Vooronderzoek Conventionele Explosieven Fietspad Ouwelsestraat Zaltbommel

Vooronderzoek Conventionele Explosieven Fietspad Ouwelsestraat Zaltbommel

INHOUDSOPGAVE pagina 1. INLEIDING 1 1.1 Aanleiding van het vooronderzoek 1 1.2 Omschrijving en doelstelling van de opdracht 1 1.3 Begrenzing van het onderzoeksgebied 2 1.4 Werkwijze 3 1.5 Verantwoording 3 2. INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL 4 2.1 Inleiding 4 2.2 In het verleden uitgevoerd onderzoek naar de aanwezigheid van CE 5 2.3 Literatuur 6 2.4 Gemeentelijk en provinciaal archief 11 2.5 Archief Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD) 12 2.6 Luchtfotocollecties 13 2.7 The National Archives Londen/Stafkaarten 14 2.8 Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) 14 2.9 Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) 14 3. BEOORDELEN EN EVALUEREN BRONNENMATERIAAL 15 3.1 Inleiding 15 3.2 Literatuur 16 3.3 Gemeentelijk en provinciaal archief 17 3.4 Archief Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD) 22 3.5 Luchtfotocollecties 23 3.6 The National Archives Londen/Stafkaarten 25 3.7 Leemte in kennis 27 4. RAPPORTAGE BEVINDINGEN 28 4.1 Classificatie verdacht / niet verdacht 28 4.2 Advies 28 Bijlage 1. CE Bodembelastingkaart(en) Bijlage 2. Distributielijst

1. INLEIDING 1.1 Aanleiding van het vooronderzoek De aanleiding tot het uitvoeren van een vooronderzoek naar mogelijk aanwezige Conventionele Explosieven (CE) voor het project Fietspad Ouwelsestraat Zaltbommel vloeit voort uit het voornemen tot het uitvoeren van werkzaamheden in het en het vermoeden van de mogelijke aanwezigheid van CE in de bodem. De verkeersveiligheid op de Ouwelsestraat wordt de komende tijd sterk verbeterd. Dit najaar wordt de Ouwelsestraat ingericht als 60km weg. Daarna wordt er een vrijliggend fietspad aangelegd tussen Gameren en Zaltbommel. Dit is het laatste deel van de drukbereden fietsroute tussen Brakel en Zaltbommel dat veel door scholieren wordt gebruikt. 1 Er zullen binnen het diverse (grond)werkzaamheden gaan plaatsvinden. Indien er zich CE in de bodem bevinden, is dat een risico in het kader van de Openbare Veiligheid. Daarbij kan stagnatie van de werkzaamheden aanzienlijke kostenverhogingen tot gevolg hebben. Het is van belang om duidelijkheid te krijgen over de aard en omvang van de situatie aangaande CE ten einde de veiligheid van personeel en (directe) omgeving tijdens de realisatiefase op een verantwoorde wijze te kunnen waarborgen. Om inzicht te krijgen in de mogelijke risico s heeft de gemeente Zaltbommel opdracht verleend tot het uitvoeren van een vooronderzoek naar de mogelijke aanwezigheid van CE of delen daarvan binnen het. 1.2 Omschrijving en doelstelling van de opdracht Het doel van een vooronderzoek is beoordelen of er indicaties zijn dat binnen het CE aanwezig zijn, en zo ja, om het van CE verdachte gebied in horizontale en verticale dimensies af te bakenen. De classificatie verdacht wordt gegeven indien er een vermoeden bestaat van de aanwezigheid van CE, welke na de Tweede Wereldoorlog (WOII) in de bodem zijn achtergebleven en dit vermoeden met geverifieerd feitenmateriaal onderbouwd kan worden. De classificatie niet verdacht wordt gegeven indien onvoldoende feitelijke onderbouwing bestaat om dit vermoeden te concluderen. 1 http://www.zaltbommel.nl/actueel/nieuwsberichten/2013/juli/verkeersveiligheid%20ouwelsestraat%20wordt%20sterk%20ver beterd Pagina 1 van 28

1.3 Begrenzing van het onderzoeksgebied Teneinde een gefundeerde uitspraak te kunnen doen omtrent de mogelijke aanwezigheid van CE in het is door ons een uitgebreider onderzoeksgebied geformuleerd. Hierbij hebben wij een straal van 500 meter rondom het gehanteerd. Afbeelding: Plattegrond waarop het in rood is weergegeven. Het onderzoeksgebied is aangegeven met een blauwe lijn. Pagina 2 van 28

1.4 Werkwijze In het vooronderzoek wordt onderscheid gemaakt in de volgende onderdelen: - inventarisatie van bronnenmateriaal; - beoordelen en evalueren van bronnenmateriaal; - rapportage en CE bodembelastingkaart. Het bronnenonderzoek vindt plaats op basis van een inventarisatie van: - gebeurtenis/informatie die een aanwijzing vormt dat het onderzoeksgebied, of een gedeelte daarvan, verdacht is op de aanwezigheid van CE (indicaties); - gebeurtenis/informatie die een aanwijzing vormt dat het verdacht gebied, of een gedeelte daarvan, als onverdacht kan worden aangemerkt (contra-indicatie). Van contra-indicaties is sprake indien er in het gerichte opsporing van CE heeft plaatsgevonden of dat grondwerkzaamheden binnen het verdachte gebied hebben plaatsgevonden waarbij grond tot ten minste de maximale penetratiediepte is ontgraven en afgevoerd. De indicaties en contra-indicaties uit het bronnenonderzoek worden beoordeeld en op basis daarvan wordt gemotiveerd vastgesteld: - of er sprake is van een CE verdacht gebied, en zo ja; - de (sub)soort, hoeveelheid en verschijningsvorm van vermoedelijke CE; - horizontale en verticale afbakening van het verdachte gebied. Eindresultaat is een rapportage en een bijbehorende CE bodembelastingkaart (GIS). Het vooronderzoek is uitgevoerd conform de geldende wet- en regelgeving zijnde de WSCS-OCE: 2012, versie 1. 1.5 Verantwoording Het vooronderzoek is uitgevoerd door historisch onderzoeker de heer J.D. van Boeijen MSc, in samenspraak met en onder verantwoording van de heer ing. M.B.M. van Oers, projectleider van Bodac B.V. Pagina 3 van 28

2. INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL 2.1 Inleiding Conform WSCS-OCE: 2012, versie 1 dienen ten minste de in de onderstaande tabel weergegeven verplichte bronnen te worden geraadpleegd. Indien noodzakelijk worden ook aanvullende bronnen geraadpleegd. In de rapportage wordt gemotiveerd waarom een aanvullende bron wel/niet geraadpleegd is. Het inventariseren van bronnenmateriaal wordt op een eenduidige wijze gedocumenteerd, zodanig dat gebruikte bronnen te herleiden zijn door een derde partij. De indicaties en contra-indicaties uit het bronnenonderzoek worden beoordeeld in Hoofdstuk 3. Bron Verplicht Aanvullend Literatuur X Gemeentelijk en provinciaal archief X Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) X Nederlands Instituut voor oorlogsdocumentatie (NIOD) X Explosieven Opruimings Dienst Defensie (EODD) X Luchtfotocollectie Bibliotheek Wageningen Universiteit X Luchtfotocollectie Topografische Dienst (Zwolle) X Luchtfotocollectie The Aerial Reconnaissance Archives X The National Archives (Londen) X Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg X The National Archives (Washington DC) X Getuigen X Tabel: overzicht verplichte en aanvullende bronnen Pagina 4 van 28

