De Liberalisering van de energiemarkt Tot vóór 1 juli 2003 kon de gewone gebruiker voor elektriciteit en aardgas steeds terecht bij de intercommunale, die zowel voor de levering als voor de distributie van de elektriciteit en aardgas zorgde. De gemengde intercommunales vertrouwden deze zaak toe aan Electrabel. Ten laatste op 1 juli 2007 moet de volledige Europese energiemarkt vrijgemaakt zijn. Een ander woord voor vrijmaken is liberaliseren. En een markt is een plaats waar men goederen of diensten kan kopen en verkopen. De elektriciteits- en aardgasmarkt is nu ook een markt waar leveranciers energie verkopen en klanten energie kunnen kopen. Meerdere leveranciers moeten dan zorgen voor concurrentie. Niet alleen de klant kan kiezen. Ook de leverancier heeft de keuze of hij iemand als klant wil. Zo is die vrije markt weer niet voor iedereen vrij. Sommige klanten vinden moeilijk of geen leverancier. In België verloopt de vrijmaking voor de drie gewesten niet gelijktijdig. In Vlaanderen is de energiemarkt vrij sinds 1 juli 2003. De volledige liberalisering in Brussel en Wallonië is afgerond op 1 januari 2007. 3-1
Waarom die vrijmaking? Invloed van Europa 1 In de Europese Unie heerst een ware liberaliseringstendens. Sinds enkele jaren volgt vanuit de Europese Commissie de ene richtlijn na de andere om diensten vrij te maken: de postdiensten, het havenbedrijf, het goederenvervoer per spoor, de telecomsector, de elektriciteitsen gasmarkt. De vrijmaking van de energiemarkt is dus het gevolg van Europese regelgeving die de nood aan een sterk Europa vertolkt. Een gezamenlijke munt en een gemeenschappelijk beleid moeten de Europese economie in de wereldhandel versterken. Door binnen de Europese gemeenschap alle grenzen open te stellen en vrij verkeer van personen, goederen en diensten mogelijk te maken, ontstaat er één grote interne markt. Concurrentie De keuzevrijheid van de klant zorgt voor concurrentie tussen de leveranciers. De leveranciers moeten scherpere prijzen en/ of een betere service aanbieden. Eenvoudiger werd het er niet op. Goedkoper soms wel, tenminste voor wie bewust een keuze maakt. Bevoegdheden In België is de vertaling van Europese richtlijnen niet eenvoudig omwille van de versnipperde bevoegdheden. Zowel de federale overheid (België) als de gewesten (Vlaanderen, Brussel en Wallonië) hebben een eigen rol in het energiebeleid. Opsplitsing tussen Federale en Vlaamse bevoegdheden 2 De federale overheid is bevoegd voor: de productie van elektriciteit en de opslag van aardgas; de invoer van elektriciteit en aardgas; het transport van gas en elektriciteit (hoogspanning); de tarieven, bijvoorbeeld het specifiek sociaal tarief. de toekenning van het BTW-tarief op de energieprijzen. Het Vlaamse Gewest (en het Brusselse Hoofdstelijke en Waalse Gewest) is onder andere bevoegd voor: de distributie van elektriciteit en aardgas; milieuvriendelijke energie en elektriciteit uit warmtekrachtkoppeling; rationeel energiegebruik; toekenning van een leveringsvergunning. Bevoegde ministers van de federale overheid in de legislatuur 2003-2007 De federale overheid (voor gans België) Paul Magnette: minister voor Economie, Energie, Buitenlandse Handel en Wetenschapsbeleid. Paul Magnette: minister van Begroting en Consumentenzaken. Wat energie betreft is hij bevoegd voor contracten en verkoop. Hij moet toezien op de naleving van het akkoord De consument in de vrijgemaakte elektriciteits- en gasmarkt 3-2
