Genitale verminking in het licht van de mensenrechten.

Academiejaar 2009-2010 Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. De meisjesbesnijdenis in vergelijking gebracht met de jongensbesnijdenis als overgangsrite. Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de Rechten, major burgerlijk recht en strafrecht door Lieselot Boydens - 20042416 Promotor: Prof. Dr. Eva Brems Commissaris: Prof. Dr. Marleen Renders

ABSTRACT ABSTRACT Reeds enkele jaren is de meisjesbesnijdenis het onderwerp van heel wat internationale campagnes. Steeds vaker wordt een mensenrechtelijk kader gehanteerd om interventie te rechtvaardigen. 1 Eenzelfde tendens is niet merkbaar bij de jongensbesnijdenis als overgangsrite. Beide praktijken worden overigens zelden met elkaar in vergelijking gebracht. Deze masterproef gaat na in welke mate een vergelijking tussen beide praktijken mogelijk is. Concreet wordt door middel van literatuur, internationale verklaringen, verdragen en gezaghebbende interpretaties onderzocht in hoeverre de meisjesbesnijdenis en de rituele jongensbesnijdenis een schending zijn van de mensenrechten. Ook worden rapporten van de WHO, UNFPA en UNAIDS aangewend om de risico s van zowel de meisjes- als rituele jongensbesnijdenis en de daarmee gepaard gaande gevolgen voor de gezondheid, weer te geven. De belangrijkste bevinding van dit onderzoek is de aanzienlijke gelijkenis tussen de motieven en gevolgen van de meisjesbesnijdenis en de jongensbesnijdenis als overgangsrite. Bij een consequente benadering van de universele mensenrechten, zonder discriminatie op grond van geslacht, is er geen aanwijsbare reden om een onderscheid te maken tussen beide ingrepen. 1 K. BOULWARE-MILLER, Female Circumcision: Challenges to the practice as a Human Rights Violation., Harv. Women s L. J. 1985, 155-168; B. SHELL-DUNCAN, From Health to Human Rights: Female Genital cutting and the Politics of Intervention, American Anthropologist 2008, 225-236; M. BAER en A. BRYSK, New rights for Private Wrongs: Female Genital Mutilation and Global Framing Dialogues in B. CLIFFORD (ed.), The International Struggle for New Human Rights, University of Pennsylvania Press, Philadelphia, 2009, 93-107; N. FORD, Communication for Abandonment of Female Genital Cutting: An Approach Based on Human Rights Principles, The International Journal of Children s Rights 2005, 183-199; H. LEWIS, Between Irua and Female Genital Mutilation : Feminist Human Rights Discourse and the Cultural Divide., Harv. Hum. Rts. J. 1995, (1) 55. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 2

VOORWOORD VOORWOORD Deze masterproef luidt het einde in van mijn studie Rechtsgeleerdheid aan de Universiteit Gent. Een moment dat gepaard gaat met gemengde gevoelens. Het betekent enerzijds afscheid nemen van een prachtige tijd, van het mooie studentenleven. Anderzijds betekent dit het meenemen van een rijke bagage om nieuwsgierig maar zelfverzekerd andere, nieuwe wegen in te slaan en te bewandelen. Tijdens mijn studie en in het bijzonder tijdens het schrijven van deze masterproef, stond ik er niet alleen voor. Bij het tot stand komen van deze masterproef werd ik geholpen en bijgestaan door heel wat mensen, zonder wie deze masterproef nooit geworden was wat ze op dit ogenblik is. Een woord van dank is hier dan ook op zijn plaats. Prof. Dr. Eva Brems wil ik graag bedanken voor haar rol als promotor en voor de vakkundige begeleiding. Ik kon bij haar steeds terecht met vragen, opmerkingen en bedenkingen. Bedankt voor je tijd en voor de verhelderende feedback. Mijn vrienden en studiegenoten waren een voortdurende bron van motivatie en steun. Dankjewel daarvoor! Joke en Rosemie, mijn zussen, Toon, mijn broer, en in het bijzonder mijn ouders bedank ik voor hun geloof in mij en hun niet aflatende steun, voor hun hulp en troost, voor alles en voor nog zoveel meer. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 3