2.2 In het verleden uitgevoerd onderzoek naar de aanwezigheid van CE In 2006 is door ECG detectie uitgevoerd op de projectlocatie De Heuven te Gameren (ca. 4 ha.), ter hoogte van de Ridderstraat/Langesloot. Deze locatie bevindt zich op ongeveer 1.200 m ten westen van het fietspad Ouwelsestraat Zaltbommel. Voor dit onderzoeksgebied is geen historisch vooronderzoek uitgevoerd. Afbeelding: uitgevoerde detectiewerkzaamheden op de projectlocatie De Heuven. In 2011 is in opdracht van ARCADIS door Leemans Speciaalwerken een historisch vooronderzoek (probleeminventarisatie) uitgevoerd naar de aanwezigheid van CE voor het project Nieuwbouw locatie Schoolstraat Gameren oostzijde. Het onderzoeksgebied ligt direct ten oosten van de Schoolstraat, direct ten noorden van de Ouwelsestraat en ten zuiden van de Beemstraat. In de betreffende rapportage van 20 juli 2011 met projectnummer S2011.059 zijn geen relevante aanvullingen gevonden ten behoeve van het huidige onderzoek. Afbeelding: onderzoeksgebied Nieuwbouw locatie Schoolstraat Gameren oostzijde. In 2012 is in opdracht van de gemeente Zaltbommel/Provincie Gelderland door BODAC B.V. Explosieven opsporingsbedrijf een historisch vooronderzoek uitgevoerd voor het project N322 Zaltbommel (projectnummer 2012). Voor zover van toepassing is de informatie uit dit vooronderzoek meegenomen in het huidige onderzoek. Pagina 5 van 28

2.3 Literatuur Aan de start van het bronnenonderzoek wordt op basis van literatuuronderzoek een lijst opgesteld met oorlogshandelingen die relevant zijn voor de mogelijke aanwezigheid van CE in het onderzoeksgebied (indicaties). Deze lijst bevat tevens een verwijzing naar de datums waarop de oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden. Deze informatie wordt geanalyseerd in paragraaf 3.2 Literatuur. Na de ineenstorting van het Duitse front in Normandië rukten de geallieerden in hoog tempo op naar het noorden. Aan het einde van de maand augustus 1944 tot ongeveer half september 1944 was het Duitse leger op de terugtocht. De noord-zuidroute van Utrecht naar Den Bosch werd in de eerste weken van september bijna dagelijks bestookt door de geallieerde luchtmacht. Behalve de terugtrekkende Duitse troepen moesten vooral de spoor- en verkeersbruggen bij Zaltbommel en Culemborg het ontgelden. Op de strategisch belangrijke verkeersader Utrecht - Den Bosch werden de vluchtende troepen bij Zaltbommel opgevangen door SS-eenheden en opnieuw ingedeeld. Op 4 september 1944 werd een begin gemaakt met de aanleg van verdedigingswerken langs de noordelijke oever van de Waal en op de zuidelijke oever nabij Zaltbommel. In het laatste geval was het de bedoeling om in de omgeving van de zuidelijke afrit van de verkeers- en spoorbruggen een stevig bruggenhoofd te vestigen door het graven van tankgrachten en loopgraven en het kappen van boomgaarden ter verkrijging van een vrij schootsveld. Eind september 1944 kwam het bevel dat de dorpen Alem, Kerkdriel, Velddriel en de buurtschap Hoenzadriel en het dorp Rossum geëvacueerd moesten worden. Later ook nog Hedel en Ammerzoden. Begin september 1944 vond de zeer overhaaste evacuatie van de gemeente Zaltbommel plaats. In Gameren, Zuilichem en Brakel, aan het Waalfront, ging het er anders aan toe. De evacués die daar uit andere plaatsen verbleven moesten weg, terwijl de plaatselijke bevolking in de eigen omgeving kon blijven. 2 Naarmate de jaarwisseling naderbij kwam drongen de geallieerden steeds verder op naar de Maas. Begin november had het Duitse leger Brabant verlaten en zich op de noordelijke oever van de Maas en de Bergse Maas teruggetrokken. De Bommelerwaard lag in de frontlinie en Zaltbommel kwam binnen het bereik van de middelzware geallieerde artillerie, een situatie die zou duren tot 5 mei 1945. 3 In Heusden werden wel veertig en in Rosmalen wel zestig zware kanonnen op de Bommelerwaard gericht. 4 Steeds meer geallieerd geschut begon in het wilde weg op de Bommelerwaard te schieten. Toen de verwachte aanval van de geallieerden uitbleef, besloten de Duitsers om zich te verschansen achter de Maaslinie. Voor Zaltbommel was dit een gelukkige ontwikkeling. Als de Waal de verdedigingslinie was geworden zou het fraaie vestingstadje waarschijnlijk het lot gedeeld hebben van plaatsen zoals Tiel, Hedel en Ammerzoden, die nagenoeg in puin werden geschoten en gebombardeerd. Zaltbommel werd in de beschouwde periode niet gespaard, maar de totale schade bleef beperkt. Slechts 8 panden werden totaal verwoest, hoofdzakelijk door granaatvuur. Het stadje was wel een favoriet doelwit van de geallieerden, maar het ging daarbij hoofdzakelijk om de Waalbruggen en de luchtafweerbatterijen eromheen. Deze doelen werden talloze malen door de geallieerde artillerie onder vuur genomen en vanuit de lucht aangevallen. De bruggen werden wel beschadigd maar niet onbruikbaar gemaakt. 2 C. Peters. Gelderland bevrijd (74-78) 3 C. Koopman. Zaltbommel 1942-1945. Een gemeente onder nationaal-socialistisch bestuur (200) 4 G. van Beurden, Clandestien de Waal overgestoken. In: Vertel nog eens. Bommelerwaardse herinneringen opgeschreven door Gerrit Verkuil (107-108) Pagina 6 van 28