Bevoegde ministers van de Vlaamse overheid in de legislatuur 2004 2009 Het Vlaamse Gewest Kris Peeters: Vlaams minister van Openbare Werken, Energie, Leefmilieu en Natuur. Inge Vervotte: Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. Binnen het domein welzijn is ze bevoegd voor bepaalde aspecten van de OCMW s. De lokale adviescommissie (LAC) kan adviseren om gezinnen af te sluiten van energie. Elk OCMW in Vlaanderen is bevoegd voor de werking van de lokale adviescommissie. Het federale energiebeleid wordt administratief ondersteund door de federale overheidsdienst (FOD) Economie, KMO, Middenstand en Energie. Het Vlaamse energiebeleid door het Vlaams Energieagentschap. Controle en regulering van de sector 3 De opsplitsing tussen het federale en het gewestelijke niveau is ook zichtbaar in de controle en regulering van de sector. Op het federale niveau kreeg de CREG die rol. Voor Vlaanderen is dat de VREG. Beide instellingen hebben hun eigen bevoegdheid. Commissie voor de Regulering van de Elektriciteit en het Gas (CREG) De CREG heeft een raadgevende en een controlerende functie. Zij voert studies uit, geeft raad aan de overheid en ziet erop toe dat de federale wetgeving betreffende productie en transmissie/transport wordt toegepast. De CREG onderzoekt de vergunningsaanvragen van producenten en keurt de tarieven goed. Aan de vergunningsaanvragen zijn ook wel gewestelijke aspecten verbonden, zoals milieuvergunningen. Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteits- en Gasmarkt (VREG). De VREG staat in voor de efficiënte organisatie en werking van de energiemarkt en de uitvoering van de Vlaamse regelgeving op het gebied van distributie, verkoop en levering. Haar bevoegdheid is bepaald in het VREGdecreet (zie website van de VREG). De VREG adviseert de Vlaamse minister bevoegd voor het energiebeleid en heeft een informatieve taak. Liberalisering concreet: opsplitsing tussen productie, distributie en verkoop Vóór 1 juli 2003 Voor de vrijmaking kon je enkel elektriciteit en aardgas kopen bij de intercommunale van jouw gemeente. Die stond in voor: de distributie van elektriciteit en aardgas; de zorg voor de infrastructuur (het aanleggen van leidingen, onderhoud ervan en de aansluiting op het net van nieuwe afnemers); de verkoop van elektriciteit en aardgas. Na 1 juli 2003 Door de vrijmaking van de energiemarkt werd de distributie van aardgas en elektriciteit in Vlaanderen opgesplitst in twee activiteiten namelijk het netbeheer en de verkoop. Het netbeheer is in handen van de elektriciteits- en aardgasintercommunales of regies (zie p23). We spreken nu over de distributienetbeheerders (ook wel afgekort als DNB). Zij staan in voor de uitbating, onderhoud en ontwikkeling van het distributienet. 3-3
Het netbeheer blijft een monopolie omwille van efficiëntie en om te vermijden dat er verschillende elektriciteit- en aardgasnetten naast elkaar komen. Distributienetbeheerders zijn onafhankelijk van producenten én leveranciers. De verkoop van aardgas en elektriciteit gebeurt door leveranciers. Zij staan met elkaar in concurrentie en staan in voor de levering van aardgas en elektriciteit. Om elektriciteit en aardgas te mogen leveren in het Vlaamse Gewest moeten de leveranciers een vergunning krijgen van de VREG. Daarvoor moeten ze aantonen dat ze technisch en financieel voldoende uitgebouwd zijn om elektriciteit en aardgas te verhandelen. g 3-4
Enkele bedenkingen bij de vrijmaking van de markt 4 In theorie moet de vrije verkoop leiden tot prijsdalingen en betere dienstverlening. Helaas is dat in de praktijk niet steeds het geval. Er loopt nog teveel mis. Minister Stevaert drong aan op een zeer snelle liberalisering in Vlaanderen. Zo is er vooraf niet voldoende nagedacht over de mogelijke gevolgen en problemen. Bij de start van de liberalisering was er nog geen info- of een aanspreekpunt waar je terecht kon met vragen of problemen. Intussen is er wel al een infodienst. We wachten nog steeds op de beloofde ombudsdienst. Ook de VREG en de CREG zijn twee nieuwe instanties die hun rol al doende moesten invullen. Europa geeft de lidstaten tot 1 januari 2007 de tijd om de vrijmaking van de energiemarkt voor huishoudelijke gebruikers door te voeren. Waarom wou Vlaanderen zich zo nodig als snelle leerling in de Europese klas opstellen? En te weinig voorbereid aan de vrijmaking beginnen? Voor de consument verandert er nochtans veel. Terwijl hij zich vroeger nooit de vraag hoefde