INHOUDSOPGAVE INHOUDSOPGAVE ABSTRACT 2 VOORWOORD 3 INHOUDSOPGAVE 4 INLEIDING 7 DEEL I MEISJESBESNIJDENIS 8 1 CONTEXTUALISERING 8 1.1 Definiëring 8 1.2 Classificatie 8 1.3 Prevalentie 9 1.4 Leeftijd 10 1.5 Door wie uitgevoerd 11 1.6 Methodes 11 2 MOTIEVEN 13 2.1 Traditie en etnische overwegingen 13 2.2 Religieuze redenen 13 2.3 Sociaal-culturele redenen 13 2.4 Economische redenen 14 2.5 Hygiënische en esthetische redenen 14 2.6 Gezondheidsredenen of mythes? 15 2.7 Gender-gerelateerde factoren 15 3 GEVOLGEN 17 3.1 Fysieke gevolgen 17 3.1.1 De gevolgen op korte termijn 17 3.1.2 De gevolgen op lange termijn 18 3.2 Obstetrische gevolgen 19 3.3 Psychologische gevolgen 20 3.4 Gevolgen met betrekking tot de seksualiteitsbeleving 21 4 SCHENDING VAN DE MENSENRECHTEN 22 4.1 Recht op ingrijpen? 22 4.2 Cultuurrelativisme ter rechtvaardiging? 23 4.3 Conflicterende grondrechten 25 4.4 Rechten die in het gedrang komen 26 4.4.1 Rechten van de vrouw 26 4.4.2 Rechten van het kind 30 4.4.3 Recht op gezondheid 34 4.4.4 Seksuele- en reproductieve rechten 41 Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 4

INHOUDSOPGAVE 4.4.5 Recht op fysieke integriteit 44 4.4.6 Niemand zal onderworpen worden aan folteringen, noch aan een wrede, onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing 47 4.4.7 Recht op leven 49 4.4.8 Het beginsel van non-discriminatie 51 5 TECHNIEKEN TER BESTRIJDING 55 5.1 Criminaliseren 55 5.2 Gezondheidsbenadering 57 5.3 Alternatieve overgangsrite 59 5.4 Eliminatie door educatie 60 5.5 Besluit 61 DEEL II JONGENSBESNIJDENIS 63 1 CONTEXTUALISERING 64 1.1 Definiëring 64 1.2 Types 64 1.3 Leeftijd 66 1.4 Waar toegepast 67 1.5 Door wie 68 1.6 Methodes 69 2 JONGENBESNIJDENIS ALS OVERGANGSRITE 71 2.1 De overgangsrite 71 2.1.1 De prerituele voorbereiding 71 2.1.2 De besnijdenis 72 2.1.3 De afzondering 72 2.1.4 De re-integratie in de samenleving 73 2.2 Variaties 73 3 MOTIEVEN 74 3.1 Traditie en etnische overwegingen 74 3.2 Sociaal-culturele redenen 74 3.3 hygiënische en esthetische redenen 75 3.4 Gezondheidsredenen of Mythes? 75 4 GEVOLGEN 76 4.1 Fysieke gevolgen 76 4.1.1 Gevolgen op korte termijn 76 4.1.2 Gevolgen op lange termijn 77 4.2 Psychologische gevolgen 77 4.3 Gevolgen met betrekking tot de seksualiteitsbeleving 78 5 SCHENDING VAN DE MENSENRECHTEN 79 5.1 Rechten die in het gedrang komen 79 Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 5

INHOUDSOPGAVE 5.1.1 Rechten van het kind 79 5.1.2 Recht op gezondheid 82 5.1.3 Seksuele- en reproductieve rechten 83 5.1.4 Recht op fysieke integriteit 84 5.1.5 Niemand zal onderworpen worden aan folteringen, noch aan een wrede, onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing 85 5.1.6 Recht op leven 87 5.1.7 Het beginsel van non-discriminatie 87 6 TECHNIEKEN TER BESTRIJDING 90 6.1 Criminaliseren 90 6.2 Regulering 91 6.3 Gezondheidsbenadering 91 6.4 medicalisering 92 6.5 Opleiden van besnijders 93 DISCUSSIE 94 1 MEISJESBESNIJDENIS VERGELEKEN MET DE JONGENSBESNIJDENIS ALS OVERGANGSRITE 94 2 KRITISCHE BEDENKINGEN 98 CONCLUSIE 99 REFERENTIES 100 TIJDSCHRIFTEN 100 BOEKEN 107 ELEKTRONISCHE BRONNEN 108 WETGEVING 109 Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 6