De artilleriebeschietingen waren dikwijls niet al te zuiver en veel granaten kwamen terecht in de omgeving van de stadsgracht langs de oostelijke rand van Zaltbommel. Er waren ook regelmatig afzwaaiers die op willekeurige plaatsen in de stad insloegen. Het gebied tussen Brakel en Heerewaarden was voor de aan- en afvoer van troepen en de ravitaillering voor het Duitse leger van primair belang, met name Brakel, Nieuwaal, Gameren en Zuilichem, alle aan de Waal, en in posities waar de rivier kon worden overgestoken. Daarbij waren de veren essentieel, zeker als de bruggen zouden uitvallen. In Gameren was het veer erg belangrijk. Deze plaats kreeg artillerievuur te verduren op 6 januari, 31 maart, 10 april en 21 april. Er waren veel slachtoffers. 5 Van de Werken schreef op 6 januari 1945: Vanmiddag kreeg Gameren ook weer een beschieting met granaten, waardoor drie mensen het leven moesten laten. 6 Blijkbaar vond ook op 10 maart 1945 een artilleriebeschieting plaats waarbij Gameren werd getroffen. Dagboek H.P. van Santen: 10 maart 1945: Af en toe vallen nog granaten hier buiten de stad. In Bruchem zes doden en twee gewonden, in Ammerzoden en Hedel ook veel doden en gewonden. Gameren tien doden, elf gewonden. Haaften zes doden, Waardenburg negen doden vijf gewonden. Aalst vijf doden drie gewonden. Gameren nog heden twee gedood. 7 Op 31 maart schreef Van de Werken: ( ) wordt gameren beschoten met granaten, en daar vallen twee doden ( ) Op 10 april schreef Van de Werken: Dinsdag 10 april ben ik voor mijn werk in Gameren, als er een regen van granaten op het dorp neerdaalt. Alles vliegt hals over kop achter huizen, of laat zich in straatbermen vallen en de straat ligt vol fietsen. De aanval is kort maar hevig, en weer heeft het een leven gekost, namelijk P. Soer uit Gameren. Er zijn later nog twee aanvallen geweest met een korte tussenpoos en bij de laatste aanval is weer een dode te betreuren, n.l. J. van der Sluis uit Gameren. Er zijn ook nog al wat gewonden en eveneens zijn er veel huizen beschadigd. In december 1944 vonden grote troepenverplaatsingen in de waard plaats in verband met het offensief aan de Bergse Maas (Kerstoffensief - met voor wat betreft Nederland - het oversteken van dit riviervak en de opmars naar Antwerpen). In Gameren hadden de bezetters de fraaie villa van de familie De Hoop op de hoek van de Ridderstraat en de Achtersteeg (nu prins Willem Alexanderstraat) gevorderd (De Stoutenhof). Daarin werd het Generaalscommando met aan het hoofd generaal Reinhard van het 88ste Duitse leger gevestigd. Deze stafgroep moest de doorstoot over de Maas in de richting van Antwerpen voorbereiden en coördineren. Na een tip van het verzet voerden op 31 december 1944 geallieerde duikbommenwerpers een bombardement uit op het Wehrmachthoofdkwartier. De vliegtuigen kwamen vanuit het zuiden, vlogen over de Waal en kwamen vervolgens van noord naar zuid terug. Vrijwel alleen het beoogde doel werd getroffen. Daarnaast vielen nog enkele bommen in de langgerekte Del voor de villa en achter op de open weilanden. Omdat er van het noorden naar het zuiden werd gebombardeerd liep de omgeving weinig schade op. 8 5 C. Peters. Gelderland bevrijd (74) 6 C. van de Werken (46) 7 H.P. van Santen. Dagboek september 1938 januari 1946. 8 G. Verkuil. Vertel nog eens (101-103) Pagina 7 van 28

Plusminus 14.15 uur verschenen zes vliegtuigen, waarvan één zich van de groep afsplitste om vervolgens de run in te zetten voor het verrichten van het bombardement. De anderen hadden blijkbaar als taak de luchtafweer bezig te houden in gebieden over de Waal (dorp Haaften) en in de omgeving van de verkeersbrug te Zaltbommel. Het bombardement op het pand werd feilloos uitgevoerd, waardoor het stafkwartier in feite vernietigd was. Naast de treffer op de villa waren er nog diverse bomkraters in de onmiddellijke omgeving daarvan. Volgens de verklaring van een getuige zouden 7 officieren zijn omgekomen, 1 soldaat die op de bovenste verdieping was bracht het er levend af. 9 Op 5 januari 1945 werd Gameren aangevallen door 11 jachtvliegtuigen, waarvan er tien 2,2 ton brisant afwierpen. 10 In de derde week van februari 1945 werd niet alleen de spoorbrug in Zaltbommel maar ook de stad zelf onder vuur genomen. Diverse dagboekschrijvers en andere auteurs maken melding van een groot aantal granaatinslagen die voor ernstige problemen zorgden en bovendien slachtoffers tot gevolg hadden 11 Na de zware beschieting in de derde week van februari is het tot het einde van de oorlog vrij rustig gebleven in Zaltbommel. In de maand maart 1945 werd Zaltbommel nog maar twee keer kortstondig onder vuur genomen. 12 In april begonnen de Duitse troepen zich geleidelijk terug te trekken uit de Bommelerwaard en verplaatsten zich om elders over de Waal posities in te nemen. De hervormde kerk aan de voet van de Waaldijk in Gameren ging op maandagmiddag 23 april 1945 om half vijf de lucht in. De toren viel daarbij in de lengterichting op de kerk, zodat ook die vrijwel met de grond gelijk werd gemaakt. Een dag na de teloorgang van de kerk werden in Gameren ook de molen, de hoge schoorsteen van de steenfabriek en woonhuis De Kluit het slachtoffer van het Duitse Sprengcommando. 13 Op 5 mei, de dag van de Duitse capitulatie, waren er nog geen geallieerde troepen in Zaltbommel. Pas op 7 mei namen de Binnenlandse Strijdkrachten de macht over en werden de belangrijkste NSB-ers gearresteerd en op 9 mei werd de Kriegsmarine door geallieerde soldaten ontwapend. 9 J. van Alphen en J. van Voorthuizen. De Bommelerwaard 1939-1945 (31) 10 G.J. Zwanenburg. En nooit was het stil Kroniek van een luchtoorlog (510) 11 C. Koopman. Zaltbommel 1942-1945. Een gemeente onder nationaal-socialistisch bestuur (209-210) 12 C. Koopman. Zaltbommel 1942-1945. Een gemeente onder nationaal-socialistisch bestuur (246) 13 G. Verkuil. Vertel nog eens (154) Pagina 8 van 28

Neergestorte vliegtuigen Tijdens de oorlogsjaren zijn diverse vliegtuigen neergestort in de omgeving van Zaltbommel. Voor zover bekend zijn echter in de omgeving van het geen vliegtuigen neergestort. Volgens Van Alphen heeft in 1942 of 1943 een Focke Wulf een noodlanding gemaakt op het terrein van de Spellewaard te Zaltbommel. 14 Deze locatie bevindt zich in het onderzoeksgebied. In het verliesregister van de SGLO hebben wij echter geen informatie aangetroffen omtrent het neerkomen van een Focke Wulf in het onderzoeksgebied in 1942 of 1942. Het verliesregister maakt wel melding van een Messerschmitt Bf 109G-6 van 6./JG 3 met Werkenr. 15651 (Lt. K.L. Seewald) bij Zaltbommel op 10-10-1943. Nadere bijzonderheden ontbreken. Afbeelding: in de Bommelerwaard neergekomen Duitse en geallieerde vliegtuigen tijdens de luchtoorlog 1940-1945 15 14 J. van Alphen en J. van Voorthuizen. De Bommelerwaard 1939-1945 (12) 15 J. van Alphen en J. van Voorthuizen. De Bommelerwaard 1939-1945 (10) Pagina 9 van 28

