Second Life: onschuldige fantasiewereld of leerschool voor pedofielen? Lisette Thonen 1COB 25 juni 2007 - Ondewijsmodule Medialandschap Hogeschool InHolland School of Communication and Media
Second Life: onschuldige fantasiewereld of leerschool voor pedofielen? Lisette Thonen 25 juni 2007 Second Life is een virtuele wereld op internet. In Second Life kun je alles zijn wat je wilt zijn en misschien in het échte leven niet kunt zijn. In Second Life ben je je ideale zelf. Niels Schuddeboom kan in Second Life lopen en zelfs vliegen terwijl hij in zijn eerste leven in een rolstoel zit 1. Dit klinkt allemaal alsof de voorspelling van het computopia van de optimisten uit de jaren 90 van de vorige eeuw uitgekomen is 2. De realiteit is echter lang niet zo rooskleurig. Zoals de marketeer Geursen in 1994 al voorspelde, kun je in cyberspace echt vaak niet meer goed onderscheiden van onecht : illusie en werkelijkheid lopen in de virtual reality door elkaar 3. Deze nauwe verstrengeling van realiteit en virtualiteit betekent dat Second Life een weerspiegeling is van het echte leven. Naast gewone burgers, gemeenten en een economie kent Second Life ook een schaduwzijde: speciale ruimten waar virtuele kinderporno vrij spel heeft. Deze framing 4 zet de digitale fantasiewereld van Second Life in een ander licht. Of beter gezegd, in het duister. De schaduwkant van het alom geprezen Tweede Leven laat ons de nieuwste vorm van virtuele kinderporno zien. Zou deze virtuele kinderporno strafbaar moeten worden gesteld? Kent virtuele kinderporno in Second Life gevaren of risico s voor het echte leven? Wat is ethisch verantwoord en wat niet meer? Dit zijn vragen waar de Nederlandse politiek, psychologie en jeugdhulpverlening sinds de uitbraak van dit issue mee worstelen. 1 Aflevering Netwerk (2007) 2 K. van Wijk (2003), p. 306 3 K. van Wijk (2003), p. 278 4 K. van Wijk (2003), p. 377
Virtuele kinderporno strafbaar? De discussie over het wel of niet strafbaar stellen van kinderporno in Second Life is niet zomaar uit de lucht komen vallen. Al in 2001 was er een discussie over virtuele kinderporno gaande. In januari 2001 meldde het Dossier Kinderporno van het NRC Handelsblad: Minister Korthals (Justitie) wil kinderporno voortaan ook strafbaar stellen als het pornografisch karakter van een afbeelding is verkregen door digitale montage, zonder dat een kind daadwerkelijk is misbruikt. 5 In deze voorfase van het issue 6 was nog niet iedereen overtuigd van het mogelijke kwaad van virtuele kinderporno. Femke Halsema betoogde in een artikel van het Groenlinks Magazine: Werkelijke kinderpornografie is allesbehalve kunst. Maar virtuele kinderpornografie is een product van de menselijke fantasie. En de menselijke fantasie, hoe gruwelijk en verdorven ook, zou wat mij betreft niet strafbaar mogen worden gesteld. 7 De uitspraak van Femke Halsema vond vooral gretig aftrek op de website pedofilie.nl. Verder heeft zij geen invloed kunnen uitoefenen op het wel of niet 5 Dossier Kinderporno NRC Handelsblad (2001) 6 K. van Wijk (2003), p. 358 7 Femke Halsema (2001) strafbaar stellen van virtuele kinderporno in de latere discussie omtrent Second Life. Bijna twee jaar later, in oktober 2002 meldde Justitie middels een persbericht het volgende: Virtuele kinderpornografie is vanaf vandaag strafbaar. ( ) Virtuele kinderpornografie is kinderpornografie waarvoor kinderen niet daadwerkelijk fysiek zijn misbruikt of gebruikt, maar waarbij afbeeldingen (digitaal)zijn gemanipuleerd. 