INLEIDING INLEIDING De meisjesbesnijdenis is reeds enkele jaren het onderwerp van wereldwijde campagnes, de jongensbesnijdenis als overgangsrite komt daarentegen zelden of nooit in de media en wordt vaak afgedaan als een minder ingrijpende en minder schadelijke praktijk. Beide praktijken worden slechts incidenteel met elkaar in verband gebracht. De aandacht voor de mensenrechten staat in het kader van deze masterproef centraal. Deze masterproef bestaat uit vier delen. In een eerste deel schetsen we een theoretisch kader van de meisjesbesnijdenis waarin een analyse wordt gemaakt van de mensenrechten die in het gedrang kunnen komen. Na de contextualisering van de praktijk wordt er nagegaan wat de motieven zijn en welke gevolgen de meisjesbesnijdenis met zich meebrengt op fysiek, psychologisch, obstetrisch en seksueel vlak. Tenslotte zal ook worden nagegaan op welke wijzen de meisjesbesnijdenis bestreden kan worden. In een tweede deel van deze masterproef wordt er ingegaan op de jongensbesnijdenis als overgangsrite. Ook in dit deel zal door middel van een mensenrechtenanalyse nagegaan worden of de rituele jongensbesnijdenis de rechten van de mens schendt. Dienovereenkomstig de meisjesbesnijdenis zal in dit deel na de contextualisering van de praktijk nagegaan worden wat de motieven zijn en welke gevolgen deze teweeg brengen. Tenslotte gaan we na of er mechanismen bestaan om de rituele jongensbesnijdenis te bestrijden en of er reeds projecten bestaan. Vervolgens brengt het derde deel de meisjesbesnijdenis in verband met de jongensbesnijdenis als overgangsrite en gaat na of een vergelijking tussen beide mogelijk is. In het vierde en tevens laatste deel formuleren we een beknopt antwoord op de centrale probleemstelling. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 7

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS DEEL I MEISJESBESNIJDENIS 1 CONTEXTUALISERING 1.1 DEFINIËRING De vrouwelijke genitale verminking omhelst alle procedures waarbij de externe vrouwelijke genitaliën geheel of gedeeltelijk worden verwijderd of waarbij andere letsels worden toegebracht voor culturele of niet-medische redenen. 2 Oorspronkelijk werd de term vrouwenbesnijdenis gehanteerd. De term verminking geeft echter beter weer wat de praktijk precies inhoudt. Er wordt namelijk op een onherroepelijke wijze schade toegebracht aan de vrouw. 3 Ook legt de term verminking de nadruk op het feit dat de praktijk een schending is van de rechten van het kind en de vrouw. 4 In de praktijk wordt de besnijdenis meestal uitgevoerd tussen de leeftijden 3 tot 12 jaar. in theorie gaat het dus om meisjes en niet om vrouwen. Ik kies er dan ook voor om in mijn verdere werk de term meisjesbesnijdenis te hanteren in plaats van vrouwenbesnijdenis. 1.2 CLASSIFICATIE De Wereldgezondheidsorganisatie heeft de meisjesbesnijdenis onderverdeeld in vier verschillende types. 5 Type I clitoridectomie Onder deze vorm kan men de excisie van het kapje van de clitoris verstaan, met of zonder het verwijderen van delen of de gehele clitoris. Type II excisie Bij de excisie wordt de clitoris weggesneden, samen met de gedeeltelijke of gehele verwijdering van de binnenste schaamlippen (labia minora). 2 WORLD HEALTH ORGANISATION DEPARTEMENT OF REPRODUCTIVE HEALTH AND RESEARCH, Eliminating female genital mutilation: an interagency statement - OHCHR, UNAIDS, UNDP, UNECA, UNESCO, UNFPA, UNHCR, UNICEF, UNIFEM, WHO, WHO 2008, www.who.int, (1) 1. 3 C.L. ANNAS, Irreversible error: the power and prejudice of female genital mutilation, J. Contemp. Health L. & Pol y 1995-1996, (325) 325. 4 WORLD HEALTH ORGANISATION DEPARTEMENT OF REPRODUCTIVE HEALTH AND RESEARCH, Eliminating female genital mutilation: an interagency statement - OHCHR, UNAIDS, UNDP, UNECA, UNESCO, UNFPA, UNHCR, UNICEF, UNIFEM, WHO, WHO 2008, www.who.int, (1) 3. 5 WORLD HEALTH ORGANISATION DEPARTEMENT OF REPRODUCTIVE HEALTH AND RESEARCH, Eliminating female genital mutilation: an interagency statement - OHCHR, UNAIDS, UNDP, UNECA, UNESCO, UNFPA, UNHCR, UNICEF, UNIFEM, WHO, WHO 2008, www.who.int, (1) 4. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 8

