toekomstgerichte economische activiteiten. Er is echter een risico dat ons architectonische erfgoed wordt verwaarloosd en verloren gaat. Hoofdstuk 2 geeft u informatie over de context van een duurzaam renovatieproject: het verhaal van uw gebouw, de voordelen van duurzaam renoveren, de prioriteiten en strategieën bij een renovatie en een lijst met belangrijke vragen die u zichzelf zou moeten stellen als u overweegt om uw woning op een duurzame manier te renoveren. Hoofdstuk 3 geeft een korte omschrijving van de vijf gebouwen die in het kader van het Livinggreenproject zijn gerenoveerd. Het omvat ook tien secties waarin thema s als verwarming, beglazing en gebruikte materialen worden toegelicht aan de hand van case studies. Voor elk thema sommen we ook de voordelen en aandachtspunten op en geven we advies over de vragen die u moet stellen aan degenen die uw renovatie gaan uitvoeren. Hoofdstuk 4 bevat algemene overwegingen over bijkomende onderwerpen zoals aanbestedingen en financieringsmogelijkheden, extra tips voor gedragsverandering en meer informatie over het Livinggreenproject in zijn geheel. Om het u gemakkelijk te maken, hebben we in de flap van dit boekje een checklist opgenomen die u kunt uitvouwen en tijdens het lezen kunt raadplegen. De gebouwen die in het kader van dit project zijn gerenoveerd, waren geen woningen. Ze fungeren als demonstratiecentra en de lessen en ideeën die daarbij zijn opgedaan, staan in dit boekje en zijn ook relevant voor huizenbezitters. We hopen dat u veel plezier beleeft bij het lezen van onze ervaringen en dat u ook kunt genieten van uw eigen Livinggreen -woning. 7
De National Trust heeft de 19e eeuwse paardenstallen in Morden Hall Park in Londen, Groot-Brittanië gerenoveerd De Franse stad Lille renoveerde een 19e eeuwse fabriekshal die meer dan tien jaar had leeggestaan tot een Livinggreen Center Stichting de Witte Roos demonstreert de duurzame restauratie van een rijksmonument uit de 16e eeuw aan de oudste gracht van Delft De stad Ludwigsburg in Duitsland heeft een voormalige sporthal uit de jaren 1930 gerenoveerd Locatie van de projecten 8
2 Voordat u aan de slag gaat Dit hoofdstuk geeft u inzicht in de context waarbinnen erfgoedgebouwen op een duurzame manier kunnen worden gerenoveerd. Het dient als kader waarbinnen u uw plannen kunt vormgeven. U vindt informatie over de mogelijke verhaallijnen van uw gebouw, de belangrijkste voordelen van duurzaam renoveren, prioriteiten, renovatiestrategieën en belangrijke vragen die u zichzelf dient te stellen. 9
Uw gebouw - verschillende verhaallijnen Tweede verhaallijn (blauw): potentieel voor duurzaamheid Misschien werd uw gebouw opgetrokken in een tijd dat alleen kleine ramen mogelijk waren, waardoor er maar weinig zonneschijn of zelfs nauwelijks licht naar binnen kon komen. Of misschien heeft het kleine openingen aan de noordkant vanwege de kou in de wintermaanden. In het gebouw kunt u aanwijzingen vinden over hoe het werd aangepast om aan de behoeften van opeenvolgende generaties tegemoet te komen. Zo kan een ander soort draagbalk boven een raam bijvoorbeeld een aanwijzing zijn dat dit raam later werd toegevoegd om meer licht binnen te laten. Wat is het duurzaamheidspotentieel van uw gebouw? Waar schuilen de verborgen schatten? En, de andere kant van de medaille, wat zijn de verborgen gebreken waarvan u zich bewust moet zijn? Elk gebouw vertelt een verhaal. Ook dat van u! Als u van plan bent om te renoveren, ga dan op zoek naar dat verhaal en maak er gebruik van. Hieronder vindt u de stappen om aanwijzingen te vinden voor uw verhaal. Derde verhaallijn (rood): u U kunt het gebouw aan uw eigen behoeften aanpassen zodat u er voor lange tijd op een comfortabele manier kunt wonen of werken. Maar vergeet niet dat