8 Vóór deze wijziging van de zedelijkheidswetgeving kon kinderpornografie alleen strafbaar worden gesteld als er fysieke betrokkenheid van kinderen was. Ten tijde van deze wetswijziging bestond Second Life nog niet en had de wetswijziging alleen betrekking op virtuele beelden die niet- of nauwelijks van de werkelijkheid te onderscheiden waren, zoals kinderporno via webcams. Na de wijziging van de zedelijkheidswetgeving leek het issue over kinderpornografie, met name virtuele kinderpornografie, te zijn afgesloten. De pedopartij roert zich Een lange tijd heerste er rust omtrent dit gevoelige onderwerp totdat de nieuwe Partij voor Naastenliefde, Vrijheid en Diversiteit in mei 2006 haar Definitief Verkiezingsprogramma bekend maakte. 8 Persbericht Justitie (2002)
In dit verkiezingsprogramma stond onder meer: Jongeren mogen sinds 2002 seksuele contacten aangaan vanaf zestien jaar. Vóór 2002 mochten zij dit onder voorwaarden vanaf twaalf jaar. Jongeren laten zich niet beschermen als ze dat niet willen: jongeren geven aan dat ze zelf willen kunnen bepalen met wie ze seksuele contacten aangaan. De PNVD wil op den duur deze leeftijdsgrens helemaal afschaffen. 9 Ook gaf de PNVD aan dat privé-bezit van kinderpornografie toegestaan zou moeten zijn. Een verbod op bezit van kinderporno was volgens hen censuur. Dankzij deze controversiële standpunten kreeg de PNVD in de volksmond al snel de naam Pedopartij. Een partij die de verkiezingen mede dankzij deze extreme etikettering 10 nooit gehaald heeft. Second Life in het nieuws In 2006 begint de (achteraf gezien korte) glorietijd van Second Life in Nederland. Het televisieprogramma Radar wijdt een hele uitzending aan het fenomeen. In het grootste deel van de uitzending wordt op neutrale wijze verteld over de mogelijkheden van Second Life. Aan het eind van het programma wordt kort aandacht besteed aan de eventuele 9 Partij voor Naastenliefde, Vrijheid & Diversiteit (2002) 10 K. van Wijk (2003), p. 46 gevaren van Second Life. Keith Baker, verslavingsdeskundige van het Game Zone Center en Peter van der Wel, nieuwe-media-adviseur van Rijnconsult reageren beide op verschillende stellingen (die overigens door een avatar worden getypt). Op de stelling ik ben ongevaarlijk reageert Peter van der Wel enigszins naïef: Ja ik denk dat Second Life ongevaarlijk is. Het is een heel mooi middel om dingen te doen die je in het normale leven niet kunt doen. Om een voorbeeld te geven: je kan in Second Life makkelijk contacten leggen met mensen. Je krijgt eigenlijk geen ruzie met mensen, je krijgt nooit een klap voor je kop als je iets verkeerd doet. 11 Deze positieve houding is typisch voor een early adopter bij de introductie van een nieuw medium. 12 Peter van der Wel ziet het nieuwe medium als baanbrekend in de ontwikkeling van de technologie. Schuilt in die laatste uitspraak van Peter van der Wel misschien wel de kern van het gevaar van Second Life? Het ontbreken van regels en gezag? Keith Baker is minder positief over de wereld waar alles kan en alles mag: Ik vind Second Life juist heel gevaarlijk voor een klein groepje mensen. Dat zijn de mensen die ontevreden zijn met hun echte wereld en in Second Life kunnen ze een 11 Radar (2006) 12 K. van Wijk (2003), p. 311
