Omgaan met dyslexie AANVRAAG VAN FACILITEITEN VERLENGING LETTERTYPE, LETTERGROOTTE, REGELAFSTAND SPELLINGSCONTROLE LAPTOPGEBRUIK TIJDENS TOETSEN ZITPLAATS TIJDENS TOETSWEEK TOETSINZAGE BOEKEN DAISYSPELERS EN VOORLEESSOFTWARE CENTRAAL SCHRIFTELIJK EXAMEN EN SCHOOLEXAMENS 2 3 4 5 6 7 8 9 11 12 BIJLAGE 1: PROTOCOL VOOR LEERLINGEN MET DYSLEXIE OP HET SINT MAARTENSCOLLEGE HAVO/VWO 14 BIJLAGE 2. FACILITEITEN VOOR LEERLINGEN MET EEN ANDERE LEERBEPERKING DAN DYSLEXIE 16 1
Aanvraag van faciliteiten Aanvraag van faciliteiten dient te gebeuren via een aanvraagformulier. De mentor (of teamleider) vult dit formulier in en dient het in bij het zorgteam. Het zorgteam adviseert de locatiedirecteur. Indien het verzoek is goedgekeurd, gaat het formulier naar de roostermaker en de administratie. De leerling wordt vervolgens in het bestand faciliteiten opgenomen. De mentor ontvangt het formulier terug en licht de ouders en de leerling in. Het formulier wordt in het dossier van de leerling opgeborgen. De verklaringen blijven in het bezit van het zorgteam. Aanvragen dienen uiterlijk 3 weken voorafgaande aan de toetsweek te worden ingediend (m.u.v. spoedgevallen). 2
Verlenging Dyslectische leerlingen hebben recht op extra tijd: 15 minuten bij toetsen t/m 60 minuten. Bij langere toetsen geldt maximaal 30 minuten verlenging. Tijdens toetsweken ontvangen dyslectische leerlingen altijd verlenging. Tijdens toetsen gepland gedurende de gewone lesweken is het niet mogelijk verlenging aan te bieden. Daarom wordt de toets voor dyslectische leerlingen ingekort. De regel is dat een redelijke hoeveelheid niet gemaakt hoeft te worden. De docent zet boven het proefwerk welke vragen niet gemaakt hoeven te worden door de dyslectische leerlingen of andere leerlingen, die ook recht op verlenging hebben. Tijdens luistertoetsen hebben dyslectische leerlingen recht op een verlengd interval. 3
Lettertype, lettergrootte, regelafstand Toetsen worden op lettergrootte 12 van een duidelijke lettertype ( arial of times roman ) aangeboden. Op basis van ervaringen en contacten met het College van Examens is besloten om de toetsen met een standaard regelafstand 1,2 aan alle leerlingen aan te bieden. Omdat we het lettertype en de regelafstand aanpassen, is het niet langer nodig het lettertype te vergroten. Sterker nog, vanaf 2012-2013 verbiedt het College van Examens het om de examens nog verder te vergroten. Met ingang van het examen 2013 is het niet meer nodig en niet meer toegestaan dat scholen zelf een vergroting van de (school)examens maken. In 2013 worden namelijk alle (papieren) centrale examens geleverd in Arial puntgrootte 12. Tot en met het examen 2012 is de puntgrootte standaard Arial 11. Puntgrootte 12 wordt internationaal beschouwd als een lettergrootte die ook voor kandidaten met een leesbeperking werkbaar is. Door de levering in puntgrootte 12 vervalt de noodzaak voor scholen om zelf te vergroten. Met deze wijziging zijn de centrale examens in lijn met wat op grond van het dyslexieprotocol op veel scholen al gebruikelijk is. Voor scholen betekent dit een vermindering van de organisatielast rondom het examen. De dyslectische kandidaat kan voortaan zijn examen maken vanaf het originele papier en is niet meer aangewezen op de A3-vergroting. De letters in tabellen en grafieken worden niet tot puntgrootte 12 vergroot. Een loep (lineaal) kan voor de gewenste vergroting zorgen. Als kandidaten in de jaren voorafgaand aan het examen werken met op de kopieermachine vergrote toetsen (vaak ongeveer puntgrootte 15), dan kan gewenning aan deze zeer grote letter ontstaan waardoor de op zichzelf voldoende grote letter in puntgrootte 12 als te klein wordt ervaren. Het College voor Examens beveelt scholen daarom aan om in lijn met het dyslexieprotocol zoveel mogelijk ook in de toetsen voorafgaand aan het examen uit te gaan van punt 12 voor alle kandidaten, en niet (extra) te vergroten. bron: Wijziging hulpmiddelen voor dyslectische kandidaten donderdag 29 september 2011 www.examenblad.nl 4
