HET TOETSINSTRUMENT HAVO/VWO Leerlingentekst en opdrachten Het toetsenbord Toetsinstrumenten zijn muziekinstrumenten die worden bespeeld met behulp van een toetsenbord; ook wel klavier of manuaal genoemd. Een klavier bestaat meestal uit zwarte en witte toetsen. Het aantal toetsen is niet bij elk toetsinstrument gelijk; een piano heeft er meestal 88, een keyboard vaak 61. Dit lijkt misschien veel, maar als je goed kijkt zie je dat de zwarte en witte toetsen steeds op dezelfde manier zijn ingedeeld. De zwarte toetsen zijn gerangschikt in groepjes van twee en drie. Daartussen bevinden zich steeds zeven witte toetsen. Dit patroon van in totaal twaalf toetsen herhaalt zich over het hele toetsenbord. Aan de hand van de zwarte toetsen kun je heel makkelijk de juiste tonen vinden. De witte toets die zich direct links van een groepje van twee zwarte toetsen bevindt, geeft altijd de toon C. Als je de C hebt gevonden zijn de andere witte toetsen makkelijk te benoemen, want ze zijn op alfabetische volgorde gerangschikt, van A tot en met G.
Van de ene C tot en met de volgende C tel je steeds acht witte toetsen. Zo n groepje van acht heet een octaaf. Vraag 1 In onderstaande afbeelding zie je een gedeelte van een toetsenbord. Je weet nu op welke manier je eenvoudig de witte toetsen kunt benoemen. Vul op elke witte toets de bijbehorende toon in. De akoestische piano Eén van de meest bekende toetsinstrumenten is de piano. Wist je dat dit instrument al een hele tijd meegaat? Al aan het begin van de achttiende eeuw werd de eerste piano door de Italiaan Bartolomeo Cristofari gebouwd. Piano is een afkorting van pianoforte, wat in het Italiaans letterlijk zacht (en) luid betekent. De naam geeft ondubbelzinnig aan waarom het instrument is uitgevonden: er was behoefte aan een toetsinstrument waarop in meer geluidssterktes gespeeld kon worden dan op de voorloper van de piano, de klavecimbel. Op een klavecimbel klinkt iedere aanslag ongeveer even hard, maar met de piano werd het mogelijk om geleidelijke overgangen tussen luid en zacht te spelen. Daarnaast heeft de piano een grotere toonomvang dan de klavecimbel; in plaats van vier of vijf octaven heeft de piano met zijn 88 toetsen een toonbereik van ruim zeven octaven. Als je een toets van een piano indrukt, slaat binnenin een klein, met vilt bekleed hamertje tegen een snaar. In een vleugel liggen deze snaren plat. In de kleinere huiskamerpiano staan ze rechtop en schuin over elkaar heen, zodat ze minder ruimte innemen.
Open piano Pianostemmer Door veelvuldig gebruik of verschillen in temperatuur kunnen de tonen van een piano langzaam vals gaan klinken. Om dit te voorkomen moet een piano af en toe opnieuw gestemd worden. Meestal wordt hiervoor een professionele pianostemmer ingeschakeld. De gemiddelde huiskamerpiano wordt één of twee keer per jaar gestemd, maar bij een concertpiano is dit veel vaker nodig. Een toetsenist gebruikt bij het bespelen van een piano niet alleen zijn vingers, maar ook zijn voeten. Een piano heeft namelijk ook pedalen, meestal twee. Door het linkerpedaal in te drukken wordt het geluid gedempt. Het meest gebruikt is echter het rechterpedaal, ook wel het sustainpedaal genoemd. Dit pedaal zorgt ervoor dat de snaren door kunnen trillen. Daardoor klinkt een toon na het loslaten van een toets nog door. Volg deze link voor een luistervoorbeeld met meer uitleg over het gebruik van het sustainpedaal. Eigenlijk speel je op een piano altijd met z n tweeën, in je eentje: je linkerhand is de ene muzikant, je rechterhand de ander. Dat maakt het instrument bijna tot een eenpersoonsorkest. Van hoog tot laag, van hard tot zacht, van langzaam en vloeiend tot snel en staccato; op een piano kan het allemaal. En dan kun je er nog bij zingen ook! Het is daarom niet vreemd dat veel singer-songwriters de piano gebruiken om zichzelf te begeleiden. Wat dacht je van De Beste Singer-Songwriter van Nederland-winnaars Michael Prins (2013) en Anna Rune (2015)? Ook wereldsterren als Alicia Keys en John Legend schreven hun grootste hits achter de piano. Vraag 2 Er zijn in de hedendaagse popmuziek nog veel meer voorbeelden te vinden van nummers waarin een belangrijke rol is weggelegd voor de akoestische piano. Kun jij er eentje bedenken? Zoek op YouTube naar 3 liedjes waarin de piano duidelijk te horen is. 1. 2. 3.