wereld creëren die gewoon helemaal niet echt is. Ze kunnen worden wie ze willen worden. 13 Langzaamaan stellen meer mensen vraagtekens bij het tot nu toe alom geprezen tweede pixelleven. Barones Susan Greenfield, lid van het Engelse Hogerhuis, waarschuwt voor het mogelijke gevaar: deelnemers aan Second Life lopen het gevaar van een vervagende grens tussen hun kunstmatige identiteit in omgevingen als Second Life en hun voorkomen in de realiteit. Het maakt voor de menselijke geest niet zo veel uit of de interacties waardoor ze zich laat beïnvloeden nu van de reële of virtuele wereld komen: "Ik wil niet klinken als een Luddite, maar we moeten ons ervan bewust zijn dat we hiermee behalve onze online persoonlijkheid ook onszelf veranderen." 14 Met deze waarschuwing is zij de eerste die openlijk haar licht laat schijnen op de mogelijke invloed die Second Life kan hebben op het gedrag van mensen. Op basis van de uitspraak van Susan Greenfield kopte Planet kort erna op de website heel stellig: Second Life ook gevaarlijke kant. 15 In de week van 19 februari 2007 berichten ineens meerdere media over het bestaan van kinderporno in de digitale wereld van Second Life. Hiermee is het issue in Nederland geboren. 16 De verscherping van het issue Niet lang na deze bekendmaking kwam de Tweede Kamer al met de mededeling op de proppen dat ze een verbod willen op virtuele kinderporno op Internet. Het Openbaar Ministerie wil proefprocessen gaan voeren zodat jurisprudentie ontstaat over virtuele kinderporno op internetsites als Second Life. 17 Netwerk zou Netwerk niet zijn als het niet als geen ander razendsnel inspeelde op actuele discussies. Voor veel stakeholders was de uitzending van 20 februari van dit jaar een mogelijkheid het eigen standpunt duidelijk naar voren te brengen. Met deze uitzending luidde Netwerk de fase van de verscherping en verbreding in. 18 Thijs van den Brink vertelt dat Netwerk onderduikt in de virtuele sekswereld van Second Life. 19 Door de term onderduiken te gebruiken suggereert hij al dat Second 13 Radar (2006) 14 Planet (2007) 15 Planet (2007) 16 K. van Wijk (2003), p. 359 17 Trouw (Novum/ANP) (2007) 18 K. van Wijk (2003), p. 360 19 Netwerk (2007)
Life een wereld is waar dingen gebeuren die het daglicht niet kunnen verdragen. Liesbeth Groeneveld van Meldpunt Kinderporno Internet vraagt zich af welke zieke geesten zich bezig houden met dergelijke praktijken als kinderporno op Second Life. Wat bezielt iemand het om te denken dat je in een fantasiewereld wél dat soort dingen kan doen? We kunnen dat niet afmaken door te zeggen van het zijn toch geen échte kinderen. 20 Hiermee geeft Liesbeth Groeneveld aan dat onderscheid tussen échte en virtuele kinderporno niet zou moeten uitmaken voor het wel of niet strafbaar stellen ervan. tegenkomen ja, bij mensen die op een bepaald moment bij mij in behandeling gaan komen. 24 Hiermee komt het frame van de vage grens tussen de virtuele wereld en de werkelijke wereld waarin we leven duidelijk naar voren. Een handeling die je verricht in een fantasiewereld, zou gevolgen kunnen hebben voor je handelingen in de echte wereld. Met deze nieuwe insteek wordt Jos Buschman issue-owner en neemt de discussie een andere wending. Een wending die later door Hirsch Balin wordt doorgezet. Jos Buschman, psycholoog van de Van Mesdag Kliniek in Groningen zegt dat Second Life per definitie een leerschool voor pedofielen is. 21 Hij bedient zich hier van een aperte bewering gecombineerd met een zeer sterke etikettering. 22 Mensen die gaan interacteren binnen zo n medium, in seksuele handelingen, die hebben seks met kinderen in hun kop. Dat is heel simpel. 