het verhaal van uw gebouw ook na uw vertrek doorloopt, net zoals u zelf een verhaallijn vanuit het verleden heeft zien ontstaan. U kunt inspiratie halen uit de boeiende onderdelen van dat verhaal. Wilt u renoveren waarbij de oorspronkelijke stijl van het gebouw bewaard blijft of wilt u er meer uw eigen stempel op drukken, met een moderne aanpassing? Verhaallijn Eerste verhaallijn (groen): geschiedenis Uw gebouw was vroeger misschien een winkel, een fabriek of een boerderij. Misschien woonden of werkten er interessante mensen zoals de plaatselijke onderwijzer, de burgemeester of de postbeambte. Welke herinneringen roept uw gebouw op? Vierde verhaallijn (geel): beperkingen Wat mag u volgens de overheidsregels bouwen of wijzigen? Woont u in een gebouw met architectonische waarde of misschien in een beschermd stads- of dorpsgezicht? Bevindt het gebouw zich in de buurt van een historisch monument? 10
Moet u specifieke bouwvoorschriften volgen of bepaalde vergunningen aanvragen? In welke staat verkeert uw gebouw? Zijn er stabiliteitsproblemen (bv. verzakkingen) of zijn er materialen aanwezig die een gevaar kunnen opleveren voor de gezondheid? Wat is uw budget? Zodra u heeft vastgesteld wat de waardevolle karakteristieken van uw huis zijn, kunt u met de planning van het werk beginnen. U zult merken dat u veel verschillende termen tegenkomt om uw renovatie te omschrijven: bijvoorbeeld conserveren, restaureren en renoveren. Dit kan verwarrend zijn want vaak is niet duidelijk wat er precies bedoeld wordt. Het is nuttig om u ervan bewust te zijn binnen welke twee extremen u een beslissing moet nemen. Aan de ene kant kunt u ervoor kiezen uw gebouw in stand te houden zoals het is. Dat betekent dat kapotte delen niet worden gerepareerd, maar dat verdere schade, erosie en veroudering worden voorkomen. Of u kunt uw gebouw slopen en een compleet nieuw gebouw maken, misschien zelfs een exacte kopie van het oude huis. Hoe aanwijzingen vinden (grijs): Er bestaan verschillende manieren om informatie te vinden die u kan helpen een goed gedocumenteerd, duurzaam renovatieplan te ontwikkelen dat bij uw verhaal past. Kijk rond in uw woning. Ziet u verschillende bouwstijlen die op vorige renovaties wijzen? Worden er andere materialen gebruikt in verschillende ruimten? Kunt u overblijfselen of aanwijzingen van oude constructies terugvinden? Is er bewijs van lokale ambachten of tradities? Wat kunnen anderen u vertellen? Kunt u met de vorige eigenaar praten? Of hebben de buren informatie over de woning? Praat met architecten of historici die u kent of waarmee u contact kunt opnemen. Wat kunt u in archieven vinden? Zijn er documenten die wat over de omgeving zeggen of zijn er tekeningen? Kunt u iets op het internet of in de bibliotheek vinden? Maak aan de hand van deze informatie een goed gedocumenteerd plan voor uw duurzame renovatie. Conserveren versus veranderen Het is essentieel dat u bepaalt welke kwaliteiten van uw huis voor u waardevol zijn. Voor monumenten is het ook nodig dat u weet welke elementen van het gebouw beschermd zijn. U kunt uw renovatiebeslissingen op die informatie baseren. Voor het beantwoorden van die vragen maakt het niet uit of u de renovatie zelf voorbereidt of dat u met een architect werkt. In beide gevallen moet u de juiste informatie hebben om de beslissingen te kunnen nemen die passen bij uw wensen en bij uw woning. Dan kunt u het verschil bepalen tussen wat u wilt en wat er mogelijk is. Tussen deze twee extremen is er een glijdende schaal die loopt van hoofdzakelijk conserveren tot voornamelijk veranderen (zie de illustratie). Uiterst links van de schaal staat restaureren, want dat houdt voornamelijk conserveren met een beetje veranderen in. Restaureren geeft ook aan dat beschadigde elementen gerepareerd worden. Renoveren staat meer naar rechts want dan komen er veranderingen en toevoegingen aan het oorspronkelijke gebouw. Bedenk dat er geen vaststaande goede of foute keuze is. Dat zal voor elk gebouw apart moeten worden bekeken. 11