Vraag 3 Geef antwoord op de volgende vragen: a. Wat zijn de grootste verschillen tussen de piano en zijn voorganger, de klavecimbel? Noem er twee. b. Welke functie heeft het sustainpedaal? Elektrische piano Van de piano bestaan tegenwoordig ook digitale varianten. Deze instrumenten werken op basis van samples die het geluid van een akoestische piano nabootsen. Een digitale piano is vaak goedkoper in aanschaf, is makkelijker te vervoeren en hoeft niet gestemd te worden. Ook kan een digitale piano aangesloten worden op een koptelefoon: wel zo fijn voor de buren als je zit te oefenen! De eerste elektrische piano s kwamen aan het einde van de jaren 1920 op de markt. Hoewel deze instrumenten aanvankelijk bedoeld waren om het geluid van een akoestische piano na te bootsen, hebben veel van deze vintage elektrische piano s toch een heel eigen sound die in de loop der jaren op zichzelf is komen te staan. Het meest bekend zijn de elektrische piano s van Wurlitzer en Rhodes. De Wurlitzer is te herkennen aan zijn trillende tonen, die mild en vibrafoonachtig klinken als hij zacht wordt bespeeld. Bij luider spel vervormt het geluid en wordt het scherper. What I d Say (1959) van Ray Charles is één van de beroemdste opnames van dit instrument. Wurlitzer 206 Rhodes
De klank van een Rhodes is helder en klokachtig met een lange, warme nagalm. Jazzmuzikanten zoals Herbie Hancock en Miles Davis hebben veel gebruikgemaakt van de Rhodes, maar ook in de huidige popmuziek is het geluid van deze elektrische piano nog vaak te horen. Luister maar eens goed naar twee van de grootste hits van de afgelopen jaren, Blurred Lines (2013) van Robin Thicke en Happy (2013) van Pharrell Williams (2013). Orgel Het toetsenbord van een elektronisch orgel heeft witte en zwarte toetsen, hetzelfde als een piano, maar het geluid is totaal verschillend. In plaats van gepingel komt er een geluid uit dat meer doet denken aan dat van sommige blaasinstrumenten. Niet zo gek, want de voorvader van dit instrument is het reusachtige pijporgel dat je in veel oude kerken kunt zien en horen. Een pijporgel bestaat eigenlijk uit een verzameling grote en kleine fluiten. Door op de toetsen van het klavier te drukken kan er vanuit een windmachine met blaasbalgen lucht in deze fluiten stromen, en zo wordt het geluid geproduceerd. Een elektronisch orgel doet het geluid van het pijporgel na, maar dan zonder zo n ingewikkeld bouwsel van pijpen en balgen. Pijporgel In tegenstelling tot een piano heeft een orgel vaak niet één, maar minstens twee rijen toetsen, die boven elkaar gerangschikt zijn. Een orgel heeft ook meerdere pedalen, maar die hebben een hele andere functie dan de pedalen van een piano. Met de pedaaltoetsen van een orgel worden lage tonen geproduceerd. Een orgelspeler speelt de baspartijen dus vaak met zijn voeten. Het meest gebruikte orgel in de popmuziek is het hammondorgel. Dit instrument werd in de jaren dertig van de vorige eeuw uitgevonden door Laurens Hammond als goedkoop en verplaatsbaar alternatief voor het kerkorgel. In de jaren zestig en zeventig maakten rockbands als Led Zeppelin en Deep Purple veel gebruik van het hammondorgel, maar ook in genres als gospel, blues, reggae, jazz en soul is dit toetsinstrument veelvuldig te horen. Beroemde voorbeelden uit die tijd zijn No Woman No Cry van Bob Marley (1974) of A Whiter Shade of Pale (1967) van Procol Harum. Het hammondorgel wordt vrijwel altijd gebruikt in combinatie met een lesliespeaker. Deze luidspreker veroorzaakt het specifieke, vibrerende geluid van het hammondorgel. Omdat deze sound zelfs met de huidige digitale technologieën nog altijd niet goed te reproduceren is, geven veel toetsenisten ook nu nog de voorkeur aan originele vintage hammondorgels. De Nederlandse band Orgel Vreten is hiervan een uitstekend voorbeeld.