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS Type III infibulatie of faraonische besnijdenis Hier worden de uitwendige genitaliën (clitoris en schaamlippen) gedeeltelijk of volledig verwijderd. Dit gaat gepaard met het hechten van de vaginale opening waarbij deze tot een paar millimeter wordt verkleind. Type IV andere verwondingen Prikken, piercen of incisie van de clitoris en/of labia; Uitrekken van de clitoris en/of labia; Dichtschroeien van clitoris en omringende weefsels; Wegschrapen van weefsel rond de vaginale opening (angurya cuts) of snijden in de vagina (gishiri cuts); Inbrengen van bijtende substanties of kruiden in de vagina om bloedingen te veroorzaken of om de vagina te vernauwen; Alle andere vormen van verminking om niet-medische redenen Het type dat wordt toegepast is afhankelijk van de bevolkingsgroep waartoe men behoort. De meest voorkomende types zijn de clitoridectomie en de excisie; met type IV maken deze 90% uit van alle gevallen van meisjesbesnijdenis. De meest extreme vorm, namelijk infibulatie, staat in voor de overige 10%. 6 1.3 PREVALENTIE Naar schatting zijn er op dit moment tussen de 100 en 140 miljoen vrouwen of meisjes in de wereld die de meisjesbesnijdenis hebben ondergaan. Recente cijfers tonen aan dat er momenteel 91,5 miljoen meisjes of vrouwen, boven de 9 jaar, in Afrika besneden zijn. Jaarlijks lopen ongeveer 9 miljoen meisjes in Afrika het risico om aan de praktijk onderworpen te worden. In Afrika voeren minstens 28 landen de meisjesbesnijdenis uit. Ook in Azië en het Midden-Oosten komt de praktijk voor. 7 Infibulatie komt het meest voor in Soedan, Somalië, Ethiopië en bepaalde delen van Mali. 8 De toenemende immigratie leidt ertoe dat de meisjesbesnijdenis ook steeds meer voorkomt in Europa. 9 6 WORLD HEALTH ORGANISATION DEPARTEMENT OF REPRODUCTIVE HEALTH AND RESEARCH, Eliminating female genital mutilation: an interagency statement - OHCHR, UNAIDS, UNDP, UNECA, UNESCO, UNFPA, UNHCR, UNICEF, UNIFEM, WHO, WHO 2008, www.who.int, (1) 4. 7 WORLD HEALTH ORGANISATION DEPARTEMENT OF REPRODUCTIVE HEALTH AND RESEARCH, Eliminating female genital mutilation: an interagency statement - OHCHR, UNAIDS, UNDP, UNECA, UNESCO, UNFPA, UNHCR, UNICEF, UNIFEM, WHO, WHO 2008, www.who.int, (1) 4-5. 8 G. VAN GEERTRUYEN, Vrouwelijke genitale verminking: de sociaal-culturele context, A.V.R.U.G. 2001. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 9