Het belangrijkste is dat u ervoor zorgt voldoende te weten te komen over het verhaal van uw gebouw, de geschiedenis, de duurzaamheidsmogelijkheden, de beperkingen, en natuurlijk wat uw eigen wensen zijn. Dan kunt u goed geïnformeerd uw keuzen maken. Functie Het individuele karakter van uw huis kan ook sterk bepaald worden door de huidige of vroegere functie. Het gebruik van een gebouw is vaak van groot cultuurhistorisch belang vanwege de directe invloed op de gemeenschap. Dit laat veel ruimte bij de renovatie omdat de enige vereiste het handhaven van het gebruik van het gebouw en/of de fysieke sporen daarvan is. Daarbuiten bent u vrij om veranderingen aan te brengen. Vijf waardecategorieën voor uw gebouw Om u te helpen de belangrijkste waarden van uw woning te bepalen, kunt u gebruik maken van vijf waardecategorieën. Die laten zien waar u moet zoeken. Elke categorie vereist een andere benadering bij renovatie en laat veel of weinig veranderingen toe. Historie Het zou kunnen dat de geschiedenis van uw huis heel belangrijk is: hoe het door de jaren heen veranderd is. Alle sporen van die veranderingen zijn waardevol. Dit betekent dat ook uw eigen veranderingen aan het gebouw verantwoord zijn: die voegen een nieuwe fase aan de ontwikkeling van het gebouw toe. Deze categorieën vatten de authenticiteit van het gebouw samen, dat wil zeggen, het individuele karakter van het gebouw. De authenticiteit van een gebouw wordt bepaald door de materialen, de conceptuele, de functionele, en de niethistorische en historische kenmerken. De waarde van uw gebouw wordt waarschijnlijk bepaald door een combinatie van deze aspecten. Niet-historische eigenschappen Het tegenovergestelde is niet-historische authenticiteit, wanneer het ware karakter van het huis ligt in de onveranderde staat. Als dat het geval is dan zijn veranderingen vrijwel uitgesloten. Materialen Misschien wordt het individuele karakter van uw huis wel bepaald door de materialen die bij de constructie zijn gebruikt. In dat geval is er voor uw renovatie een beperking omdat u de materialen moet behouden. U heeft wel de vrijheid om nieuwe onderdelen toe te voegen, zolang het originele materiaal maar gehandhaafd blijft. Ontwerp-concept Of misschien is het ontwerp van uw huis het belangrijkste aspect. Dat is vaak het geval bij moderne erfgoedgebouwen die door beroemde architecten zijn ontworpen. In Nederland is Sanatorium Zonnestraal vlak bij Hilversum een goed voorbeeld van een gebouw waarvan het concept de authenticiteit bepaalt. Hier was de materiaalkeuze ondergeschikt aan het originele ontwerp van architect Jan Duiker. Bij de restauratie van dit gebouw werd veel van het oorspronkelijke materiaal vervangen, maar het ontwerp bleef bewaard. 12
Belangrijke factoren voor uw renovatiekeuzes Beslis wat u wilt renoveren Bepaal welke plannen prioriteit hebben en maak een stappenplan. U moet beslissen welke ingrepen voorrang krijgen, waarbij u rekening houdt met uw budget (kijk ook naar subsidies, belastingsvoordelen, e.d.). Stel een realistische planning op. Voordat u kunt beginnen, moet u misschien een vergunning bij uw gemeente aanvragen. Om u te helpen om tijdens uw renovatieproces de juiste keuzes te maken, leggen we u enkele belangrijke vragen voor die u zichzelf moet stellen. Beslis hoe u wilt renoveren en met wie Hoe pakt u de renovatie aan? Schakelt u een bedrijf in? Gaat u het zelf doen? Hebt u een architect nodig? Een technisch adviseur? Als u met een bedrijf gaat werken, moet u of uw architect