V1 s Van Alphen heeft ook de inslagen van V1 s in de Bommelerwaard kaart gebracht. Volgens deze schets zou een V1 zijn neergekomen in de omgeving van het onderzoeksgebied. Nadere bijzonderheden worden niet vermeld. Op de luchtfoto van 15 maart 1945 zijn hier geen aanwijzingen voor gevonden. 16 Afbeelding: in de Bommelerwaard neergekomen V1 s in de periode 1944/1945 17 Auteur Titel Plaats + datum Alphen, J. van en J. van De Bommelerwaard 1939-1945 Zaltbommel 1983 Voorthuizen, Bragt, W. Dagboek G.J. van Voorden evacuatie sept. 44 mei Kerkwijk 1994 45. Keser, H. Verduisterde jaren. Een wandeling door Bommel Zaltbommel 1995 tussen 1940 en 1945 Koopman, C. Zaltbommel 1942-1945. Een gemeente onder Zaltbommel 2008 nationaal-socialistisch bestuur. Santen, H.P. van Dagboek september 1938 januari 1946. In: Zaltbommel 1995 Tussen Voorn en Loevestein, maart 1995 Santen, P. van Vliegtuigaanvallen op de Rijksweg. In: Vertel nog eens : Bommelerwaardse herinneringen. Zaltbommel 1996 (73-75) Starra, J. v.d. Nazi-terreur in de Bommelerwaard Utrecht 1945 Studiegroep Luchtoorlog Verliesregister 1939-1945. Alle militaire Den Haag, 2008 1939-1945 (SGLO) vliegtuigverliezen in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Verkuil, G. Vertel nog eens Bommelerwaardse herinneringen Zaltbommel 1996 Werken, C. van Bange dagen voor Nederland & Oranje Wijk en Aalburg 1984 Zwanenburg, G.J. En nooit was het stil Kroniek van een luchtoorlog Den Haag, 1990 Tabel: geraadpleegde literatuur en websites 16 J. van Alphen en J. van Voorthuizen. De Bommelerwaard 1939-1945 (10) 17 J. van Alphen en J. van Voorthuizen. De Bommelerwaard 1939-1945 (10) Pagina 10 van 28

2.4 Gemeentelijk en provinciaal archief Het onderzoeksgebied is gelegen binnen de grenzen van de toenmalige gemeente Gameren (sinds 1955 deel uitmakend van de gemeente Kerkwijk, die in 1999 werd toegevoegd aan de gemeente Zaltbommel. Ten tijde van de Tweede Wereldoorlog was Gameren een zelfstandige gemeente. Het archief van de voormalige gemeente Gameren is ondergebracht binnen de collectie van het Streekarchief Bommelerwaard te Zaltbommel. Voor dit onderzoek hebben wij tevens het archief van de gemeente Zaltbommel geraadpleegd. Bij het raadplegen van het gemeentelijke en provinciaal archief worden ten minste de stukken van de luchtbeschermingsdienst, de stukken over aangetroffen/geruimde CE en de oorlogsschaderapporten geraadpleegd. Indien er indicaties zijn voor de aanwezigheid van CE wordt in het gemeentelijke en provinciaal archief voorts gezocht naar gegevens over relevante naoorlogse ontwikkelingen (contra indicaties), tenzij andere bronnen hierover reeds voldoende informatie hebben opgeleverd. In dit archief zijn de onderstaande dossiers geraadpleegd. Deze informatie wordt geanalyseerd in paragraaf 3.3 Gemeentelijk en provinciaal archief. Inv. nr. Dossier 3126/793 Proces-verbalen van beschietingen van Gameren waarbij inwoners omkwamen en van het opblazen van gebouwen door de Duitsers, 1945 3126/795 Staat van inlichtingen over vernielingen in Gameren tijdens de oorlog, opgemaakt ten behoeve van de geschiedschrijving van het Commissariaat Militair Gezag District Geldermalsen, 1945 3126/811 Stukken betreffende de invoering van een nieuwe huisnummering, 1947,1950 3126/821 Stukken betreffende de executie van de neven Gerrit en Adriaan van Wijngaarden te Gameren, 1945 3126/1231 Oorlogsschade gemeente eigendommen, 1946-1954 3126/1232 Oorlogsschade gemeente eigendommen, 1945-1955 3126/1302 Gemeente politie, 1933-1943 3126/1303 Gemeente politie, 1933 3126/1305 Gemeente politie, 1932-1946 3126/1306 Gemeente politie, 1932-1948 3126/2178 Inleveren en vernietigen van wapens en munitie, 1940-1950 3126/2179 Dragen van wapenen en voorhanden hebben van wapenen en munitie, 1934-1951 3126/2191 Politiemaatregelen ten opzichten van Nederlanders en ingezetenen, 1940-1949 3126/2266 Militaire graven, 1940-1955 3126/2267 Opgravingen en vervoer lijken, 1940-1950 3126/2280 Volkshuisvesting ( oorlogsschade ), 1940-1955 3126/2321 Luchtbescherming algemeen, 1933-1943 3126/2322 Luchtbescherming diversen, 1936-1942 3126/2323 Luchtbeschermingsdienst diversen onderwerpen, 1940-1945 3126/2325 Luchtbescherming diversen, 1940-1946 3126/2328 Declaraties luchtbeschermingsdienst, 1941-1944 3126/2330 Evacuatie der burgerbevolking, 1940-1946 3126/2333 Luchtbescherming ( diversen ), 1936-1940 3126/2334 Luchtbescherming ( diversen ), 1932-1944 3126/2523 Oorlogsslachtoffers, 1945-1950 3126/2524 Verzorging oorlogsslachtoffers, 1946-1955 3126/2525 Steun aan oorlogsslachtoffers, 1950-1955 3126/2526 Schade door oorlogsgeweld, 1940-1951 Tabel: geraadpleegde archieven Streekarchief Bommelerwaard (Inventaris 3126 Archief gemeente Gameren 1810 1955) Pagina 11 van 28

