De Rus In tien vragen
2 De Rus 3 In november 2013 werden we verrast met de vondst van een graf, waarvan vrij snel bleek dat het stamde uit 1799, de tijd van de Brits-Russische oorlog tegen de Fransen. De plek van de vondst, in de duinen van waterleidingsbedrijf PWN, deed meteen vermoeden dat het hierbij wel eens om de resten van een Russische soldaat kon gaan. De vondst van verschillende Russische attributen in het graf, zoals uniformknopen, bevestigde het vermoeden. De resten van deze soldaat herinneren ons aan een tijd dat onze duinen het strijdperk vormden van een internationale oorlog. Waar troepen van verschillende grootmachten elkaar bestreden en waar vele soldaten stierven in een voor hen vreemd land. Hun graven geven ons informatie over de persoonlijke kant van deze oorlog: wie vochten hier en met welke middelen? Door archeologisch onderzoek en reconstructie van het uniform van de soldaat krijgen we een close-up van dit deel van de wereldgeschiedenis. Samen met zijn bondgenoot, de Engelse soldaat die in 2011 in de duinen boven Callantsoog is gevonden, zal de Russische soldaat straks het verhaal van de strijd in 1799 voelbaar maken in het Huis van Hilde, het nieuw te bouwen archeologisch centrum van Noord-Holland. Elvira Sweet Gedeputeerde Cultuur,
4 De Rus 5 1 Waarom was de Rus in Noord- Holland? Duizenden Russische soldaten vochten rond 1799 met het Engelse leger tegen de Fransen onder leiding van Napoleon Bonaparte. Hij had de stadhouder der Nederlanden Willem V naar Engeland verdreven en was de baas van ons land geworden. Engeland en Rusland vonden dat Frankrijk zo veel te machtig werd en ze besloten de Fransen uit Holland te verdrijven. Het Engels-Russische leger bestond uit ongeveer 35.000 soldaten en vocht bij Egmond aan den Hoef, Castricum, Bergen maar ook bij Warmenhuizen, Hoorn en Beverwijk. Tijdens deze oorlog zijn duizenden soldaten gesneuveld, onder andere tijdens de Slag bij Castricum op 6 oktober 1799. Op die datum werden de Russen en de Engelsen door de Fransen en Bataven (zo werden de Hollanders genoemd) verslagen. 2 Hoe is de rus in Nederland gekomen? De Engelse legers waren sinds de landing op 27 augustus 1799 aan het vechten in Noord-Holland toen zij op 18 september 1799 versterking kregen van de Russen. De Russen kwamen per schip aan in Den Helder, dit was toen in Engelse handen. Van daaruit trokken ze verder heel Noord-Holland in. 3 Hoe konden de Russen en de Engelsen elkaar begrijpen als ze samen moesten vechten? Dat zal niet makkelijk zijn geweest. Ver moedelijk kwam daar veel gebarentaal aan te pas. Ook werden seinposten gebruikt langs de kust, daar had je geen woorden voor nodig. De Engelse en Russische leiders, zoals Frederik August en Ralph Abercromby van de Engelsen en Ivan Essen bij de Russen maakten gebruik van tolken en vertalers. Het aanvoeren van zoveel verschillende soldaten zal toch een zware klus zijn geweest voor de generaals. Eén dag na de landing van de Russen wordt één van de generaals al gevangen genomen door de Fransen. Dat was een zware domper. Willem V volgde alles vanuit Engeland. 4 Hoe was het voor de Rus om helemaal in Noord-Holland te moeten komen vechten? Behoorlijk ellendig. Juist de Russische soldaten waren slecht voorbereid om een oorlog in een nat gebied als Noord-Holland, met al haar wei landen en sloten te moeten voeren. Ze mochten de paarden van de Engelsen gebruiken, maar die waren veel sterker dan ze in Rusland gewend waren. Ze konden er daarom niet goed op rijden. Uit oude beschrijvingen weten we dat de Russische soldaten er grauw en ziek uit zagen. Tijdens de oorlog raakte het eten op en was het heel slecht winterweer waar hun tenten niet veel bescherming tegen gaven. Een ander probleem voor de Russen was dat ze een andere tijd aanhielden dan de Engelsen en daardoor eerder op het slagveld aanwezig waren en dus de ergste klappen kregen. 5 Hoe is de Rus gevonden en opgegraven? De Rus lag in een ondiep graf midden in het Noordhollands Duinreservaat dat beheerd wordt door PWN. De Rus werd ontdekt door een onderzoeker die heel veel weet over de oorlog van 1799. Samen met andere archeo logen is het graf van de Rus opgegraven. Alle botten en andere vondsten zijn gefoto gra feerd, beschreven en voorzichtig mee genomen. De botten lagen trouwens kriskras door elkaar, wat aangeeft dat de soldaat na eerst te zijn begraven verplaatst is. Van het skelet zijn wervels overgebleven, maar ook lange botten en delen van de schedel en het gebit. 6 Kunnen we iets zeggen over hoe de Rus er uit zag? Toen de archeologen de Rus vonden, zagen ze het eerst zijn schedel. De witte tanden waren goed te zien in het zand. Wat opviel was dat twee van zijn voortanden over elkaar heen stonden. Een speciale skeletonderzoeker gaat er nog beter naar kijken, dan zullen we nog meer te weten komen over de Rus. Daarnaast is het bijzonder dat de schedel bewaard is gebleven. Van deze schedel kan een reconstruc tie gemaakt worden. Pas dan weten we hoe de Rus er heeft uitgezien. 7 Wat voor kleding droeg hij en hoe kan je zien dat hij uit Rusland komt? Als soldaat droeg hij een uniform en hiervan hebben we resten gevonden in het graf. Er zijn 45 tinnen knopen overgebleven, die bolvorming en typisch Russisch zijn. De knopen waren vermoedelijk afkomstig van de uniformjas, van de lappen die hij om zijn benen had en mis schien ook van een rugzak. Het is bekend dat de Russische rugzakken veel knopen hadden. Deze knopen waren niet opgenaaid, maar bevestigd met leren vetertjes. Stukjes leer zaten nog aan een paar knopen vast. Er lagen twee opvallend grote knopen bij, ter grootte van een twee euromunt. Waar die knopen precies zaten weten we niet.