te stellen welke leverancier de beste prijs en dienstverlening bood, moet hij nu zelf op zoek. Daarvoor moet hij beschikken over voldoende informatie om de vergelijking tussen concurrerende leveranciers te kunnen maken. En daarin schiet de overheid te kort: rekenmodules op het internet zijn niet voor iedereen toegankelijk. De kloof tussen zij die weten en zij die niet weten, tekent zich opnieuw zeer scherp af. Hoger opgeleiden vinden vlot hun weg op de vrijgemaakte markt, maar een steeds groeiende groep van mensen dreigt weerom uit de boot te vallen. Op die manier worden zij slachtoffer van de vrijmaking en gaan de mogelijke voordelen aan hen voorbij. De tekortkomingen van de vrije markt blijven veel te makkelijk toegedekt. Wie foutieve facturen krijgt, onterecht voor een lokale adviescommissie moet komen of bedrogen wordt door agressieve verkopers, staat nog te veel in de kou. Dat de federale overheid er niet in slaagt zo lang na de liberalisering de wettelijk verplichte ombudsdienst operationeel te maken, is een regelrechte schande. Vrijwilligers, het middenveld en consumentenorganisaties staan al maanden aan de klaagmuur. Misschien hebben politici de vrijmaking onderschat? Wetten, decreten, besluiten, ordonnanties omwille van onze staatsstructuur alleen al is de omzetting van een Europese richtlijn geen makkelijke klus. Vrijmaken betekent helemaal niet dat de regels verdwijnen. Distributie, productie en verkoop van energie zijn nu aparte activiteiten. Precies daardoor zorgt de 3-5
liberalisering in de praktijk voor heel wat problemen. De essentie van de vrijmaking is dat concurrentie moet leiden tot een efficiëntere markt met meer keuzemogelijkheden en lagere prijzen. Helaas hebben bepaalde bedrijven nog een te groot aandeel van de markt in handen. Dat bijna-monopolie beperkt net concurrentie. Prijzen dalen dus niet echt. Europa kiest ervoor de liberalisering vast te leggen in richtlijnen en die op te leggen aan de lidstaten. Helaas zijn er geen bepalingen over de openbaredienstverplichtingen. (Openbaredienstverplichtingen omvatten een aantal sociale maatregelen, zoals gratis elektriciteit die distributienetbeheerders in België moeten respecteren) De lidstaten bepalen dus zelf welke diensten dat moeten zijn. Ze vullen dus zelf dat algemeen belang in. 1 Welzijnszorg, Armoede uitsluiten; Achtergronddossier 2005, Huishouden vraagt energie, p. 27 2 Een volledig overzicht kan je vinden op www.vreg.be en www.mineco.fgov.be. 3 Welzijnszorg, Armoede uitsluiten; Achtergronddossier 2005, Huishouden vraagt energie, p. 25. 4 Welzijnszorg, Armoede uitsluiten; Achtergronddossier 2005, Huishouden vraagt energie, p. 30. 3-6
Liberalisering of vrijmaking van de energiemarkt Invloed van Europa 1 juli 2003 Doel: lagere prijzen en betere dienstverlening Realiteit is niet hetzelfde als theorie Splitsing van verkoop en netbeheer Politieke bevoegdheid België is een moeilijk politiek land Er zijn vier ministers bevoegd: FEDERAAL t Verwilghen: sociaal tarief en ombudsdienst t Van den Bossche: consumentenzaken VLAAMS t Peeters: Energie en rationeel energiegebruik t Vervotte: Welzijn CREG VREG 3-7
Bijlage hoofdstuk 3 Ken je minister Je vindt op de volgende pagina s foto s van een aantal ministers, zowel federale als Vlaamse ministers. De titels en de naam van de ministers vind je op een aparte pagina. Je kunt deze titels en foto s van de ministers uitknippen en aan je cursisten vragen om de juiste persoon bij de juiste functie te kleven. Je kunt deze oefening gebruiken bij het begin van de les als opwarmer, of op het einde van het hoofdstuk. 3-8
Foto 1: 3-9
Foto 2: 3-10
Foto 3: 3-11
Foto 4: 3-12
Foto 5: 3-13
Foto 6: 3-14
Foto 7: 3-15
Foto 8: 3-16
Foto 9: 3-17
Foto 10: 3-18
Foto 11: 3-19