Inv. nummer Dossier 18/134 Stukken betreffende het herstel van oorlogsschade aan eigendommen van het gas- en waterleidingsbedrijf, 1940-1957, 1 omslag 18/784-18/785 Stukken betreffende de financiering van het herstel van oorlogsschade aan gemeenteeigendommen, geordend per straat of naam van het eigendom, 1943-1959 18/2353 Stukken betreffende het verlenen van vergoedingen voor oorlogsschade, 1940-1945, 1 omslag 18/2354 Stukken betreffende de vergoeding voor wederopbouwwerkzaamheden, 1945-1956, 1 omslag 18/2355 Staat van de gelede oorlogsschade aan gebouwen in de Bommelerwaard, 1948, 1 stuk 18/2446 Stukken betreffende maatregelen tot het handhaven van de openbare orde, 1940-1945, 1 omslag 18/2475 Stukken betreffende het in bezit hebben, de inlevering en vernietiging van wapens en munitie, 1939-1946, 1 omslag 18/2576 Stukken betreffende de begraving van Nederlandse en Duitse militairen, 1940-1956, 1 omslag 18/2779 Stukken betreffende het opruimen van niet-ontplofte munitie, 1940-1951, 1 omslag 18/2780 Stukken betreffende het opruimen van militaire werken, 1945-1949, 1 omslag 18/2830 Brief van de burgemeester over het opblazen van de bruggen bij Zaltbommel in mei 1940, 1942, 1 stuk 18/3166 Stukken betreffende de tijdens de Tweede Wereldoorlog nabij Zaltbommel neergestorte vliegtuigen en hun bemanningen, 1940-1948, 1 omslag 18/3234 Register houdende gegevens over opgemaakte processen-verbaal aangelegd door de gemeente en na 1941 bijgehouden door de rijkspolitie, 1924-1944, 1946-1952, 1 band Tabel: geraadpleegde archieven Streekarchief Bommelerwaard (inventaris 18. Archief van de gemeente Zaltbommel 1929-1960) 2.5 Archief Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD) In 1971 heeft de EOD de taak voor het ruimen van aangetroffen CE van de Hulpverleningsdienst van het Ministerie van Binnenlandse Zaken overgenomen. Vanaf die tijd zijn alle meldingen van aangetroffen CE vrij nauwgezet bijgehouden. Tot 1990 werden deze meldingen MORA s genoemd (Melding Opdracht Ruimrapportage Afdoening). Na 1990 werden deze meldingen WO s (Werkopdrachten) of UO s (Uitvoeringsopdrachten) genoemd. Bij het raadplegen van het archief van de Explosieven Opruimings Dienst Defensie wordt als eerste de database met meldingen van aangetroffen CE en de collectie mijnenveldkaarten geraadpleegd. Indien in de database met meldingen van aangetroffen CE indicaties voor de aanwezigheid van CE worden aangetroffen, wordt de collectie MORA s/uo s geraadpleegd. Indien in de collectie mijnenveldkaarten indicaties voor de aanwezigheid van CE worden aangetroffen, wordt de collectie mijnenveld ruimrapporten geraadpleegd. De bij de EOD opgevraagde gegevens worden geanalyseerd in paragraaf 3.4 Archief Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD). Pagina 12 van 28

2.6 Luchtfotocollecties In Nederland zijn twee archieven die samen een vrij complete collectie beheren van relevante luchtfoto s die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn gemaakt door zowel de Britse als Amerikaanse luchtmacht. Een deel van deze luchtfotocollectie bevindt zich in de afdeling Speciale Collecties, Bibliotheek Wageningen UR te Wageningen. Het andere deel bevindt zich in de collectie van het Kadaster Geo-informatie te Zwolle. Luchtfoto's uit beide archieven worden geleverd via Dotkadata. In Schotland bevindt zich een omvangrijke collectie luchtfoto s bij The Aerial Reconnaissance Archives (TARA), Edinburgh. De Luftbilddatenbank te Würzburg (Duitsland) beschikt over een database met gegevens uit al deze archieven. De beschikbare luchtfoto s betreffende de data waarop de oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden zijn door ons geïnventariseerd. Daaruit zijn de bruikbare luchtfoto s geselecteerd. Bij de selectie van luchtfoto s wordt rekening gehouden met: opnamedatum in relatie tot oorlogshandelingen, kwaliteit van het fotobeeld en de schaal. Indien er indicaties zijn voor de aanwezigheid van CE, worden tevens luchtfoto s en/of satellietbeelden verzameld met dekking van het onderzoeksgebied uit de naoorlogse periode. Deze worden vergeleken met de luchtfoto s uit het tijdvak 1940-1945, met als doel te inventariseren welke naoorlogse ontwikkelingen in het onderzoeksgebied hebben plaatsgevonden waarbij grond is geroerd of verzet. De luchtfotoarchieven in Schotland (The Aerial Reconnaissance Archives, Edinburgh) en Duitsland (Luftbilddatenbank, Würzburg) zijn voor dit onderzoek niet geraadpleegd, omdat de Nederlandse archieven voldoende informatie hebben opgeleverd. In paragraaf 3.5 Luchtfotocollecties worden de geselecteerde luchtfoto s geïnterpreteerd op schade aan het landschap als gevolg van oorlogshandelingen en de aanwezigheid van militaire werken. Inv. nummer Herkomst Datum Kwaliteit Relevantie 003-05-3127 Dotkadata 15-3-1945 Goed Goed 003-05-3130 Dotkadata 15-3-1945 Goed Goed 003-05-3132 Dotkadata 15-3-1945 Goed Goed 003-06-3191 Dotkadata 15-3-1945 Goed Goed 003-06-3192 Dotkadata 15-3-1945 Goed Goed Tabel: geselecteerde luchtfoto's Pagina 13 van 28

2.7 The National Archives Londen/Stafkaarten Wij beschikken over gevechtsverslagen (War Diaries) van diverse Britse en Canadese eenheden die in Nederland aanwezig zijn geweest. De gevechtsverslagen geven een overzicht van de activiteiten van deze eenheden. Daarnaast beschikken wij over Operations Record Books van de R.A.F. met informatie met betrekking tot bombardementsgegevens. Deze gegevens zijn afkomstig uit The National Archives in Londen. Van het onderzoeksgebied zijn de onderstaande Operations Record Books aangetroffen. Deze informatie wordt geanalyseerd in paragraaf 3.6 The National Archives Londen/Stafkaarten. Inv. nummer Eenheid Tijdsperiode AIR 37-716 2nd Tactical Air Force Nov. 1944 dec. 1944 AIR 37-717 2nd Tactical Air Force Jan. 1945 feb. 1945 Tabel: geraadpleegde stukken The National Archives (Londen) Bij de afdeling GEO-informatie van het kadaster te Zwolle hebben wij een geallieerde stafkaart besteld. Op deze stafkaart is het onderzoeksgebied te zien zoals het was ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Deze stafkaart wordt door ons tevens gebruikt om oorlogshandelingen uit de geallieerde War Diaries en Operations Record Books te analyseren aan de hand van het destijds gebruikte coördinaatsysteem. In sommige gevallen zijn zelfs kaarten beschikbaar met daarop aantekeningen van tankgrachten, loopgraven, mijnenvelden en geschutsposities en/of artilleriedoelen. Dit is op deze kaart echter niet het geval. Inv. nummer Omschrijving Herkomst Tijdsperiode Sheet 10 N.E. Heusden Kadaster Geo-informatie Zwolle 1944 Tabel: geraadpleegde stafkaarten 2.8 Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) Voor dit onderzoek is de collectie "Duitse verdedigingswerken in Nederland en rapporten van het Bureau Inlichtingen te Londen (1940-1945)" met collectienummer 575 van het NIMH niet geraadpleegd, aangezien er geen indicaties zijn dat Duitse militaire werken in het onderzoeksgebied aanwezig waren tijdens de Tweede Wereldoorlog. Voor dit onderzoek is de collectie gevechtsverslagen en rapporten mei 1940 met collectienummer 409 van het NIMH niet geraadpleegd, aangezien er geen indicaties zijn dat er grondgevechten hebben plaatsgevonden in het onderzoeksgebied in de periode mei 1940. 2.9 Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) De literatuurcollectie van het NIOD is door ons niet geraadpleegd, aangezien voldoende informatie aanwezig is om een totaalbeeld te vormen van de oorlogshandelingen in het onderzoeksgebied. Pagina 14 van 28