gedetailleerde specificaties van de uit te voeren werkzaamheden opstellen en een beschrijving maken van de hoeveelheden materialen, afmetingen en zo meer (het bestek). Sluit u een contract af? Hierin staan de verplichtingen van elke partij en de voorwaarden waaronder het werk moet worden uitgevoerd (over bijvoorbeeld verzekeringen, vertragingen, bijkomende kosten, naleving en garanties). Bepaal wanneer de renovatie plaatsvindt en hoe/ wanneer u de werkzaamheden zult beoordelen Belangrijke factoren bij renovatie Weet zeker dat u wilt renoveren Indien u een beroep doet op een bouw- en/of installatiebedrijf, dan kunt u het beste meerdere offertes aanvragen. Kies het beste bedrijf op basis van de prijs, onvoorziene kosten, ervaring, betrouwbaarheid (aan de hand van referenties) en de planning. Sluit een contract af met het bedrijf van uw keuze en laat de werken uitvoeren. Denk ook alvast na over hoe u achteraf zult beoordelen of de werkzaamheden zijn uitgevoerd zoals overeengekomen. Maak een overzicht van de zaken die u wilt aanpakken door uw woning te evalueren. Wat zijn de zwakke en sterke punten? Hoeveel bedraagt het energieverbruik? Is er sprake van vocht of instabiliteit? Is er natuurlijk licht? Is er isolatie en verwarming? Gaat het om een erfgoedgebouw? Werden er mogelijk schadelijke materialen gebruikt? Vraag advies aan professionals zoals een architect, energieadviseur of de gemeente. Maak duidelijk waarom u wilt renoveren Denk na over uw motivatie. Waarom wilt u renoveren? Wat zijn uw behoeften op korte en lange termijn? Renoveert u om bijvoorbeeld uw energieverbruik te verminderen of om het historische erfgoed intact te houden? Wilt u uw woning gezonder en comfortabeler maken of het milieu beschermen? Uw belangrijkste reden(en) om te renoveren heeft invloed op uw beslissingen. 13
Voordelen van duurzaam renoveren Een duurzame renovatie levert u vijf belangrijke voordelen op. Comfort dankzij een juiste temperatuur, minder tocht, natuurlijke lichtinval, efficiënt ruimtegebruik, en zo meer. Milieuvriendelijkheid door gebruik te maken van materialen en ontwerpen die afval beperken, de uitstoot van broeikasgassen terugdringen en energie, water en grondstoffen besparen. Op die manier kunt u geld besparen, op korte en op lange termijn. Gezond binnenklimaat in de woning, zonder giftige gassen of condensatie (waardoor schimmels kunnen ontstaan). Cultureel erfgoed dat voor u en voor toekomstige generaties bewaard blijft. Een toegevoegde waarde voor de omgeving en een hogere waarde van uw huis en die van de buurt. Met de hierna beschreven oplossingen is het mogelijk om deze voordelen te realiseren. In het beste geval kunt u alle voordelen behalen! Om de vijf belangrijke voordelen te behalen, moet u rekening houden met verschillende overwegingen. Voorbeelden hiervan vindt u in Hoofdstuk 3. Voor een woning met veel comfort: Isoleer goed zodat uw woning warm is in de winter en koel in de zomer, en om geluid buiten te houden. Maak uw woning luchtdicht zodat u geen tocht heeft, maar zorg wel voor goede ventilatie. Voor de lange termijn: Als je iets doet, doe het dan meteen goed. Kies oplossingen met een goede kwaliteit en een degelijk ontwerp die u en de volgende generaties comfort bieden (kies bijvoorbeeld producten met een lange levensduur of die later gemakkelijk verbeterd, vervangen en/of onderhouden kunnen worden). Bouw flexibiliteit in zodat u uw huis later kunt aanpassen wanneer uw behoeften veranderen (bijvoorbeeld als er kinderen komen, voor tieners, hobby s of wanneer u ouder wordt). Comfort 14