Spellingscontrole Bij andere vakken dan de talen worden dyslectische leerlingen niet beoordeeld op spelling. Dit geldt niet bij formules binnen de exacte vakken. Bij de talen worden dyslectische leerlingen die de spellingscontrole gebruiken, in de normering hetzelfde beoordeeld als niet-dyslectische leerlingen. Indien de leerling ervoor kiest een toets zonder laptop te maken, gelden de oude regels van de sectie m.b.t. spelling. Idioomtoetsen worden nooit op de laptop gemaakt. Spelling telt dus mee in de beoordeling. 5
Laptopgebruik tijdens toetsen Alle leerlingen met dyslexie mogen hun toetsen, m.u.v. idioomtoetsen op de laptop schrijven. De leerling mag beslissen bij welk vak hij de laptop gaat gebruiken. Het kan zijn dat het niet handig is een toets op de laptop te maken, bv. bij wiskunde of natuurkunde. Indien leerlingen een laptop in de toetsweek willen gebruiken, moeten zij en hun ouders een contract hierover ondertekenen. In dit contract staan de voorwaarden voor laptopgebruik en de consequenties van misbruik genoemd. Het contract wordt bij de teamleider ingediend. Onderbouw Dyslectische leerling van de onderbouw mogen op hun eigen laptop werken. Het is de verantwoordelijkheid van de leerling een opgeladen laptop mee te brengen. De leerlingen die op de laptop werken, gaan op een aangewezen plaats in het lokaal zitten. Toetsen buiten de toetsweken worden ingeleverd zoals de docent dat aangeeft (bv. email). Tijdens toetsweken worden toetsen via email ingeleverd. De leerling stuurt op het einde van de toetstijd samen met de surveillant zijn werk in een email aan de docent en ook aan toetsweekhavovwo@sint-maartenscollege.nl. Op deze manier hebben we 2 adressen waar de toets aankomt. Ook moet de leerling de toets via de schoolmail opsturen; er blijft dan ook een kopie in verzonden berichten. Bovenbouw De leerling schrijft zich in voor laptopgebruik via teletop. Op de dag van de toets dient de leerlingen 15 minuten voorafgaande aan de toets aanwezig te zijn. De leerling plaatst zijn laptop in de zaal op zijn zitplek. De laptop moet opgeladen en afgesloten zijn. Er zijn geen stroomvoorzieningen. Indien de accu van de laptop dreigt uit te vallen, moet de leerling snel zijn toetsgegevens opslaan en op papier verder werken. De laptop wordt opgestart via een USB-stick, die door de school wordt aangeschaft en waarvan de kosten aan de ouders worden doorberekend (minder dan 20 euro). Als de leerling met de toets klaar is, dient hij de toets op de USB-stick op te slaan en de laptop geheel af te sluiten voordat hij de stick verwijdert. Indien de USB-stick wordt verwijderd voordat hij correct is afgesloten, kunnen data verloren gaan. Dit is de verantwoordelijkheid van de leerling. Na afloop van de toetszitting gaat de leerling met de USB-stick naar het administratie/roosterbureau om zijn toets uit te printen. Als de toets is uitgeprint, moet de leerling een paraaf op elk blad zetten. De USB-stick blijft in het bezit van de school. 6
Zitplaats tijdens toetsweek Tijdens de toetsweek zitten onderbouw leerlingen met recht op faciliteiten in hetzelfde lokaal als hun klasgenoten. Ze mogen langer doorwerken. De surveillant dient te zorgen dat de klas rustig blijft. Bovenbouw leerlingen met enkel en alleen dyslexie zitten in de toetszalen. Leerlingen met een diagnose anders dan dyslexie of met een dubbel diagnose (bv. dyslexie + ADD) zitten in V1/V2. In de toetszalen zitten de dyslectische leerlingen bij elkaar en zo ver mogelijk van de deur verwijderd. Dyslectische leerlingen die gebruik maken van de laptop, zitten ook in de toetszalen. Leerlingen, die van een laptop gebruik maken, zitten in de achterste rij van de zaal. Alleen tijdens luistertoetsen komen dyslectische leerlingen apart te zitten, dit wegens het verlengde interval (d.w.z. extra tijd om de antwoorden op de meerkeuze vragen te lezen). 7