3. BEOORDELEN EN EVALUEREN BRONNENMATERIAAL 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk worden de indicaties en contra-indicaties uit het bronnenonderzoek beoordeeld en op basis daarvan wordt gemotiveerd vastgesteld: - of er sprake is van een CE verdacht gebied, en zo ja; - de (sub)soort, hoeveelheid en verschijningsvorm van vermoedelijke CE; - horizontale en verticale afbakening van het verdachte gebied. Binnen het onderzoeksgebied hebben diverse oorlogshandelingen plaatsgevonden. Deze oorlogshandelingen hebben mogelijk geresulteerd in het achterblijven van CE in de bodem binnen het en de directe omgeving (onderzoeksgebied). Per bron zal onderstaand een analyse van het verkregen feitenmateriaal plaatsvinden. Tevens zijn de bevindingen weergegeven op de CE bodembelastingkaart in bijlage 1. Pagina 15 van 28

3.2 Literatuur De geanalyseerde literatuur geeft een duidelijk beeld van de oorlogshandelingen die hebben plaatsgevonden in het onderzoeksgebied. In de onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de relevante oorlogshandelingen en de invloed hiervan voor de mogelijke aanwezigheid van CE in het. Datum Oorlogshandeling/gebeurtenis Mogelijk aanwezige CE in 1942 of 1943 Noodlanding Focke Wulf op het terrein van J. van Alphen (12) Niet verwacht De Spellewaard te Zaltbommel. Hiervoor is in de overige geraadpleegde bronnen geen bevestiging gevonden Eerste helft september 1944 Geallieerde luchtmacht bestookt terugtrekkende Duitse troepen, o.a. de spoor- en verkeersbruggen bij Zaltbommel moet het ontgelden. Koopman (200) Buiten Begin September 1944 November 1944 5 mei 1945 Januari 1945-9 maart 1945 Januari- maart 1945 Aanleg van verdedigingswerken langs de noordelijke oever van de Waal en op de zuidelijke oever nabij Zaltbommel. Geallieerden dringen steeds verder op naar de Maas. De Bommelerwaard ligt in de frontlinie en Zaltbommel komt binnen het bereik van de middelzware geallieerde artillerie Tussen begin januari en 9 maart 1945 vond een vrij zware artilleriebeschieting op Zaltbommel en omgeving plaats (met name op de Waalbruggen) In Gameren was het veer erg belangrijk. Deze plaats kreeg artillerievuur te verduren op 6 januari, 31 maart, 10 april en 21 april. Er waren veel slachtoffers. 31-12-1944 Bombardement op Duits hoofdkwartier te Gameren 5-1-1945 Gameren werd aangevallen door elf jachtvliegtuigen, waarvan er tien 2,2 ton brisant afwierpen. 6-1-1945 Artilleriebeschietingen. In Kerkwijk zijn veel huizen getroffen en in Bruchem zijn vandaag 3 doden en in Gameren ook doden en gewonden, in Bommel kwamen er granaten neer bij de H.B.S., het kruispunt en bij Sprik. 10-3-1945 Af en toe vallen nog granaten hier buiten de stad. In Bruchem zes doden en twee gewonden, in Ammerzoden en Hedel ook veel doden en gewonden. Gameren tien doden, elf gewonden. Haaften zes doden, Waardenburg negen doden vijf gewonden. Aalst vijf doden drie gewonden. Gameren nog heden twee gedood. 23/24-4-1945 De hervormde kerk aan de voet van de Waaldijk in Gameren, de molen, de hoge schoorsteen van de steenfabriek en woonhuis De Kluit worden door een Duits Sprengcommando opgeblazen 1944/1945 Volgens een schets zou een V1 zijn neergekomen in de omgeving van het onderzoeksgebied. Nadere bijzonderheden worden niet vermeld. Tabel: geanalyseerde literatuur. Koopman (200) Buiten Koopman (200) Geen concrete informatie m.b.t. beschietingen binnen het Peters (74) Geen concrete informatie m.b.t. beschietingen binnen het C. Peters (74) Geen concrete informatie m.b.t. beschietingen binnen het G. Verkuil (101-103) Buiten J. van Alphen (31) G.J. Zwanenburg (510) Dagboek evacuatie sept. 44 mei 45) Santen Buiten Geen concrete informatie m.b.t. beschietingen binnen het Geen concrete informatie m.b.t. beschietingen binnen het G. Verkuil (154) Buiten J. van Alphen (10) Onvoldoende informatie Pagina 16 van 28

3.3 Gemeentelijk en provinciaal archief Het archief van de voormalige gemeente Gameren beschikt over diverse archiefstukken met betrekking tot de mogelijke aanwezigheid van CE in en rond de gemeente. In de onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de relevante oorlogshandelingen en de invloed hiervan voor de mogelijke aanwezigheid van CE in het. Hoewel het archief diverse dossiers van de Luchtbeschermingsdienst bevat, zijn geen stukken aangetroffen met betrekking tot bombardementen. In het archief is geen informatie aangetroffen met betrekking tot relevante naoorlogse ontwikkelingen (contra indicaties), zoals gerichte opsporing van CE. Datum Oorlogshandeling/gebeurtenis Inv. nr. Mogelijk aanwezige CE in 31-3-1945 Artilleriebeschieting vanuit zuidelijke richting. Granaatinslag in woonhuis K. van Maren, Gameren C.36 (Waalbandijk 58) tevens granaatinslag achter de woning van Chr. Van Rumpt, Gameren B.16 (Ridderstraat 17). Hierbij vielen drie doden. 21-4-1945 Artilleriebeschieting vanuit zuidelijke richting. Hierbij viel een dodelijk slachtoffer, wonende te Gameren, B.64 (Ridderstraat 51). 6-1-1945 Artilleriebeschieting vanuit zuidelijke richting. Enkele artilleriegranaten sloegen in op het erf van Wed. J.A. de Jongh-van den Heuvel, Gameren B2 (Delkant 7) en op de uiterwaarden achter de woning van A.J. van den Oever, Gameren C6 (Waalbandijk 18). Een granaat sloeg in de zijmuur van de woning van de wed. van Zuijdam, Gameren C8 (Waalbandijk 20). Hierbij vielen drie doden. 10-4-1945 Artilleriebeschieting vanuit zuidelijke richting. Twee personen, wonende te Gameren B.70 (Nieuwstraat 5) en Gameren B.102 (Nieuwstraat 43) door granaatscherven getroffen en gedood. 2-2-1945 Bombardement door vliegtuigen. Enkele bommen kwamen terecht achter de woning van de slager Johannes Duin, Ridderstraat B7. Eén bom viel voor het huis van de Wed. Willem Spiering, Gameren B.7 (Ridderstraat 5). 23-4-1945 Toren Nederlands-hervormde kerk en de Korenmolen te Gameren door Duitse militairen d.m.v. springstoffen vernield 26-4-1945 Perceel Wijk A.14 (Oudestraat 2) genaamd De Kluit door Duitse militairen d.m.v. springstoffen vernield 9-11-1945 Burgemeester van Gameren rapporteert de stand van zaken op 5-5-1945. Door oorlogsgeweld werden 4 woningen vernield en 14 licht beschadigd. Een verkeersbrug in een polderweg werd door oorlogsgeweld onbruikbaar gemaakt. Tabel: geanalyseerde archiefinformatie. 793 Buiten 793 Buiten 793 Buiten 793 Buiten 793 Buiten 793 Buiten 793 Buiten 795 Buiten Pagina 17 van 28