Elektronische toetsinstrumenten Keyboard Een keyboard is een elektronisch toetsinstrument waarmee talloze klanken van uiteenlopende muziekinstrumenten kunnen worden nagebootst. Ook beschikt een keyboard over automatische begeleidingsmogelijkheden in diverse stijlen en genres. De begeleiding wordt meestal aangestuurd door het spelen van akkoorden met de linkerhand. Het geluid komt uit ingebouwde speakers. Dit type keyboard wordt ook wel arrangeerkeyboard genoemd en wordt voornamelijk gebruikt als solo-instrument. Een synthesizer lijkt op een keyboard, maar in plaats van de vastgestelde klanken van het keyboard biedt de synthesizer meer geavanceerde mogelijkheden om zelf eigen geluiden te maken en bewerken. In de jaren zeventig van de vorige eeuw werd er voor het eerst volop geëxperimenteerd met de mogelijkheden van de synthesizer. Met het baanbrekende nummer Autobahn legde de Duitse band Kraftwerk de basis voor de elektronische popmuziek zoals we die nu kennen. Bij het produceren van muziek wordt tegenwoordig meestal gebruikgemaakt van een midi keyboard of master keyboard. Een master keyboard bevat op zichzelf geen klanken, maar dient vooral als een extern toetsenbord waarmee klanken op een soundmodule of muzieksoftware op een computer aangestuurd kunnen worden. Aerofoon Muziekinstrumenten die lucht nodig hebben om geluid te produceren worden ook wel aerofonen genoemd. Veruit de meeste aerofonen zijn blaasinstrumenten, wat inhoudt dat je er zelf op moet blazen om er geluid uit te krijgen. Er bestaan echter ook aerofonen die worden bespeeld met behulp van een toetsenbord. Eerder hebben we al kennisgemaakt met het pijporgel, maar ook de accordeon en de melodica vallen in deze categorie. De accordeon wordt bespeeld met twee handen. Aan de rechterkant bevindt zich een klavier waarop de melodie gespeeld wordt. De hoeveelheid toetsen op het klavier is afhankelijk van de grootte van de accordeon. Aan de linkerkant zitten kleine knopjes die losse bastonen of volledige akkoorden produceren. Hiermee wordt de melodie begeleid. Door de blaasbalg in het midden in- of uit elkaar te
trekken stroomt de lucht door het instrument en maakt de accordeon geluid. In de hedendaagse popmuziek wordt de accordeon vooral toegepast in nummers met een Latin sound. In de muziek van Shakira komt het instrument regelmatig voor. De melodica is een eenvoudig instrument dat vooral gebruikt wordt om kinderen de grondbeginselen van het musiceren bij te brengen. Het geluid wordt geproduceerd door op een mondstuk te blazen en tegelijkertijd één of meer toetsen in te drukken. De melodica is dus toets- en blaasinstrument in één. De melodica komt in de popmuziek niet zo heel vaak voor, maar natuurlijk zijn er uitzonderingen op de regel. In het nummer Clint Eastwood, waarmee de Britse band Gorrillaz in 2001 een grote hit scoorde, speelt de melodica een prominente rol in het refrein. Ook de toetsenist van The Roots, huisband van de Amerikaanse talkshow The Tonight Show, haalt met enige regelmaat zijn melodica tevoorschijn. Kijk maar eens naar deze bijzondere uitvoering van All About That Bass van Meghan Trainor (2014). Spot jij de melodica? Vraag 4 Geef antwoord op de volgende vragen: a. Wat zijn vier voordelen van een elektrische piano ten opzichte van een akoestische piano? b. Wat zijn drie verschillen tussen een orgel en een piano? c. Wat is het grootste verschil tussen een synthesizer en een keyboard?