Toetsinzage De sectie bepaalt of een leerling het antwoordvel of de vragenblaadjes van een toets mag meenemen. Indien één of beiden op school moeten blijven, kan de leerling de toets/antwoorden/correctiemodel (evt. met zijn RT) inzien. In dit geval is het maken van een kopie niet toegestaan. 8
Boeken De school is verplicht leerlingen met dyslexie gesproken boeken (voor Daisy speler) of gescande boeken, die met voorleessoftware verklankt kunnen worden (bv Kurzweil of Sprint), aan te bieden. Scholen stellen ook aangepaste schoolboeken beschikbaar, zoals gesproken boeken, brailleboeken en vergrotingen. Deze boeken worden speciaal gemaakt voor leerlingen met een beperking zoals visueel gehandicapten of voor leerlingen met dyslexie. Meer informatie over aangepaste boeken is te vinden op de website van de stichting Dedicon. bron: http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/voortgezet-onderwijs/lesgeld-en-schoolkostenvoortgezet-onderwijs Een lijst met beschikbare titels (liefst 91 bladzijden) van gescande boeken is op de website van Dedicon te downloaden http://www.dedicon.nl/home. De boeken zijn in Kurzweil of Sprint te verkrijgen. De programma s Kurzweil en Sprint draaien alleen onder Windows (dus onder Parallels of Bootcamp op de Mac). De lijst met ingesproken boeken (Daisy) is niet op de website van Dedicon beschikbaar; de school heeft deze lijst opgevraagd. > Protocol voor het bestellen van digitale boeken via school: Leerlingen met dyslexie kunnen gebruik maken van gesproken schoolboeken. Alle informatie over gesproken schoolboeken kunt u vinden op www.steunpuntdyslexie.nl In de onderbouw is een hulpprogramma als kurzweil, sprint of sprint plus aan te raden. In de bovenbouw wordt geadviseerd vooral met Daisybestanden te oefenen, omdat deze gebruikt mogen worden bij het centraal schriftelijk examen. Tijdens het examen mag een Daisyspeler met cd-rom gebruikt worden. De examens worden op Daisy cd-rom geleverd, maar kunnen ook op een laptop beluisterd worden. Je mag alleen gebruik maken van dit hulpmiddel als je daarmee geoefend hebt voorafgaand aan je examen. > Vergoeding zorgverzekering/aftrekpost belastingaangifte Leerlingen met dyslexie kunnen een Daisyspeler vergoed krijgen vanuit het basispakket van de zorgverzekering. Zorgverzekeraars stellen verschillende voorwaarden aan deze vergoeding. Daarnaast kunnen kosten in verband met dyslexie worden opgenomen als aftrekpost in de belastingaangifte, onder het kopje «bijzondere ziektekosten». 9
> Om voor digitale schoolboeken in aanmerking te komen moet je de volgende stappen ondernemen. 1. Stuur een digitale kopie van je dyslexieverklaring naar: (boekensmc@sintmaartenscollege.nl) De school kan pas boeken bestellen als een kopie van deze dyslexieverklaring bij Dedicon binnen is. 2. Aan het begin van het schooljaar kun je een lijst krijgen met de schoolboeken die digitaal besteld kunnen worden. Die lijst kan bij de heer van Est opgehaald worden. 3. Je bekijkt thuis welke boeken je echt nodig hebt en dus ook echt gaat gebruiken. Die boeken kruis je aan op de lijst. Het zijn extra kosten voor de school, dus houd rekening met die extra kosten en denk na voor je een boek aankruist. 4. Noteer RECHTS bovenaan de bijgevoegde boekenlijst of je digitale schoolboeken bestelt voor een Daisyspeler of voor Kurzweil, Sprint of Sprintplus. 5. Lever de lijst in bij dhr. van Est, die vervolgens de schoolboeken bestelt. 6. Zodra de CDroms binnen zijn wordt dit gemeld op de schoolsite bij HAVO/VWO boekeninformatie. 7. Lever aan het eind van het schooljaar de cd-roms weer in samen met je papieren schoolboeken. 10
