Presentatie op de provinciale Raad van Kerken van Noord-Holland, op 15 mei 2012 in Haarlem. Bundel de krachten in een convenant. 1. Polderkring: 2. oud en nieuw paradigma van oecumene 3. Verbindingen. Rivieren en beddingen 4. Wat is een convenant 5. Uitstapje naar Engeland 6. Oecumene nu = vieren, verankeren, vernieuwen 1. De oecumenische Polderkring Het huwelijk van Maurits en Marilène op 29 mei 1998 in Apeldoorn, waarbij pastor Oostvogel en ds. Ter Linden voorgaan in een oecumenische dienst van Woord en Tafel, leidde tot een afwijzende reactie van kardinaal Simonis. Aan niet-katholieken mag geen eucharistische gastvrijheid worden aangeboden. Dr. Ruud Huysmans schreef daarop in Trouw een ingezonden stuk over het begrip gemeenschapsrecht bij Augustinus. Dat ius communionis houdt in: wat je aan elkaar verschuldigd bent op grond van de gemeenschap die onderling is gegroeid. Het gaat daarbij niet om het legalistische begrip WET (lex) in de zin van kerkelijke wetboeken, canons en regels. Het gaat om RECHTVAARDIGHEID (iustitia): elkaar recht doen conform de verhoudingen die tussen mensen en gemeenschappen door afspraken en omgangsregels. Rond dit principe wordt de Zuid-Hollandse Oecumenische Polderkring opgericht, die van 1999 tot 2006 zoekt naar mogelijkheden om te midden van de huidige kerkrechtstelsels van de kerken op grond van dit gemeenschapsrecht ruimte te maken voor de legitimiteit van gegroeide oecumenische samenwerking. Deze kring van pastores en kerkjuristen wil de stagnerende oecumenische samenwerking weer dynamiek geven. De Polderkring heeft verder nagedacht over het begrip communio of koinonia = gemeenschap, dat zo n belangrijke rol speelt in de oecumenische discussie. De R.K.K. stelt dat alleen daar waar van plena communio, volledige gemeenschap in alle opzichten sprake is, ook eenheid rond de Tafel van de Heer mogelijk is. De R.K.K. erkent sinds Vaticanum II dat ook in andere kerken en kerkelijke gemeenschappen elementen van de kerk aanwezig, maar de volledige kerkelijke gemeenschap bestaat in de R.K.K.
De Polderkring verkent dan de vraag, wat er op grond van de gedeeltelijke kerkelijke gemeenschap, die op vele plaatsen in de oecumenische samenwerking is ontstaan, aan gemeenschappelijk kerk zijn mogelijk is. De kring komt na zeven jaren tot de conclusie dat er op grond van die gedeeltelijke gemeenschap ook ruimte zou moeten zijn voor een zekere vorm van eucharistische gastvrijheid, waarbij de eigenheid van de verschillende kerken erkend wordt, maar leden van een andere kerk of kerkelijke gemeenschap ook elkaars vieringen, waarbij de Maaltijd van de Heer gevierd wordt, zouden kunnen bijwonen. Een tweede conclusie van de Polderkring na zeven jaar bezinning luidt: introduceer in Nederland het sluiten van convenanten zoals dat ook massaal is gebeurd in Engeland. Deze tweede suggestie wordt in 2008 bij het veertig jarig bestaan als cadeau aangeboden aan de landelijke Raad van kerken. De secretaris van de raad pakt dit initiatief op en na overleg tussen de Polderkring en het moderamen van de Raad wordt op 13 april 2011 door de Raad besloten een Checklist en een model van het convenant voor te leggen aan de lidkerken en spreekt de Raad de verwachting uit dat deze stukken een wezenlijke bijdragen kunnen leveren aan het uitbouwen van de oecumene op plaatselijk niveau. Er wordt een Taakgroep Convenanten ingesteld en op 22 maart 2012 vindt in de Johanneskerk in Amersfoort de start van de campagne plaats: Bundel de krachten in een convenant. Het 41 e nummer van Oecumenische Bezinning, Gebundelde krachten in de oecumene, wordt aangeboden en bevat de checklist en een handreiking om plaatselijk een convenant te sluiten. Jeanne van Hal, voorzitter van de taakgroep overhandigt het eerste exemplaar aan de voorzitter van de Raad, Henk van Hout. 2. Oud en nieuw paradigma van oecumene Achteraf bezien bewegen de twee resultaten van de Polderkring zich op een omslagpunt in de oecumene. Er is sprake van een paradigmawisseling. Ik realiseer mij dat pas na de startdag van de campagne op 22 maart 2012, waar dr. Erik Borgman een boeiende lezing geeft. Hij begint bij de crisis in de oecumene en meent dat er een nieuwe impuls nodig is. De Oecumene is om het in mijn woorden te zeggen teveel een oecumene van de Grootste Gemene Deler geworden. Alleen wat we allemaal gemeenschappelijk hebben wordt als oecumenisch kerk zijn gezien en de specifieke eigenheden van iedere kerk verdwijnen uit beeld. Dat betreurt hij. De verschillen moeten niet weggemoffeld worden, maar juist veelmeer aan bod komen. Om elkaar daarmee te verrijken. Het is tijd voor een andere manier van oecumene, waarin juist ieder veel sterker vanuit de rijkdom van eigen traditie de ander verrijkt.