23 Volgens Jos Buschman is het goed mogelijk dat mensen die zich bezig houden met virtuele kinderporno op Second Life ook aangezet kunnen worden tot het plegen van seksueel misbruik in het echte leven. Dit gaan we nog Opvallend is dat Linden Lab, de ontwerper van Second Life, het issue sterk simplificeert. 25 Volgens het bedrijf is er gewoon sprake van een onschuldig, seksueel rollenspel. 26 Onderschat Linden Lab het negatieve effect dat dit issue kan hebben op het eigen bedrijf? De simplificatie van het issue en het late 20 Netwerk (2007) 21 Netwerk (2007) 22 K. van Wijk (2003), p. 45, 46 23 Netwerk (2007) 24 Netwerk (2007) 25 K. van Wijk (2003), p. 49 26 Netwerk (2007)
reageren wijzen op het handhaven van een bufferingstrategie 27, een keuze die het bedrijf misschien wel fataal zou kunnen worden. Jos Buschman reageert hier zeer stellig op: Het feit dat sommige mensen dit een rollenspel gaan noemen, suggereert dat als je het maar anders benoemt, dat het niet zo erg is. En dat zijn heel gevaarlijke patronen. 28 Hiermee maakt Jos Buschman duidelijk dat Linden Lab zich als bedrijf verantwoordelijker zou moeten opstellen. Wat deze discussie extra ingewikkeld maakt, is het feit dat de kinderen die op Second Life misbruikt worden, in het echte leven geen kinderen hoeven te zijn. Dit is zelfs onwaarschijnlijk omdat er een aparte versie van Second Life voor kinderen ontworpen is, juist om ze voor dit soort virtueel misbruik te behoeden. Gaat het hier om kinderporno? Of om porno met volwassenen die zich slechts voordoen als kinderen en zou dit punt doorslaggevend mogen zijn in het wel of niet strafbaar stellen van de virtuele porno? Samira Bouchibti, Tweede Kamerlid van de PvdA, vindt dat we de zaken niet moeilijker moeten voorstellen dan ze in feite zijn: Dit is een spel waarin je kinderen misbruikt. Dat moet gewoon 27 K. van Wijk (2003), p. 388 28 Netwerk (2007) verboden worden. 29 Ook zij ziet het belang van het onderscheid tussen echte of virtuele kinderporno niet in. Het gaat nog steeds om kinderen en of die nou echt zijn, of het nou echte mensen zijn of dat ze op het net driedimensionaal gemaakt worden. Dit kan niet! 30 Kitty Nooij schijnt licht op de discussie vanuit haar functie als officier van Justitie: Als de wetgeving met een artikel niet helemaal duidelijk is, dan heb je jurisprudentie nodig om goed te kunnen inschatten welke zaken je wel of niet gaat voorleggen aan de rechter. Omdat virtuele kinderporno iets is van de laatste tijd en het altijd even duurt voordat je het aan een rechter kunt voorleggen, beschikken wij nog niet over veel uitspraken. 31 Voorlopig zal de virtuele kinderporno in Second Life dus nog niet bestraft kunnen worden. Met de uitzending van Netwerk is het laatste woord over het virtuele kinderporno-issue nog niet gezegd. Verschillende media, zoals het opinieblad Elsevier 32, haken in op de uitzending en vatten samen wat door de belangrijke stakeholders is gezegd. Ook de ChristenUnie laat nu van zich horen. De partij noemt Second Life 29 Netwerk (2007) 30 Netwerk (2007) 31 Netwerk (2007) 32 Bas Benneker (2007)