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS Landen waar de meisjesbesnijdenis wordt toegepast en waarvan we over data beschikken, worden weergegeven in onderstaande kaart. Het gaat hierbij om meisjes en vrouwen tussen de 14 en 49 jaar. 10 1 Voor Democratische Republiek Kongo zijn geen betrouwbare onderzoeksgegevens beschikbaar. Bronnen geven een prevalentie tussen 5 en 13%. 1.4 LEEFTIJD De leeftijd waarop de meisjesbesnijdenis wordt uitgevoerd varieert naargelang de bevolkingsgroepen. Deze ligt tussen de 0 en 15 jaar, maar wordt meestal uitgevoerd tussen 3 en 12 jaar. De Wereldgezondheidsorganisatie geeft te kennen dat er in sommige 9 WORLD HEALTH ORGANISATION DEPARTEMENT OF REPRODUCTIVE HEALTH AND RESEARCH, Eliminating female genital mutilation: an interagency statement - OHCHR, UNAIDS, UNDP, UNECA, UNESCO, UNFPA, UNHCR, UNICEF, UNIFEM, WHO, WHO 2008, www.who.int, (1) 4. 10 De gegevens zijn ontleend aan WORLD HEALTH ORGANISATION DEPARTEMENT OF REPRODUCTIVE HEALTH AND RESEARCH, Eliminating female genital mutilation: an interagency statement - OHCHR, UNAIDS, UNDP, UNECA, UNESCO, UNFPA, UNHCR, UNICEF, UNIFEM, WHO, WHO 2008, www.who.int, (1) 29-30; www.meisjesbesnijdenis.nl. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 10

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS landen een daling van de leeftijd merkbaar is. 11 Dit kan er op wijzen dat de praktijk steeds minder in verband wordt gebracht met initiatierituelen. 12 1.5 DOOR WIE UITGEVOERD De meisjesbesnijdenis wordt uitgevoerd door traditionele besnijdsters, traditionele vroedvrouwen, kappers of genezers. Zij zijn geen dokters en hebben slechts zelden een medische opleiding genoten. De besnijdster wordt geassisteerd door twee of drie vrouwen. Het zijn meestal de moeder en tantes van het kind, die het meisje moeten vasthouden en haar benen spreiden. 13 Sommige meisjes ervaren een gevoel van verraad wanneer ze zien dat personen met wie ze een persoonlijke band hebben, de praktijk uitvoeren of toelaten. 14 Er is een toename merkbaar in de uitoefening van de meisjesbesnijdenis door gediplomeerde vroedvrouwen of dokters door een opkomende tendens van medicalisering. 15 1.6 METHODES De besnijdenis wordt uitgevoerd zonder gebruik te maken van anesthesie. De omstandigheden waarin de ingreep plaatsvindt zijn onhygiënisch. Zo wordt de ingreep niet uitgevoerd met chirurgische instrumenten. De traditionele besnijdsters gebruiken daarentegen alle instrumenten die voor handen zijn, zoals scheermesjes, een scherpe steen, een mes, het deksel van een blikje, een schaar of gebroken glas. 16 Al deze instrumenten zijn niet gesteriliseerd en in heel wat gevallen wordt eenzelfde mes gebruikt om meerdere meisjes achtereenvolgens te besnijden. Bij de infibulatie worden de restanten van de grote schaamlippen aaneen genaaid, gebruikmakend van hechtingen of doornen. Om de doorgang van urine en menstruatiebloed mogelijk te maken wordt een kleine opening gelaten ter grote van een lucifer of vingertopje. Totdat de wonde genezen is worden de benen van het meisje aan elkaar vastgebonden; dit gaat meestal over een periode van 10 tot 40 dagen. Om seksueel contact mogelijk te maken wordt de vagina van de geïnfibuleerde vrouw op 11 WORLD HEALTH ORGANISATION DEPARTEMENT OF REPRODUCTIVE HEALTH AND RESEARCH, Eliminating female genital mutilation: an interagency statement - OHCHR, UNAIDS, UNDP, UNECA, UNESCO, UNFPA, UNHCR, UNICEF, UNIFEM, WHO, WHO 2008, www.who.int, (1) 4. 12 AMNESTY INTERNATIONAL, Vrouwelijke genitale verminking Factsheet, www.aivl.be, (1) 3. 13 C.L. ANNAS, Irreversible error: the power and prejudice of female genital mutilation, J. Contemp. Health L. & Pol y 1995-1996, (325) 329; AMNESTY INTERNATIONAL, Vrouwelijke genitale verminking Factsheet, www.aivl.be, (1) 3. 14 K. BOULWARE-MILLER, Female Circumcision: Challenges to the practice as a Human Rights Violation., Harv. Women s L. J. 1985, (155) 168. 15 WORLD HEALTH ORGANISATION DEPARTEMENT OF REPRODUCTIVE HEALTH AND RESEARCH, Eliminating female genital mutilation: an interagency statement - OHCHR, UNAIDS, UNDP, UNECA, UNESCO, UNFPA, UNHCR, UNICEF, UNIFEM, WHO, WHO 2008, www.who.int, (1) 6-7. 16 AMNESTY INTERNATIONAL, Vrouwelijke genitale verminking Factsheet, www.aivl.be, (1) 3. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 11