Dat nieuwe model kwam ook ter sprake in de Oecumenelezing van dr. Mechteld Jansen in januari 2012, toen zij sprak van het leggen van verbindingen tussen tradities. Een citaat uit die lezing: Hoewel mensen al te drammerige eenheid afwijzen, wil dat niet zeggen dat ze op een bepaalde manier niet op zoek zouden zijn naar bevestiging en vriendschap. En dat zoeken zal meer impliceren dan alleen het opwarmen van het eigen hart. Het zal er altijd om gaan dat mensen toch weer groepen vormen. Kortom: mensen zoeken verbindingen. Niemand wil oecumenisch in een keurslijf gedrongen worden. Toch zoekt men wel naar contact met elkaar. En niet alleen uit oecumenische liefhebberij. Mensen zoeken ook vormen voor hun samenwerking en verbondenheid. Mensen zoeken verbindingen. Het eerste resultaat van de Polderkring, een pleidooi voor iets meer eucharistische gastvrijheid bevindt zich achteraf gezien in deze sfeer van de G.G.D. oecumene. De voorstellen van een officiële werkgroep Kerken en Gemengd Huwelijk van rooms-katholieke en protestantse theologen, die in dezelfde tijd als de Polderkring aan de slag is en met soortgelijke vorstellen komt, worden niet eens officieel behandeld en de werkgroep wordt opgeheven. Dat tekent het veranderde klimaat in de oecumene: in de jaren 60 liep de RKK in Nederland voorop en volgden de hervormde en gereformeerde synode aarzelend. Nu staat de RKK meer op de rem en worden de andere kerken die wel verder willen ook terughoudender. Het tweede voorstel van de Polderkring, het sluiten van convenanten sluit meer aan bij een vorm van oecumenische samenwerking die ruimte laat voor verscheidenheid van de verschillende kerkelijke tradities en voor een samenwerking met elkaar vanuit ieders kracht, zonder elkaar een juk op te leggen van drammerige eenheid. 3. Verbindingen. Rivieren en beddingen Dat bij het zoeken naar verbindingen mensen ook zoeken naar vormen voor die samenwerking sprak de Polderkring zeer aan. De oecumene leeft van spontaniteit en lijkt eerder enthousiasme dan instrumenten nodig te hebben. Toch heeft een rivier een bedding nodig en kan een oecumenische beweging niet zonder een lichtvoetige vorm van organisatie. Een sociologische evaluatie van het Conciliair proces voor gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping toonde aan dat alleen daar waar het proces een organisatorische vorm kreeg, het bleef bestaan. Elders liep het weer weg als Gods water over Gods akker. Zoals verbindingen tussen mensen vorm krijgen in een verbintenis, zo vragen gegroeide oecumenische relaties om een verbond, dat vorm krijgt in afspraken waarin de onderlinge toewijding concreet wordt en in stand kan blijven.