Afbeelding: De gemelde inslagen van artilleriegranaten (rode symbolen) en door de Duitsers opgeblazen objecten (zwarte symbolen) vallen buiten het onderzoeksgebied. Afbeelding: vernieling toren hervormde kerk en Korenmolen door Duitse militairen (Inv. nr. 793) Afbeelding: vernieling De Kluit door Duitse militairen (Inv. nr. 793) Pagina 18 van 28

Afbeelding: doden bij artilleriebeschieting op Gameren 31-3-1945 (Inv. nr. 793) Afbeelding: doden bij artilleriebeschieting op Gameren 21-4-1945 (Inv. nr. 793) Pagina 19 van 28

Afbeelding: doden bij artilleriebeschieting op Gameren 6-1-1945 (Inv. nr. 793) Afbeelding: doden bij artilleriebeschieting op Gameren 10-4-1945 (Inv. nr. 793) Afbeelding: bombardement op Gameren 2-2-1945 (Inv. nr. 793) Pagina 20 van 28

Afbeelding vernielingen in Gameren tijdens de oorlog (Inv. nr. 795) Pagina 21 van 28

3.4 Archief Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD) MORA s Bij de EOD te Culemborg zijn enkele MORA s met betrekking tot het onderzoeksgebied aangetroffen. In de onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de aangetroffen CE in het onderzoeksgebied. In 1977 zijn op bouwterrein Spellewaard twee artilleriegranaten (geschutmunitie) gevonden. De exacte locatie is echter niet bekend. In 1984 is aan de Van Heemstraweg een brisantgranaat (17 ponder) gevonden. Aangezien het huisnummer niet is vermeld is niet zeker of deze vondst in het onderzoeksgebied is gedaan. In 1985 en 1986 zijn twee meldingen gedaan betreffen munitievondsten bij Van Tuyl aardappelfabriek. Dit betreft waarschijnlijk objecten die afkomstig zijn uit van elders aangevoerde aardappelen. In 2005 is een 20mm pantsergranaatpatroon aangetroffen in een tuin aan de Nieuwe Tijningen 41 te Zaltbommel. Bovenstaande meldingen geven op zich geen aanleiding voor het vermoeden van de mogelijke aanwezigheid van CE in het. WO_NR Datum Object Adres Plaats 1x brisantgranaat van 6 ponder met schokbuis 19771043 13.04.1977 1x pantsergranaat van 6 ponder bouwterrein Spellewaard Zaltbommel brisantgranaat v 17 ponder met 19842958 06.09.1984 schokbuis (verschoten) Heemstraweg Zaltbommel 250 X klein kaliber munitie0 1x pantsergranaat 57mm 19850271 20.02.1985 1x brisantpantsergranaat 7,5 cm Aardappelfabriek Van Tuyl, Middelkampseweg 1 Gameren 1x pantsergranaat 6 ponder 19861906 12.06.1986 (verschoten) Van Tuyl aardappelhandel Zaltbommel 20050517 19.04.2005 pantsergranaat patroon 20mm Tuin a/d Nieuwe Tijningen 41 Zaltbommel Tabel: MORA s in het onderzoeksgebied Mijnenveldkaarten Van het onderzoeksgebied zijn GEEN mijnenveldkaarten aangetroffen in het archief van de EOD. Pagina 22 van 28

3.5 Luchtfotocollecties De geanalyseerde luchtfoto s dateren van 15 maart 1945. De geselecteerde luchtfoto s zijn geïnterpreteerd op schade aan het landschap als gevolg van oorlogshandelingen en de aanwezigheid van militaire werken. In de onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de zichtbare oorlogshandelingen en de invloed hiervan voor de mogelijke aanwezigheid van CE in het. Inv. nummer Datum Zichtbare oorlogshandeling Mogelijk aanwezige CE in 003-05-3127 003-05-3130 003-05-3132 003-06-3191 003-06-3192 15-3-1945 15-3-1945 15-3-1945 15-3-1945 15-3-1945 In het onderzoeksgebied zijn diverse geschutopstellingen en overige stellingen te zien. Aan de noordzijde van het onderzoeksgebied (op 500m afstand van het ) is enige oorlogsschade te zien. Er zijn enkele kraters van geschutmunitie te zien, met name in de noordoosthoek van het onderzoeksgebied (ruim 500m van het ). Eén krater van geschutmunitie ligt echter op 65m van het. De bevindingen van de luchtfotoanalyse zijn ingetekend op de CE-bodembelastingkaart in bijlage 1. Net buiten het onderzoeksgebied zijn in de noordoosthoek (richting Zaltbommel) diverse loopgraven, geschutopstellingen, overige stellingen en bomkraters te zien (deze zijn niet ingetekend op de CEbodembelastingkaart) De in het onderzoeksgebied geconstateerde zaken bevinden zich op dusdanige afstand van het, dat wij niet verwachten dat op basis hiervan CE aanwezig kan zijn in het onderzoeksgebied. Uitzondering hierop is een krater van geschutmunitie op 65m van het. Tabel: Geanalyseerde luchtfoto s van het onderzoeksgebied. Niet verwacht Pagina 23 van 28

Vergelijking luchtfoto s met huidige situatie Uit vergelijking van de geanalyseerde luchtfoto s met satellietbeelden van het onderzoeksgebied uit de naoorlogse periode blijkt dat de onderstaande naoorlogse ontwikkelingen in het onderzoeksgebied hebben plaatsgevonden waarbij grond is geroerd of verzet: Ten tijde van de Tweede Wereldoorlog was de Ouwelsestraat/Nieuwe Tijningen nog niet aanwezig; deze straten zijn dus na de oorlog aangelegd. Op deze locatie liep destijds de zogenaamde bansloot (zie ook de stafkaart in paragraaf 3.6.). Afbeelding: Luchtfoto s van 15 maart 1945. Het is in rood weergegeven. Het onderzoeksgebied is aangegeven met een blauwe lijn. Pagina 24 van 28