> Daisyspelers en voorleessoftware Daisy staat voor Digital Accessible Information System en is een internationale standaard voor digitale audioboeken. Daisy spelers kunnen bestanden via een CD/USB of SD-kaart accessen. De meest ziektekostenverzekeringen vergoeden een Daisyspeler: http://www.lexima.nl/artikelen/dyslexie/vergoeding-daisy Ook is er software die Daisybestanden kan afspelen op computers/laptops met een windows-omgeving. Amis is gratis beschikbaar ook in het Nederlands. Maar werkt dus alleen onder Windows (dus Parallels of Bootcamp). http://www.daisy.org/amis Ook is er een aantal voorleesprogramma s beschikbaar. Op de MacBook draaien er twee, namelijk Ghostreader (http://www.convenienceware.com/ghostreader.php) en Claroread (http://www.lexima.nl/ouders/categorie/claroread). De school doet geen uitspraak over de kwaliteit/functionaliteit van de programma s. Indien Parallels of Bootcamp is gestart, kunnen Kurzweil en Sprint op de Macbook functioneren. Op de MacBook is een programma dat voorleest (VoiceOver). http://support.apple.com/kb/ht2529?viewlocale=nl_nl Deze stem leest alleen Engelse teksten correct voor. Voorleessoftware is van de inkomstenbelasting aftrekbaar (http://www.lexima.nl/artikelen/dyslexie/fiscaal-voordeel). 11
> Centraal schriftelijk examen (CSE) en schoolexamens Artikel 55 van het Eindexamenbesluit bepaalt dat de directeur van de school bij school- en centraal examen aanvullende maatregelen kan treffen gericht op het bevorderen van de toegankelijkheid van de examens voor kandidaten met een beperking. In het algemeen geldt: De directeur meldt de aanpassingen bij school- en centraal examen tijdig bij de inspectie. Bij niet objectief waarneembare beperkingen is een verklaring nodig van een door zijn beroepsgroep erkende deskundige. Aanpassingen bij het centraal examen moeten zijn voorafgegaan door vergelijkbare aanpassingen in onderwijs en schoolexamen. Het aanpassen van het centraal examen (of het beoordelingsvoorschrift) door de directeur is niet toegestaan. Niet toegestaan is extra informatiemateriaal dat mogelijk een deel van de exameneisen vervangt. Hulpmiddelen als reken- en spellingskaarten of digitale woordenboeken zijn niet toegestaan. bron: kandidaten met een beperking centrale examens 2013 - Bijlage bij de septembermededeling centrale examens 2013. Het College voor Examens levert de centrale examens zowel op een Daisy CD als PDF bestand voor voorleessoftware. In dit kader verstuurt het Sint-Maartenscollege ieder jaar een brief naar de ouders van de dyslectische examenkandidaten om te informeren of ze hiervan gebruik willen maken. Er is oefenmateriaal voorhanden in de vorm van Daisy CD s die gebruikt werden tijdens het CSE van het voorafgaand jaar. Bij examens@duo.nl kunnen Daisy s van oudere examens ook tegen vergoeding van handlingskosten worden besteld. Geef daarbij vak(ken) en schooltype door. In het eerste tijdvak zijn er voor alle examens Daisy CD s beschikbaar. De enveloppen met de Daisy-CD mogen niet voorafgaand aan het examen worden geopend. Om verschillende logistieke redenen wordt de Daisy uitsluitend op CD geleverd. Als tijdens het examen gebruik wordt gemaakt van een Daisyspeler of computer/terminal zonder CD-speler, dan heeft de school de volgende mogelijkheden; a. aanschaf van losse, op de USB-poort aan te sluiten DVD-spelers; b. overzetten van het Daisy-bestand op een USB-stick of geheugenkaart. Dit mag direct voorafgaand aan de examenzitting gebeuren, maar dan wel onder toezicht en in de examenruimte. bron: kandidaten met een beperking centrale examens 2013 - Bijlage bij de septembermededeling centrale examens 2013 blz 6 12