onzedelijk en scheert hiermee alle mogelijkheden van en activiteiten op Second Life over één kam. 33 Het AD bericht dat het internetspel volgens de ChristenUnie een Sodom en Gomorra zou zijn, waar bezoekers komen voor erotisch vertier en waar gok- en gameverslaving aan de orde van de dag zijn. 34 term smakeloos wekt enigszins de suggestie dat virtuele kinderporno op Second Life een kwestie van smaak is. Zoals bijvoorbeeld het verven van je haar in zwart en rood als smakeloos kan worden gezien. Hirsch Balin s smaak is het in ieder geval niet, dat maakt hij wel duidelijk. Verbreding en vergroting Ook in België is de virtuele kinderporno op Second Life onderwerp op de mediaagenda geworden. Opmerkelijk voor het land dat al een publieke geschiedenis heeft in issues met betrekking tot kinderporno (Dutroux), stelt België de virtuele vorm van kinderporno op Second Life niet strafbaar. De Belgische minister van Justitie, Laurette Onkelinx zegt: Volgens de Belgische wetgeving is wat met virtuele kinderen gebeurt niet strafbaar. 35 In april 2007 slipte het issue de fase van verbreding en vergroting in. 36 Minister van Justitie Hirsch Ballin noemt de nabootsing van kinderporno op Second Life smakeloos. 37 Hiermee voorziet hij de virtuele kinderporno van een luchtiger en minder zwaar etiket 38 dan menig ander stakeholder tot nu toe heeft gedaan. De 33 ChristenUnie (2007) 34 ChristenUnie (2007) 35 Laurette Onkelinx (2007) 36 K. van Wijk (2003), p. 364 37 Hirsch Ballin (2007) 38 K. van Wijk (2003), p. 46 Hirsch Balin wil een onderzoek instellen naar de vraag of deelnemers aan de virtuele wereld van Second Life ook sneller geneigd zijn tot het uitvoeren van échte kinderpornografische handelingen. Een mogelijkheid die Jos Buschman in Netwerk al aankaartte. Hij schrijft: Ook afbeeldingen die niet evident levensecht zijn, kunnen seksueel misbruik van kinderen suggereren of deel uitmaken van een subcultuur die seksueel misbruik van kinderen bevordert. 39 Niets nieuws onder de media-zon dus, wat betreft dit issue. Want dat afbeeldingen seksueel misbruik van kinderen kunnen suggereren, hebben we al gehoord van vele andere stakeholders en deskundigen. Toch is er met de aankondiging van dit onderzoek een verschuiving in de berichtgeving waar te nemen. De fase waarin men zich alleen nog maar uitsprak over het kwalijke en het eventueel strafbare van de virtuele kinderporno op Second Life lijkt voorbij te zijn. In deze nieuwe fase wordt initiatief getoond om 39 Hirsch Ballin (2007)
actie te ondernemen om dit issue uit de wereld te helpen, wat de uitkomst van het onderzoek ook zal zijn. Zal de conclusie zijn dat Second Life mensen daadwerkelijk aanzet tot het misbruiken van kinderen? Dan is het mogelijk dat Second Life, of in ieder geval de mogelijkheid tot seksuele interactie tussen volwassen en minderjarige avatars op Second Life verboden zal worden. Blijkt uit het onderzoek dat kinderporno op Second Life géén invloed heeft op het doen en laten van deze virtuele pedofielen in het échte leven, dan zit de kans erin dat het issue overwaait zonder dat er maatregelen worden getroffen. De discussie over het wel of niet strafbaar stellen van virtuele kinderporno op Second Life heeft zich vrijwel geheel afgespeeld zonder dat er met het vingertje gewezen is op een persoon of organisatie naast de virtuele pedofielen zelf. Dat zij schuldig zijn staat buiten kijf. Of deze schuld bestraft kan en moet worden, is nog steeds niet duidelijk. Maar er is geen andere externe partij aangewezen als zondebok 40 : mogelijke veroorzaker of wegbereider van dit soort virtueel seksueel misbruik. De ontwerper van Second Life, Linden Lab heeft zich opvallend, wellicht wijselijk stil gehouden. Is het issue voorbij? Nadat de storm weer grotendeels was gaan liggen en de issuefase van consolidatie zijn intrede had gedaan, liet Linden Lab voor het eerst op een verantwoordelijke