4. Wat is een convenant? Een convenant is een overeenkomst waarin plaatselijke geloofsgemeenschappen met elkaar een commitment aangaan. Een oecumenisch convenant kun je het beste vergelijken met een verbondsluiting. Daar zit een formele en een inhoudelijke kant aan. a. De vorm Een convenant is een schriftelijke overeenkomst van plaatselijke geloofsgemeenschappen over hun oecumenische samenwerking. Zij geven daarin aan op welke terreinen zij die samenwerking aangaan en op welke terreinen zij dat in de toekomst denken te gaan doen. b. De inhoud Basis is de relatie die is gegroeid; in theologische termen: de communio of koinonia = de gemeenschap die tussen plaatselijke geloofsgemeenschappen is gegroeid. Het gaat bij een convenant inhoudelijk dus om een verbondsluiting, waarvan het convenant de flexibele vorm is. Dr. Erik Borgman sprak op de startdag op 22 maart zeer positief over het sluiten van convenanten. Tegelijk zette hij de convenanten in een breder perspectief. Het sluiten van een convenant vraagt van de partners om gezamenlijk zich te bezinnen op de bron waaruit de samenwerking is ontstaan. Het model convenant begint met de preambule van de Wereldraad van kerken. Dit begin nodigt uit tot een gezamenlijke beraadslaging over wat het vandaag de dag betekent om samen kerk van Jezus te zijn. Samen oogsten. Door vervolgens op een rij te zetten wat er aan samenwerking bestaat, haal je samen de oogst binnen van wat de Geest ons tot nu toe via elkaar gegeven heeft. Door tenslotte samen te formuleren op welke punten men in de komende convenantperiode van drie jaar wil groeien, nodigt men elkaar uit tot concrete hoop. Doordat de leiders van de lokale gemeenschappen het convenant ondertekenen en samen de voortgang bewaken, wordt de oecumene teruggegeven aan de locale partners. Erik Borgman ziet een receptief oecumenisme als ideaal. Daarin zijn kerken en christenen er niet op uit om invloed van de kerken op de samenleving te versterken, maar willen zij samen oog krijgen voor de aanwezigheid van de Heer in elkaars manier van kerk zijn en pogen zij samen te ontdekken waar zij in hun directe omgeving de sporen van God tegenkomen. Dit is niet allereerst een actief oecumenebegrip waarbij men probeert allerlei activiteiten te organiseren, maar een ontvangend, receptief begrip van oecumene, waarbij men samen oog probeert te krijgen voor de aanwezigheid van de Heer in kerk en samenleving en Hem daar probeert te volgen.
5. Convenanten in Engeland Omdat het idee om convenanten te sluiten uit Engeland afkomstig is, bekijken we in vogelvlucht de geschiedenis van de oecumene daar. In 1942 werd de Britse Raad van Kerken opgericht als ontmoetingsplaats en oecumenisch kader voor de Church of England, de grotere Free Churches en enkele kleinere kerken. Vanaf het begin streeft men naar zichtbare eenheid. In de jaren 60 en 70 werden verschillende eenheidsscenario s op tafel gelegd, maar alleen tussen de congregationalistische en presbyteriaanse kerken en de kerken van Christus kwam het tot een vereniging in de United Reformed Church in the United Kingdom. Pogingen om de United Reformed Church, de Methodist Church, de Moravian Church and de Church of England te verenigen strandden in 1982 op een afwijzing door de anglicaanse General Synod in 1982. Vanaf dat moment viel de discussie over eenheid voor het eerst in 25 jaren stil. Het bezoek van paus Johannes Paulus II aan Engeland gaf een nieuwe impuls en nieuw perspectief: de R.K.K. in Engeland ging meedoen aan de oecumene. In 1984 kwam de Inter-Church Meeting tot stand waaraan naast de R.K.K. en de lidkerken van de Britse RvK ook de Orthodoxen, Lutheranen en enkele Afrikaanse en Afro-Caribische Onafhankelijke Kerken, Pinksterkerken en Holinness Churches deelnamen. Het Inter-Church Process, Not Strangers But Pilgrims, werd gelanceerd en dat liep weer uit op de Swanwick Conferentie, die op 4 september 1987 een Verklaring afgaf, waarin o.a. stond: We now declare together our readiness to commit ourselves to each other under God. Our earnest desire is to become more fully, in his own