Voor een beter milieu en besparen van geld: Weet wat u verbruikt. Gebruik een tool voor de berekening van uw warmteverbruik: een voorbeeld vindt u op http://www.livinggreen.eu/thermalevaluation-of-your-home/ Beperk het verbruik van energie, water en materialen (bv. door isolatie of een waterbesparend toilet). Gebruik hernieuwbare bronnen (bijvoorbeeld actieve en passieve zonne-energie, regenwater, lokaal hout). Gebruik niet-hernieuwbare bronnen op de meest efficiënte manier (bijvoorbeeld energiezuinige verlichting, wasmachine met A-label, herbruikbare materialen). Milieu Voor een woning met een gezond binnenklimaat: Verwijder ongezonde materialen uit de woning (zoals asbest) maar bedenk dat het soms gevaarlijker is om materialen te verwijderen dan om ze te laten zitten. Informeer daarom eerst naar de mogelijke gevaren van deze materialen en de risico s bij verwijdering. Gebruik gezonde, gecertificeerde milieuvriendelijke materialen (denk aan verschillende soorten isolatie, verf en meubelen). Filter de buitenlucht door een goed ventilatiesysteem te installeren en vergeet niet om de filters regelmatig te vervangen en om het systeem zelf te reinigen. Laat daglicht binnen want dat heeft een bewezen positieve invloed op de gezondheid. Binnenklimaat Voor een woning die als cultureel erfgoed wordt bewaard en tegelijkertijd aan de moderne eisten tegemoet komt: Houd rekening met de geschiedenis van uw huis zodat de verhaallijn bewaard blijft en verder leeft. Cultureel erfgoed Voor een huis waarvan de waarde en die van de buurt stijgt: Gebruik architectonische elementen en materialen die passen binnen de stedelijke context (bijvoorbeeld ramen, deuren of de kleur van de gevel). Zorg voor zo veel mogelijk natuurlijke groene ruimte rondom uw woning. Gebruik hierbij inheemse soorten voor een zo groot mogelijke biodiversiteit. Omgeving 15
Prioriteiten besparen op energie, water en materialen Als u niet genoeg budget of tijd heeft om alles wat u wilt in één keer uit te voeren, maak dan een planning en leg de prioriteiten vast. De volgende lijst kan u helpen om te beslissen wat het eerst moet worden aangepakt. U kunt op verschillende manieren uw prioriteiten bepalen. Bijvoorbeeld op basis van kosten, tijd, terugverdientijd en de invloed op het milieu. De onderstaande maatregelen zijn geordend volgens de kosten en de vereiste inspanningen. D.w.z. dat de lijst begint met voorstellen die gewoonlijk minder geld kosten en minder (fysieke) inspanning vragen. In het kort: 1. Beperk uw energie, water- en materiaalverbruik (bijvoorbeeld door isolatie of een waterbesparend toilet). 2. Gebruik hernieuwbare bronnen (zoals actieve- en passieve zonne-energie, regenwater, lokaal hout). 3. Gebruik niet- hernieuwbare bronnen zo efficiënt mogelijk (bijvoorbeeld energiebesparende verlichting, een A-label wasmachine, hernieuwbare materialen). Zorg ervoor dat u in de vroegste planfase ook rekening houdt met plannen die u in een latere fase wilt realiseren (isoleer bijvoorbeeld voordat u in een nieuw verwarmingssysteem investeert). Als u van plan bent een aanbouw te realiseren, kies dan een ontwerp met goede isolatie en goede luchtdichtheid en ventilatie. Op deze manier spaart u later veel extra kosten. Zorg ervoor dat u energiezuinige gewoonten aanneemt Investeer in energiezuinige apparaten (zoals juiste verlichting, koelkast en een nieuwe boiler). Laat uw verwarmingssysteem regelmatig reinigen en controleren. Bespaar water door lekken te repareren. Gebruik groene (milieuvriendelijke) energie; sluit een contract af met een leverancier van groene energie. Breng nieuwe dakisolatie aan of verbeter de bestaande isolatie. Bespaar materialen door bestaande bouwstoffen opnieuw te gebruiken. Herstel verzakkingen of scheuren in muren. Maak slim gebruik van water door regenwater op te vangen en te gebruiken. Maak uw ramen en glazen deuren zo energie-efficiënt mogelijk met tochtstrips en isolatieglas. Breng muurisolatie aan. Repareer of vernieuw uw dak en goten, en installeer eventueel zonnepanelen of zonnecellen. 16