Indien een leerling een herexamen in het tweede tijdvak doet en auditieve ondersteuning wenst, moet de school hiervoor zorgen. Voor het tweede tijdvak van de vakken Engels en Nederlands ontvangt de school met ingang van het centraal examen 2013 ook Daisy CD s. De reden hiervoor is dat de kans dat op een school een dyslectische kandidaat bij het centraal examen Nederlands of Engels tweede tijdvak een Daisy zou willen gebruiken, groter is dan bij veel andere vakken. Alle kandidaten hebben immers Nederlands en Engels in hun vakkenpakket, deze examens bevatten bovendien relatief veel nauw luisterend leeswerk, en deze vakken hebben vanaf 2013 bij de uitslag een zwaardere positie gekregen. (kernvakkenregel) De tweedetijdvak-daisy (van Nederlands en Engels) wordt in maar één exemplaar geleverd. De school kan, binnen de examenruimte en onder toezicht direct voorafgaand aan de afname, het geleverde exemplaar kopiëren. Nadere instructie volgt bij de maart-mededeling. bron: kandidaten met een beperking centrale examens 2013 - Bijlage bij de septembermededeling centrale examens 2013 blz 6. De school dient erop toe te zien dat verboden zaken niet worden gebruikt. Dat geldt ook voor verbinding van de computer met de buitenwereld via internet of e-mail. De school start in 2012/2013 met een pilot waarin met behulp van het Apple programma Ghostreader auditieve ondersteuning wordt aangeboden bij een beperkt aantal schoolexamens. De school onderzoekt of dit voorleesprogramma hiervoor structureel kan worden ingezet, maar vindt het van het uiterste belang dat ook de validiteit van de schoolexamens wordt gewaarborgd. Als de pilot als positief wordt ervaren door de betrokken examenkandidaten zullen we deze auditieve ondersteuning verder uitbreiden naar de schoolexamens in de voorexamenklassen HAVO 4 en VWO 4,5. De kosten van het programma Ghostreader, de voicecredits en de te gebruiken USB zullen bij de ouders in rekening worden gebracht. Richtlijn voor het totaalpakket: 80 euro. Dit bedrag wordt eenmalig in rekening gebracht. De kandidaat kan er vervolgens zijn/haar hele bovenbouw carriere mee werken. 13
> Bijlage 1: Protocol voor leerlingen met dyslexie op het Sint Maartenscollege HAVO/VWO Leerlingen, die van extra faciliteiten gebruik willen maken, moeten een dyslexieverklaring hebben. De verklaring dient door een erkend specialist te worden opgesteld. Deze regeling geldt voor zowel de onderbouw als de bovenbouw. Dus eerst de verklaring, dan de faciliteiten. De faciliteiten worden via het aanvraagformulier faciliteiten door de mentor aangevraagd. Alle aanvragen dienen uiterlijk 3 weken voorafgaand aan een toetsweek te worden ingeleverd. Indien een aanvraag te laat is ingediend, gaat een evt. honorering van de faciliteiten pas aan het begin van de daaropvolgende toetsweek van start. Faciliteiten voor leerlingen met dyslexie Leerlingen met dyslexie mogen de laptop ook bij toetsen gebruiken (m..u.v. idioomtoetsen). Tijdens laptopgebruik mag te allen tijde de spellingscontrole aanstaan. Indien leerlingen m.b.v. de laptop tijdens een toets fraude plegen, wordt hun gebruik van de laptop tijdens toetsen voor de rest van het schooljaar ontzegd. Bovendien worden de leerlingen geconfronteerd met een sanctie conform het examenreglement. Bij andere vakken dan de talen worden dyslectische leerlingen niet beoordeeld op spelling. Dit geldt niet bij formules binnen de exacte vakken. Bij de talen worden dyslectische leerlingen die de spellingscontrole gebruiken, in de normering hetzelfde beoordeeld als niet-dyslectische leerlingen. De docent maakt de leerling duidelijk hoe het cijfer tot stand is gekomen. Dyslectische leerlingen