manier van zich horen. Dit als reactie op een uitzending op de Duitse televisiezender ARD waarin met illustrerende beelden de kinderporno in Second Life werd besproken. Op het eigen weblog schreef Robin Linden onder de kop beschuldigingen aangaande kinderporno in Second Life het volgende: Linden Lab heeft absoluut geen tolerantie voor afbeeldingen van kinderporno in Second Life. 41 Ook spreekt Linden over de maatregelen die ze zullen nemen wanneer iemand zich in Second Life bezig houdt met kinderporno: Als Linden Lab ontdekt dat iemand is betrokken bij het promoten van locaties of activiteiten met betrekking tot het uitbeelden van seksuele of obscene handelingen met minderjarigen, zal zijn account worden beëindigd. 42 Zou het Linden Lab lukken om met deze verantwoordelijke houding het vertrouwen van het publiek terug te winnen? Na het weblogbericht van Linden Lab op 9 mei dit jaar, leek het issue volledig te zijn uitgeblust. In de media wordt niet meer over de virtuele kinderporno bericht. We 40 K. van Wijk (2003), p. 50 41 Robin Linden (2007) 42 Robin Linden (2007)
worden volledig in het onwetende gelaten over de vraag of de virtuele kinderporno op Second Life strafbaar zal worden gesteld of niet. Het lijkt of het issue op dit moment latent is, het is midden mei ondergronds gegaan. Het sluimert en wacht op nieuwe ontwikkelingen die het issue op een goede manier kunnen afsluiten. 43 Waarmee zal het issue weer bovengronds komen en weer onderwerp van gesprek worden bij het publiek? Is het zoals Jos Buschman al zei, inderdaad wachten op de eerste pedofiel die bekent te hebben geoefend in Second Life om de daad zo goed mogelijk in het echt te kunnen uitvoeren? Of zal het issue nooit écht opgelost worden? De mediajournalisten kunnen door middel van agendasetting een grote rol spelen in de beantwoording van deze vragen. wist hij perfect te verwoorden in de etikettering 44 van Second Life als leerschool voor pedofielen. Hiermee maakte hij korte metten met Second Life als onschuldige fantasiewereld. De menselijke fantasie is alles behalve onschuldig als hij zich uit in kinderporno in een virtuele, niet-bestaande wereld. Als Second Life voor deze doeleinden wordt gebruikt, is deze fantasiewereld niets minder dan een middel om de meest gruwelijke, seksuele misdrijven in de realiteit voor te bereiden en zo goed mogelijk uit te voeren De tijd zal het leren? Nee, dan zal het al te laat zijn. Wellicht is de enige, ethisch verantwoorde oplossing het strafbaar stellen van de virtuele kinderporno in Second Life. Het wachten is nu op de media om het issue weer boven tafel te krijgen om de publieke opinie weer opnieuw aan het denken te zetten over het levensbelang van dit issue. De psycholoog Jos Buschman, die naar mijn mening het beste over dit issue heeft gecommuniceerd via de media, wist door middel van zijn zeer stellige, deskundige mening en overtuigende manier van spreken een waarschuwing uit te zenden. Deze opinieleider dacht verder dan de vraag of virtuele kinderporno in Second Life strafbaar zou moeten worden gesteld, of niet. Hij dacht na over de mogelijke invloed die kinderporno in Second Life zou kunnen hebben op het gedrag van pedofielen (in spé) in het echte leven. Dit 43 K. van Wijk (2003), p. 366 44 K. van Wijk (2003), p. 46