time, the one Church of Christ, united in faith, communion, pastoral care and mission. Such unity is the gift of God. In het verslag van het Churches Together Forum van 1997 wordt verteld hoe er een groter commitment groeit tussen de kerken, die in de oecumene bij elkaar betrokken raken. In Swanwick verklaren in 1987 afgevaardigden van de kerken in Engeland en Ireland: their readiness to commit themselves to each other under God in their earnest desire to become more fully, in his own time, the one Church of Christ, united in faith, communion, pastoral care and mission. In 1990 wordt de beweging Churches Together gelanceerd. Twintig kerken en kerkelijke gemeenschappen doen mee met als doel: - to seek a deepening of their communion with Christ, and with one another, in the Church which is his body, and - to fulfill their mission to proclaim the Gospel by common witness and service in the world to the glory of the one God, Father, Son and Holy Spirit. In 1993 startte Churches Together in England het Called to be One proces, to examine the nature of our call to visible unity. In de beweging van Churches Togethter wordt een belangrijke wissel
gepasseerd: niet langer is oecumene de hobby van enkele vrijgestelde en afgevaardigde vrijwilligers naar oecumenische organen, maar de kerken en hun leidingen zelf raken nu betrokken in het proces en nemen verantwoordelijkheid voor elkaar op zich. Niet individuele christenen, die al dan niet namens hun kerk optreden, maar de kerkleidingen zelf en daarmee de geloofsgemeenschappen als geheel verplichten zich tot samenwerking met elkaar. Naar het landelijke voorbeelden worden lokale raden van kerken nu aangemoedigd zich om te vormen tot Churches Together in 6. Kern van een convenant nu Bij het sluiten van een convenant tussen twee of meer plaatselijke geloofsgemeenschappen gat het om: Het vieren van de samen tot nu toe bereikte oecumene Het verankeren van de oecumene in de plaatselijke geloofsgemeenschappen Het benutten van de voordelen van oecumenische oplossingen van problemen die ieder van de kerken afzonderlijk heeft. In plaats van ieder zelf een oplossing voor de eigen en vaak dezelfde problemen te zoeken, deelt men met elkaar de problemen en zoekt gezamenlijke, vaak efficiëntere oplossingen. Met een convenant wordt een dynamiek van vernieuwing van de oecumene ingebouwd in de plannen voor de komende convenantperiode. De kracht van convenanten ligt in het volgende: De flexibele organisatievorm. Een convenant is op zich een lege vorm die de partnerts zo breed of smal kunnen invullen als zij zelf samen willen. Een convenant maakt de oecumene weer tot eigendom van de locale partners, en wel van de gehele plaatselijke geloofsgemeenschappen. Oecumene is geen extra activiteit naast de nadere kerkelijke activiteiten. Oecumene is ook delen van elkaars zorgen bv. in tijden van krimp. Iedere kerk loopt aan tegen krimp: dalen van het aantal kerkgangers, dreigend tekort van voorgangers, teruglopende inkomsten. Iedere kerk heeft de neiging dergelijke problemen in eigen kring op te lossen. Gezamenlijke oplossingen voor dezelfde problemen zijn vaak effectiever en efficiënter. Samen zijn betere oplossingen mogelijk Nieuwe coalities zijn mogelijk met een convenant. Kerken die tot nu toe niet participeerden in een lokale raad van kerken kunnen nu uitgenodigd worden om bij het opschudden van het bed der plaatselijke oecumene samen met de andere geloofsgemeenschappen ter plaatse de checklist in te vullen, de resultaten te bespreken en gezamenlijke samenwerking vast te leggen in een convenant.
Tot slot: de kerk van kijken wij in de kerk naar worden wij geheel in de eigen kerk. Maar de de campagne geeft die aanwezig bij mensen en krijgen voor Hem en vorm van samenwerking Jezus Christus ligt voor ons. Zo gauw het verleden van de eigen traditie of beslag genomen door de problemen van kerk van Jezus ligt voor ons. Het logo van openheid mooi weer. De Heer is het is de taak van de kerken oog te daar te zijn waar Hij is. Daar is een open met elkaar voor nodig. Daarom: Bundel de krachten in een convenant.