3.6 The National Archives Londen/Stafkaarten Uit het Operations Record Book van de Royal Air Force van 31-12-1944 blijkt dat het bombardement op villa Stoutenburg te Gameren door 17 Typhoons werd uitgevoerd. Er werden 20 stuks 500-ponder bommen, 4 stuks 500-ponder bommen A.P. (Armour Piercing = pantserdoorborend) en 4 stuks 500-ponder bommen incendiary (brandbommen) op het hoofdkwartier gedropt. ABTA = All Bombs in Target Area, dus alle bommen vielen in het doelgebied. Er waren drie voltreffers op het gebouw. Afbeelding: ORB RAF 31-12-1944 (AIR 37-317 sheet No. 2361) Uit het Operations Record Book van de Royal Air Force van 5-1-1945 blijkt dat op 5 januari 1945 elf Spitfires van 485 Squadron/135 Wing een aanval deden op Gameren. Er werden 10 stuks 500- ponder bommen gedropt op coördinaat E.255590 (Delkant). Afbeelding: ORB RAF 5-1-1945 (AIR 37-317 sheet No. 2361) Op 2-2-1945 werd door 7 Spitfires van 74 squadron/145 Wing een bombardement uitgevoerd op het hoofdkwartier van de 6 e Para Divisie in een huis op coördinaat E.252589 (Ridderstraat) met 4 stuks 500-ponder en 8 stuks 250-ponder bommen. Twee huizen ten oosten van het doel werden opgeblazen, maar er werden geen inslagen op het doel gezien. Afbeelding: ORB RAF 5-1-1945 (AIR 37-317 sheet No. 2481) Op basis van de in deze Operations Record Books genoemde coördinaten zijn de relevante oorlogshandelingen ingetekend op de onderstaande stafkaart. De bevindingen zijn tevens weergegeven op de CE bodembelastingkaart in bijlage 1. Pagina 25 van 28

Geallieerde stafkaart 1944 Afbeelding: Uitsnede uit Geallieerde stafkaart. Het is in rood weergegeven. Het onderzoeksgebied is aangegeven met een blauwe lijn. Links van het onderzoeksgebied zijn de bovengenoemde drie bombardementen weergegeven. Pagina 26 van 28

3.7 Leemte in kennis Door middel van een WSCS-OCE (opsporing conventionele explosieven), ISO 9001 (kwaliteit), ISO 14001 (milieu), en VCA** (veiligheid) gecertificeerd kwaliteitssysteem borgt Bodac de kwaliteit en veiligheid van haar diensten. Het vooronderzoek is uitgevoerd volgens de richtlijnen van de WSCS-OCE: 2012, versie 1. Het is uiteraard altijd mogelijk dat bepaalde oorlogshandelingen niet zijn beschreven, gearchiveerd of in de tijd verloren zijn gegaan, waardoor deze in het heden niet als feitenmateriaal terug te vinden zijn. - In de geraadpleegde literatuur worden artilleriebeschietingen op Gameren vermeld. Als mogelijk doel hiervoor wordt het veer genoemd. In de geraadpleegde archiefstukken worden ook enkele artilleriebeschietingen op Gameren vermeld. Er zijn echter geen concrete verwijzingen gevonden naar artilleriebeschietingen op het. - Hoewel het archief van de voormalige gemeente Gameren diverse dossiers van de Luchtbeschermingsdienst bevat, zijn geen stukken aangetroffen met betrekking tot bombardementen. - In het archief zijn geen stukken aangetroffen betreffende het ruimen van explosieven. Het is derhalve niet bekend of er in de periode mei 1945 tot 1970 CE zijn aangetroffen dan wel verwijderd in het onderzoeksgebied. - Voor deze rapportage zijn luchtfoto s gebruikt van 15 maart 1945. Een luchtfoto is een momentopname van een situatie die een eerder op later tijdstip geheel anders kan zijn. - Volgens het boek De Bommelerwaard 1939-1945 heeft in 1942 of 1943 een Focke Wulf een noodlanding gemaakt op het terrein van de Spellewaard te Zaltbommel. Deze locatie bevindt zich in het onderzoeksgebied. Wij hebben tijdens ons onderzoek hiervoor echter geen aanknopingspunten gevonden. - Volgens een schets in het boek De Bommelerwaard 1939-1945 zou in 1944/1945 een V1 zijn neergekomen in de omgeving van het onderzoeksgebied. Nadere bijzonderheden worden niet vermeld. Wij hebben tijdens ons onderzoek hiervoor echter geen aanknopingspunten gevonden. Pagina 27 van 28

4. RAPPORTAGE BEVINDINGEN 4.1 Classificatie verdacht / niet verdacht Van september 1944 tot aan de Duitse capitulatie op 5 mei 1945 hebben de geallieerden diverse malen artilleriebeschietingen uitgevoerd op Gameren en Zaltbommel. Met name de bruggen bij Zaltbommel waren het doelwit van deze beschietingen. De Duitsers hadden hier verdedigingswerken aangelegd. Ook het veer bij Gameren, dat door de Duitsers werd gebruikt, wordt als doelwit genoemd. In Gameren vielen diverse slachtoffers als gevolg van deze beschietingen. De in het gemeentearchief aangetroffen verwijzingen naar getroffen panden betreffen inslagen buiten het onderzoeksgebied. Door de geallieerde luchtmacht zijn drie bombardementen uitgevoerd op Gameren. Deze bombardementen vonden echter plaats buiten het onderzoeksgebied. Op de geanalyseerde luchtfoto s zijn in het onderzoeksgebied diverse geschutopstellingen en overige stellingen te zien. Er zijn enkele kraters van geschutmunitie te zien, met name in de noordoosthoek van het onderzoeksgebied (ruim 500m van het ). Eén krater van geschutmunitie ligt echter op 65m van het. Uit vergelijking van de geanalyseerde luchtfoto s met satellietbeelden van het onderzoeksgebied uit de naoorlogse periode blijkt dat ten tijde van de Tweede Wereldoorlog de Ouwelsestraat/Nieuwe Tijningen nog niet aanwezig waren; deze straten zijn dus na de oorlog aangelegd. Op deze locatie liep destijds de zogenaamde bansloot. Er zijn geen gegevens bekend omtrent munitievondsten in het onderzoeksgebied in de periode 1945-1970. In de periode 1971-heden zijn in het onderzoeksgebied enkele munitievondsten gedaan, onder andere twee artilleriegranaten op het bouwterrein Spellewaard en een brisantgranaat aan de Van Heemstraweg. De exacte locatie van deze vondsten is echter niet bekend. Concrete aanwijzingen voor munitievondsten in het zijn niet gevonden. Het kwalificeren wij op basis van het geanalyseerde feitenmateriaal als: NIET VERDACHT op de aanwezigheid van CE. 4.2 Advies Bodac B.V. adviseert de opdrachtgever vóór aanvang van de voorgenomen (grond)werkzaamheden het niet te laten onderzoeken op de mogelijke aanwezigheid van CE. Pagina 28 van 28

Bijlagen

Bijlage 1. CE Bodembelastingkaart(en) (losbladig)

Bijlage 2. Distributielijst

Dit vooronderzoek is verstuurd naar de volgende organisaties: Gemeente Zaltbommel Vertegenwoordigd door: mevr. K. Vos Postbus 10.002 5300 DA Zaltbommel Bodac Explosievenopsporing B.V. Vertegenwoordigd door: dhr. ing. J.A.C. Brandts Postbus 12 5480 AA SCHIJNDEL