Guy Verhofstadt Eerste Minister Didier Reynders Vice-Eerste Minister en Minister van Financiën Freya Van den Bossche Vice-Eerste Minister en Minister van Begroting en van Consumentenzaken Patrick Dewael Vice-Eerste Minister en Minister van Binnenlandse Zaken Karel De Gucht Minister van Buitenlandse Zaken Marc Verwilghen Minister van Economie, Energie, Buitenlandse Handel en Wetenschapsbeleid Rudy Demotte Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid Christian Dupont Minister van Ambtenarenzaken, Maatschappelijke Integratie, Grootstedenbeleid en Gelijke Kansen Bruno Tobback Minister van Leefmilieu en Minister van Pensioenen Vincent Van Quickenborne Staatssecretaris voor Administratieve Vereenvoudiging, toegevoegd aan de Eerste Minister Els Van Weert Staatssecretaris voor Duurzame Ontwikkeling en Sociale Economie, toegevoegd aan de Minister van Begroting en Overheidsbedrijven 3-20
Oplossingen: Federale Ministers Foto 1: Guy Verhofstadt Eerste Minister Foto 2: Didier Reynders Vice-Eerste Minister en Minister van Financiën Foto 3: Freya Van den Bossche Vice-Eerste Minister en Minister van Begroting en van Consumentenzaken Foto 4: Patrick Dewael Vice-Eerste Minister en Minister van Binnenlandse Zaken Foto 5: Karel De Gucht Minister van Buitenlandse Zaken Foto 6: Marc Verwilghen Minister van Economie, Energie, Buitenlandse Handel en Wetenschapsbeleid Foto 7: Rudy Demotte Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid Foto 8: Christian Dupont Minister van Ambtenarenzaken, Maatschappelijke Integratie, Grootstedenbeleid en Gelijke Kansen Foto 9: Foto 10: Foto 11: Bruno Tobback Minister van Leefmilieu en Minister van Pensioenen Vincent Van Quickenborne Staatssecretaris voor Administratieve Vereenvoudiging, toegevoegd aan de Eerste Minister Els Van Weert Staatssecretaris voor Duurzame Ontwikkeling en Sociale Economie, toegevoegd aan de Minister van Begroting en Overheidsbedrijven 3-21
Foto 1 3-22
Foto 2 3-23
Foto 3 3-24
Foto 4 3-25
Foto 5 3-26
Foto 6 3-27
Foto 7 3-28
Foto 8 3-29
Foto 9 3-30
Foto 10 3-31
Yves Leterme Minister-president van de Vlaamse Regering en Vlaams minister van Institutionele Hervormingen, Landbouw, Zeevisserij en Plattelandsbeleid Fientje Moerman Vice-minister-president van de Vlaamse Regering en Vlaams minister van Economie, Ondernemen, Wetenschap, Innovatie en Buitenlandse Handel Frank Vandenbroucke Vice-minister-president van de Vlaamse Regering en Vlaams minister van Werk, Onderwijs en Vorming Dirk Van Mechelen Vlaams minister van Financiën en Begroting en Ruimtelijke Ordening Inge Vervotte Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Geert Bourgeois Vlaams minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel Bert Anciaux Vlaams minister van Bestuurszaken, Buitenlands Beleid, Media en Toerisme Kris Peeters Vlaams minister van Openbare Werken, Energie, Leefmilieu en Natuur Kathleen Van Brempt Vlaams minister van Mobiliteit, Sociale Economie en Gelijke Kansen Marino Keulen Vlaams minister van Binnenlands Bestuur, Stedenbeleid, Wonen en Inburgering 3-32
Oplossingen: Vlaamse Ministers Foto 1: Yves Leterme Minister-president van de Vlaamse Regering en Vlaams minister van Institutionele Hervormingen, Landbouw, Zeevisserij en Plattelandsbeleid Foto 2: Fientje Moerman Vice-minister-president van de Vlaamse Regering en Vlaams minister van Economie, Ondernemen, Wetenschap, Innovatie en Buitenlandse Handel Foto 3: Frank Vandenbroucke Vice-minister-president van de Vlaamse Regering en Vlaams minister van Werk, Onderwijs en Vorming Foto 4: Inge Vervotte Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Foto 5: Dirk Van Mechelen Vlaams minister van Financiën en Begroting en Ruimtelijke Ordening Foto 6: Geert Bourgeois Vlaams minister van Bestuurszaken, Buitenlands Beleid, Media en Toerisme Foto 7: Bert Anciaux Vlaams minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel Foto 8: Kris Peeters Vlaams minister van Openbare Werken, Energie, Leefmilieu en Natuur Foto 9: Marino Keulen Vlaams minister van Binnenlands Bestuur, Stedenbeleid, Wonen en Inburgering Foto 10: Kathleen Van Brempt Vlaams minister van Mobiliteit, Sociale Economie en Gelijke Kansen 3-33