d. Wat is een aerofoon? Vraag 5 Je hebt in deze les kennisgemaakt met verschillende soorten toetsinstrumenten. In deze vraag gaan we testen of jij het geluid van de besproken toetsinstrumenten kan herkennen. Je docent gaat je vier YouTube-fragmenten laten horen en/of zien. Welke toetsinstrumenten worden hier gebruikt? Fragment 1: Deadline Chef Special a. Wurlitzer elektrische piano c. Akoestische piano b. Melodica d. Synthesizer Fragment 2: Say You ll Be There / I ll Be There - Jett Rebel a. Hammond orgel c. Accordeon b. Rhodes elektrische piano d. Klavecimbel Fragment 3: Shine The Cool Quest a. Vleugelpiano c. Hammond orgel b. Pijporgel d. Melodica Fragment 4: Typhoon Hemel Valt a. Accordeon c. Synthesizer b. Rhodes elektrische piano d. Akoestische piano
Opdracht 1 Zelf spelen: The Black Eyed Peas - I Gotta Feeling (2009) In dit laatste deel van de les ga je zelf aan de slag op de toetsen. Als je een keyboard, synthesizer of een midi keyboard met muzieksoftware hebt, kun je zelf op zoek gaan naar een geluid dat het dichtst in de buurt komt van het origineel. Maar in feite kun je meespelen op elk toetsinstrument dat voor handen is; dan maak je er gewoon je eigen versie van! Het nummer dat je gaat spelen is I Gotta Feeling (2009), één van de bekendste hits van The Black Eyed Peas. Luister allereerst goed naar de eerste minuut van het liedje. Aan het begin hoor je twee partijen: (1) een hoog, scherp geluid dat op elke tel een tweeklank vormt en (2) een laag, synthetisch geluid dat de baspartij voor rekening neemt. 1: Leg je rechterhand op het toetsenbord: je duim ligt op de G en je pink op de D. Je wijs-, middel- en ringvinger kun je op de drie tussenliggende witte toetsen laten rusten. Om deze partij te kunnen spelen hoef je je hand nu niet meer te verplaatsen. Op elke hele tel speel je steeds twee toetsen tegelijk. Speel de G en de D met je duim en je pink. Deze tweeklank herhaal je vier keer. Vervolgens speel je de G en de C met je duim en je ringvinger. Dit herhaal je twee keer.
Dan speel je de G en de B samen. Gebruik hiervoor je duim en je middelvinger. Deze tweeklank herhaal je twee maal. Speel nu weer de G en de C met je duim en ringvinger. Vanaf nu worden alle tweeklanken acht keer herhaald. Speel de G en de B met je duim en middelvinger. Herhaal acht keer. En we gaan opnieuw naar de G en de C met duim en ringvinger. Dit herhaal je acht keer.
Vanaf hier begin je weer van voren af aan. Oefen eerst in een langzaam tempo. Als je de partij onder de knie hebt kun je mee gaan spelen met het nummer. 2. De baspartij wordt op een toetsinstrument meestal met de linkerhand gespeeld. De bastonen begeleiden de melodie of akkoorden die gespeeld worden door de rechterhand. Leg je linkerhand op het toetsenbord. Als je pink op de C ligt en je duim op de G, kun je je middelste vingers weer op de tussenliggende toetsen laten rusten en hoef je je hand niet meer te verplaatsen. Druk met je duim de G in. Houd de toets gedurende acht tellen ingedrukt. Met je pink druk je de C in. Deze toon moet je zes tellen aanhouden. Houd de D-toets twee tellen ingedrukt met je ringvinger.
Vervolgens komen we aan bij de E. Met je middelvinger houd je deze toets zes tellen ingedrukt. Speel weer twee tellen de D met je ringvinger. Het omloopje eindigt met de lage C. Houd deze toets acht tellen ingedrukt. Vanaf hier begin je weer opnieuw. 3. Als je allebei de partijen vlot mee kan spelen, kun je proberen om ze met beide handen tegelijk te spelen! 4. Kun je al noten lezen en heb je al enige ervaring met het bespelen van een toetsinstrument? Dan zal het voor jou waarschijnlijk geen probleem zijn om op basis van deze partituur mee te spelen met I Gotta Feeling.