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS haar huwelijksnacht opengesneden door haar man, waarbij er in vele gevallen gebruik gemaakt wordt van een mes. Na een bevalling wordt de vrouw meestal weer dichtgenaaid, dit noemt men reïnfibuleren. 17 Om het genezingsproces van de wonde te versnellen, worden vaak smeersels aangebracht die kunnen bestaan uit kruiden, melk, eieren, as en zelfs mest van vee. 18 Hiervan wordt geloofd dat ze het bloeden zou stoppen. 19 17 C.L. ANNAS, Irreversible error: the power and prejudice of female genital mutilation, J. Contemp. Health L. & Pol y 1995-1996, (325) 329-330. 18 AMNESTY INTERNATIONAL, Vrouwelijke genitale verminking Factsheet, www.aivl.be, (1) 3. 19 C.L. ANNAS, Irreversible error: the power and prejudice of female genital mutilation, J. Contemp. Health L. & Pol y 1995-1996, (325) 329. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 12

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS 2 MOTIEVEN Op de vraag waarom de meisjesbesnijdenis wordt uitgevoerd, kan geen eenduidig antwoord worden gegeven. De beweegreden kan namelijk verschillen naargelang de bevolkingsgroep waarbinnen de praktijk voorkomt. De meeste argumenten zijn terug te brengen naar één van de onderstaande categorieën. 20 Sommige bevolkingen passen de meisjesbesnijdenis ook toe om niet één maar meerdere redenen. 21 2.1 TRADITIE EN ETNISCHE OVERWEGINGEN Een van de meest voorkomende reden die wordt opgegeven ter rechtvaardiging van de meisjesbesnijdenis is traditie, het is altijd zo geweest, onze voorouders deden het ook waarom zou het dan slecht zijn. 22 Breken met eeuwenoude praktijken die het gedeelde erfgoed van een bepaalde bevolkingsgroep symboliseert wordt dan ook met enige terughoudendheid aanzien. 23 Ook zou de besnijdenis de banden binnen de gemeenschap versterken en zou het gebruikt worden om zich te onderscheiden van andere etnische groepen. 24 2.2 RELIGIEUZE REDENEN Religie is een andere, vaak voorkomende rechtvaardiging voor de meisjesbesnijdenis. De praktijk wordt toegepast door zowel christenen, joden, moslims als animisten. Hoewel de meeste aanhangers van de meisjesbesnijdenis van mening zijn dat deze een religieuze plicht is, schrijft geen enkele godsdienst dit voor. 25 Zo omvat de Koran bijvoorbeeld geen bepaling waarin de besnijdenis wordt verplicht. Niettegenstaande het feit dat in heel wat islamitische landen de meisjesbesnijdenis voorkomt, is het gebruik dus niet typerend voor de Islam. Zo voert de meerderheid van alle Moslims, namelijk 80%, de praktijk niet uit. 26 2.3 SOCIAAL-CULTURELE REDENEN De besnijdenis is in sommige gemeenschappen een vereiste vooraleer men als een volwaardig lid erkend kan worden. Meisjes laten zich bijgevolg vaak besnijden omwille van een uitgesproken verlangen om erbij te horen en om te voorkomen dat ze verstoten 20 G. VAN GEERTRUYEN, Vrouwelijke genitale verminking: de sociaal-culturele context, A.V.R.U.G. 2001. 21 E. LEYE, Female Genital Mutilation. A study of health services and legislation in some countries of de European Union, Gent, International Centre for Reproductive Health Ghent, 2008, (1) 24. 22 G. VAN GEERTRUYEN, Vrouwelijke genitale verminking: de sociaal-culturele context, A.V.R.U.G. 2001. 23 X., What s culture got to do with it? Excising the harmful tradition of female circumcision, Harvard Law Rev. 1993, (1944) 1949. 24 AMNESTY INTERNATIONAL, Vrouwelijke genitale verminking Factsheet, www.aivl.be, (1) 5. 25 RoSa, Genitale verminking van vrouwen, www.rosadoc.be, (1) 2. 26 AMNESTY INTERNATIONAL, Vrouwelijke genitale verminking Factsheet, www.aivl.be, (1) 5. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 13