hebben recht op extra tijd: 15 minuten bij toetsen t/m 60 minuten. Bij langere toetsen geldt maximaal 30 minuten verlenging. Tijdens toetsweken ontvangen dyslectische leerlingen altijd verlenging. Tijdens toetsen gepland gedurende de gewone lesweken is het niet mogelijk verlenging aan te bieden. Daarom wordt de toets voor dyslectische leerlingen ingekort. De regel is dat een redelijke hoeveelheid niet gemaakt hoeft te worden. De docent zet boven het proefwerk welke vragen niet gemaakt hoeven te worden door de dyslectische leerlingen of andere leerlingen die ook recht op verlenging hebben. 14
Tijdens luistertoetsen hebben dyslectische leerlingen recht op een verlengd interval. Lesmateriaal, proefwerken en schriftelijke overhoringen moeten duidelijk, overzichtelijk en in getypte vorm aangeboden worden in minimaal lettergrootte 12 van een duidelijke lettertype en regelafstand 1,2. Hiermee vervalt de noodzaak om een toets in zijn geheel te vergroten. Voor alle leerlingen geldt dat, conform het examenreglement, RT-ers en/of huiswerkbegeleiders samen met de leerlingen de gemaakte toetsen op school mogen inzien. 15
> Bijlage 2. Faciliteiten voor leerlingen met een andere leerbeperking dan dyslexie Er wordt onderscheid gemaakt tussen een tijdelijke en een blijvende toekenning van faciliteiten. Permanente toekenning Er zijn leerlingen die wel de capaciteiten hebben voor ons niveau van onderwijs, maar gehinderd worden door een leerprobleem, zoals bijv. autisme, dyscalculie, ADHD, ADD. Voor alle (niet-dyslectische) leerlingen die aanspraak willen maken op extra faciliteiten geldt dat zij eveneens een officiële verklaring van een gecertificeerd specialist moeten overhandigen, een zogeheten DSM-IV verklaring. Tijdelijke toekenning Wegens bijzondere psychologische of medische situaties kan een leerling in aanmerking komen voor de tijdelijke toekenning van faciliteiten. Tenzij er sprake is van een objectief waarneembare lichamelijke handicap (bv gebroken arm), moet er een verklaring die door een ter zake deskundige psycholoog of orthopedagoog is opgesteld, ingeleverd worden. In alle gevallen voegt de mentor deze verklaringen aan het aanvraagformulier toe. Het toekennen van faciliteiten geschiedt op de persoon, op basis van de aard van het leerprobleem. De procedure voor toekenning staat vermeld op het aanvraagformulier. Net als bij dyslexie moeten, behalve in spoedgevallen, alle aanvragen minstens 3 weken voorafgaand een toetsweek worden ingediend. Indien een aanvraag te laat is ingeleverd, gaat een evt. honorering van faciliteiten pas met ingang van de daaropvolgende toetsweek van start. Voor kandidaten met bijvoorbeeld een beperking in het autistisch spectrum of ADHD worden geen aangepaste examens geleverd. De school kan, zonder iets aan de exameneisen te wijzigen, de examencondities voor deze kandidaten optimaliseren door bijvoorbeeld het voorkomen van afleiders en het structureren en vooraf laten ervaren van de regels bij de afname. Daarnaast kan, bij aanwezigheid van een deskundigen rapport en met melding aan de inspectie, op grond van artikel 55 beperkte tijdsverlenging worden toegekend. Tijdsverlenging is er ook voor kandidaten met diabetes. Ook voor kandidaten met dyscalculie geldt het bovenstaande. Er zijn geen aangepaste examens, of aangepaste correctieregels. Ook is extra informatiemateriaal (rekenkaart) niet toegestaan. Een rekenmachine is bij alle centrale examens voor alle kandidaten toegestaan, maar bij de rekentoets kan alleen de ingebakken rekenmachine worden gebruikt bij opgaven waar die verschijnt. Een deel van de opgaven moet zonder rekenmachine worden gemaakt. bron: kandidaten met een beperking centrale examens 2013 - Bijlage bij de septembermededeling centrale examens 2013 blz 11 16