6 De Rus 7 8 Had hij iets bij zich van thuis? Als aandenken bijvoorbeeld? In het graf van de Rus lag een stuk van een leren tas met een plaatje van koper. Op het plaatje stond een adelaar. De Russen hadden zulke adelaars ook op hun legervlaggen. Bij de tas lag een vuursteen, dat noemen we een vuur kets. Zulke ketsen werden gebruikt om geweren (musketten) af te vuren. Wellicht bewaarde de soldaat deze vuursteen als reservekets in zijn patroontas. Het is heel goed mogelijk dat hij in de tas ook dingen van thuis had meegenomen, zoals een briefje van zijn moeder, maar dat is helaas niet terug gevonden. 9 Waarom is dit een belangrijke vondst? De oorlog van 1799 is een beetje een vergeten oorlog. Heel veel soldaten uit Engeland, Rusland, Frankrijk en Nederland zijn daarbij gestorven, maar je leert er op school eigenlijk niks over. Er is in die tijd veel geschreven over de aanvallen, de overwinningen en de leiders. Daarnaast zijn er nu nog plaatsen die ver wijzen naar de dode soldaten, zoals het Russenduin in Castricum en de Doodelaan in Bergen. De duizenden soldaten liggen op verschillende plekken in Noord-Holland begraven en het is bijzonder dat er soms een soldaat wordt terug gevonden. De oorlog van 1799 komt dan heel dichtbij, vooral omdat we dankzij archeologisch onderzoek veel leren over de soldaat zelf. Dat maakt het persoonlijker dan de grote oorlogsverhalen in de oude boeken. 10 Wat gebeurt er nu met de soldaat? De archeologen doen meer onderzoek om zoveel mogelijk te weten te komen over de Rus en zijn leven. Daarna wordt de soldaat zorgvuldig bewaard in het Provinciale depot voor bodemvondsten. Als in 2014 het nieuwe depot Huis van Hilde in Castricum opengaat zal de Rus daar een mooie plaats krijgen. Hij is dan vlakbij de Engelse soldaat uit 1799, die in 2011 in de Zijpe is gevonden. Samen vormen ze een bijzondere herinnering aan een zware oorlog tussen belangrijke Europese landen die in Noord- Holland werd uitgevochten. Huis van Hilde Deze vondst is eind 2014 te zien in Huis van Hilde, archeologie centrum provincie Noord-Holland. Aan de hand van archeologische vondsten toont het centrum in Castricum de gehele Noord- Hollandse geschiedenis van de Steentijd tot de Tweede Wereldoorlog. In de tentoonstelling staat een aantal historische mensen centraal. Zij zijn op ware grootte gereconstrueerd naar hun gevonden skelet en bijbehorende wapens, kleding en/of voor werpen. In de tentoonstelling zijn onder andere de Steentijdman, Willem en Hillegonde van Brederode en Hilde te zien. Huis van Hilde besteedt ook aandacht aan onderzoeksmethoden, conservering, restauratie en educatie. Het gebouw biedt straks ruimte voor ontvangsten en horecafaciliteiten. www.huisvanhilde.nl Colofon Uitgave Postbus 123 2000 MD Haarlem Tel.:(023) 513 4080 Fax: (023) 514 4040 Internetadres: www.noord-holland.nl E-mailadres: info@www.noord-holland.nl Eindredactie Directie Middelen Sector Communicatie Tekst Ceciel Nyst, Adviseur Archeologie Cultuur Compagnie Noord-Holland Beeld, John Meijer Provinciale Atlas Noord-Holland Hollandia Archeologen Grafische verzorging, MediaProductie Haarlem, november 2013
Bezoekadressen Bestuur Dreef 3, Haarlem Ambtelijke organisatie Houtplein 33, Haarlem Hoe kunt u ons vinden? Postadres Postbus 123 2000 MD Haarlem Telefoon 023 514 31 43 Fax 023 514 31 43 Internet www.noord-holland.nl E-mail 0post@noord-holland.nl