Literatuurlijst Boeken: - Wijk, Kees van, De Media-explosie, Trends en issues in massacommunicatie, Academic Service, Schoonhoven, 2003. Tweede herziene druk Internetbronnen: - Algemeen Dagblad, België laat kinderporno in Second Life ongemoeid, 24 mrt. 2007. Van internet: http://www.ad.nl/multi-media/article1211757.ece, verkregen op 14 jun. 2007, 22:20u. - Algemeen Dagblad, ChristenUnie: SecondLife onzedelijk, 24 feb. 2007. Van internet: http://www.ad.nl/denhaag/zoetermeer/article1121946.ece, verkregen op 20 jun. 2007, 10:30u. - Bas Benneker, Second Life: leerschool voor pedofielen?, 21 feb. 2007. Van internet: http://www.elsevier.nl/nieuws/internet_en_gadgets/artikel/asp/artnr/140183/zoeken/ja/ index.html, verkregen op 18 jun. 2007, 19:10u. - Dossier Kinderporno NRC Handelsblad, Ook virtuele kinderporno strafbaar, Den Haag, 13 jan. 2001. Van internet: http://www.nrc.nl/w2/lab/ Kinderporno/010113a.html, verkregen op 20 jun. 2007, 15:14u. - Femke Halsema, Virtuele kinderporno, jul. 2001. Van internet: http://www.pedofilie.nl/node/view/51, verkregen op 22 jun. 2007, 11:10u. - NU.nl, Minister vindt kinderporno in Second Life smakeloos, 24 apr. 2007. Van internet: http://www.nu.nl/news.jsp?n=1054480&c=52, verkregen op 19 jun. 2007, 15:45u. - Partij voor Naastenliefde, Vrijheid & Diversiteit, De PNVD over kinderseksualiteit en pedofilie, 26 aug. 2006. Van internet: http://www.pnvd.nl/verantwoord.html, verkregen op 10 jun. 2007, 12:05u. - Persbericht Justitie, Virtuele kinderporno vanaf 1 oktober 2002 strafbaar, 1 okt. 2002. Van internet: http://www.justitie.nl/actueel/persberichten/archief2002/virtuelekinderporno-vanaf--oktober--strafbaar.aspx, verkregen op 22 jun. 2007, 14:42u. - Planet Nieuws, Second Life heeft ook gevaarlijke kant, 29 jan. 2007. Van internet: http://www.planet.nl/planet/show/id=118880/contentid=807154, verkregen op 19 jun. 2007, 20:00u.
- Robin Linden, Accusations Regarding Child Pornography in Second Life, 9 mei 2007. Van internet: http://blog.secondlife.com/2007/05/09/accusations-regarding-childpornography-in-second-life/#more-952, verkregen op 15 jun. 2007, 11:34u. - Trouw (Novum/ANP), Team kinderporno wil proefproces over animatie, Amsterdam, 22 jun. 2006. Van internet: http://www.trouw.nl/laatstenieuws/ ln_enieuws/article 356710.ece /Team_kinderporno_wil_proefproces_over_animatie, verkregen op 18 jun. 2007, 16:15u. - Trouw (Novum/ANP), Kamer wil virtuele kinderporno strafbaar stellen, 20 feb. 2007. Van internet: http://www.trouw.nl/laatstenieuws/ln_binnenland/article635742.ece/ Kamer_wil_virtuele_kinderporno_strafbaar_stellen, verkregen op 22 jun. 2007, 21:13u. - Wikipedia: Second Life, 24 jun. 2007. Van internet: http://nl.wikipedia.org/wiki/second_life, verkregen op 24 jun. 2007, 17:05u. - World Economic Forum, The Age of the Avatar and Multiple Identities, 14 feb. 2007. Van internet: http://www.weforum.org/en/knowledge/events/2007/ AnnualMeeting/KN_SESS_SUMM_18100?url=/en/knowledge/Events/2007/AnnualMe eting/kn_sess_summ_18100, verkregen op 20 jun. 2007, 11:00u. Televisie-uitzendingen: - Netwerk, Kinderporno in Second Life, 20 feb. 2007. (Van internet: http://www.netwerk.tv/archief/4037675/433/kinderporno_in_second_life.html, verkregen op 20 jun. 2007, 16:30u.) - Radar, Second Life, 4 dec. 2006. (Van internet: http://www.trosradar.nl/?url=php/news/28/3050, verkregen op 20 jun. 2007, 11:10u.) Bronnen bewerkte afbeeldingen: Afbeelding 1: - http://elearning.surf.nl/docs/e-learning/avatar2.jpg - http://i.timeinc.net/time/daily/special/photo/gopprotest/arrest.jpg Afbeelding 2: - http://www.nu.nl/news/1001754/50/rss/man_uit_budel_gearresteerd_wegens_kinderp orno.html