Inspiratie uit de praktijk - vijf renovaties van erfgoedgebouwen De informatie in dit hoofdstuk is onderverdeeld in de volgende thema s: Isolatie en beglazing - pagina 18 Verwarming - pagina 26 Actieve zonne-energie - pagina 30 Passieve zonne-energie - pagina 34 Intelligente gebouwbeheersystemen - pagina 37 Waterbesparende technieken - pagina 41 Regenwaterbeheer - pagina 44 Materialen - recyclage en hergebruik - pagina 48 Lokale duurzame materialen - pagina 55 Bijzondere ideeën - pagina 58 17 3
Case studies Bij de renovatie van historische gebouwen moet de isolatie extra goed ontworpen worden omdat u rekening moet houden met de bestaande constructies en met de oorspronkelijke historische indeling. De case studies zijn per thema ingedeeld, voorbeelden van verschillende gebouwen en oplossingen kunnen tegelijkertijd worden bekeken. De informatie is niet alleen van technische aard maar is ook bedoeld om u te laten zien welke beslissingen werden genomen. We hopen dat u een goed inzicht krijgt door de specifieke context of door de verhalen van de gebouwen. Dan kunt u deze gebruiken als basis voor uw eigen project. Isolatie reduceert de warmtestroom door een bepaald materiaal. Een goede isolatie voorkomt dat er warmte uit het gebouw verloren gaat tijdens de winter en het houdt het gebouw koeler tijdens de zomer. Buitenmuren, vloeren en daken/zolders moeten allemaal geïsoleerd worden. Het is ook nuttig om informatie over verschillende thema s te combineren. Het is bijvoorbeeld gemakkelijk om het thema isolatie te combineren met het thema duurzame en lokale materialen. Of u combineert de thema s verwarming en waterbesparende maatregelen. Isolatie en beglazing Muren. De isolatie kan in spouwmuren (als die er zijn) of aan de buiten- of binnenzijde van massieve buitenmuren worden aangebracht. Vloeren. Bij een massieve steenachtige vloer moet de bestaande vloer worden opgebroken en tot een diepte van ongeveer 30 cm worden uitgegraven. Vervolgens kan een nieuwe betonvloer op het isolatiemateriaal aangebracht worden. Daken/zolders. Warmteverlies onder het dak wordt voorkomen door isolatie aan te brengen onder of op het dak. Als er geen zoldervloer is, maar wel een open balklaag, dan kan tussen of op de balken een laag isolatiemateriaal worden aangebracht. Bij een verstandige materiaalkeuze kunt u hiermee ook een beloopbare vloer maken. Tal van materialen kunnen als isolatie worden gebruikt. Isolatiemateriaal kan organisch, anorganisch of fossiel organisch zijn. Elk type heeft zijn eigen kenmerken. Gewoonlijk moet organisch materiaal - voor eenzelfde isolatie-effect - dikker zijn dan anorganisch materiaal. Maar organisch materiaal heeft betere isolerende eigenschappen in de zomer. U moet al gauw denken aan een laag die 60 tot 240 mm dik is, hoewel er ook nieuwe producten bestaan die zeer dun zijn. Er zijn stijve en makkelijk vervormbare isolatiepanelen in de handel, en ook rollen van flexibel materiaal, vlokken, korrels en zo meer. Voor elk doel kunt u het juiste materiaal selecteren. Inleiding bij isolatie Bij elk renovatieproject met als doel de energieprestatie aanzienlijk te verbeteren, moeten eerst de delen van het gebouw onder handen worden genomen die in contact staan met de buitenlucht. Meestal gaat het grootste gedeelte van de warmte verloren via het dak en de buitenmuren. Dan biedt isolatie een zeer economische oplossing. Maar isolatie is alleen efficiënt als ook inefficiënte ramen worden vervangen (of thermisch worden verbeterd met dubbel/ driedubbel glas, dan wel worden voorzien van achterzet- of voorzetramen). Als u goed isoleert kunt u vervolgens ook een verwarmingssysteem met beperkte capaciteit kiezen. 18