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS worden. 27 Daarenboven worden onbesneden meisjes vaak weerhouden van heel wat activiteiten binnen hun gemeenschap. Zij worden ondermeer uitgesloten om deel te nemen aan begrafenisrituelen en bij de bereiding van voedsel voor de mannen en andere besneden vrouwen. 28 In sommige gemeenschappen maakt de besnijdenis deel uit van een initiatierite. De verminking leert de meisjes om hun verantwoordelijkheid op te nemen als volwassen vrouw. Meisjes die samen besneden zijn zullen ook hechtere banden hebben met elkaar, wat het maatschappelijke belang van de praktijk nog doet toenemen. 29 Een laatste belangrijk argument binnen deze categorie is het huwelijk. Indien de meisjes niet besneden zijn is de kans om een huwelijkspartner te vinden nihil, zij worden immers niet als een deel van de gemeenschap aanzien. Het huwelijk is niettemin van uitermate groot belang binnen dergelijke samenlevingen. Omwille van het feit dat de vrouwen zelden onderwijs krijgen en bovendien niet gemachtigd zijn om een beroep uit te oefenen, is het huwelijk onmisbaar om te kunnen overleven binnen de gemeenschap. 30 2.4 ECONOMISCHE REDENEN In de gemeenschappen waar de meisjesbesnijdenis een vereiste is om te kunnen trouwen zijn de vrouwen economisch afhankelijk van de man. De besnijdenis kan hier bijgevolg moeilijk in vraag worden getrokken. 31 De ingreep wordt doorgaans uitgevoerd door vrouwen. Het besnijden van meisjes is één van de enige beroepen die openstaan voor vrouwen. De besnijdsters worden als behoedsters van de praktijk aanzien. Naast dit maatschappelijke prestige is het ook een bron van inkomen waardoor de vrouwen vaak de grootste voorstanders zijn voor het behoud van de praktijk. 32 2.5 HYGIËNISCHE EN ESTHETISCHE REDENEN De meisjesbesnijdenis wordt in bepaalde gemeenschappen beoefend omwille van de opvatting dat de vrouwelijke geslachtsdelen onrein of lelijk zijn en bijgevolg moeten 27 X., What s culture got to do with it? Excising the harmful tradition of female circumcision, Harvard Law Rev. 1993, (1944) 1949. 28 E. LEYE, Female Genital Mutilation. A study of health services and legislation in some countries of de European Union, Gent, International Centre for Reproductive Health Ghent, 2008, (1) 26. 29 G. VAN GEERTRUYEN, Vrouwelijke genitale verminking: de sociaal-culturele context, A.V.R.U.G. 2001. 30 AMNESTY INTERNATIONAL, Vrouwelijke genitale verminking Factsheet, www.aivl.be, (1) 5. 31 E. LEYE, Female Genital Mutilation. A study of health services and legislation in some countries of de European Union, Gent, International Centre for Reproductive Health Ghent, 2008, (1) 25. 32 G. VAN GEERTRUYEN, Vrouwelijke genitale verminking: de sociaal-culturele context, A.V.R.U.G. 2001. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 14

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS worden verwijderd. Om deze reden worden de termen reiniging en zuivering vaak als synoniem gebruikt voor de besnijdenis. 33 Wat de hygiëne betreft, bevordert de gehele of gedeeltelijke verwijdering van de externe geslachtsorganen niet de reinheid van de meisjes, integendeel. De meisjes die geïnfibuleerd zijn ondervinden heel wat problemen van hygiënische aard. Zo zal de urineretentie en de accumulatie van menstruatiebloed leiden tot heel wat ongemak en infecties. 34 2.6 GEZONDHEIDSREDENEN OF MYTHES? Heel wat samenlevingen beoefenen de meisjesbesnijdenis in de overtuiging dat dit de gezondheid van de vrouw ten goede komt. Deze geloofsopvatting is echter gebaseerd op bijgeloof en onwetendheid. 35 Sommigen geloven dat de besnijdenis de vruchtbaarheid verhoogt of onvruchtbaarheid kan genezen. Daarnaast gelooft men ook dat de clitoris de baby kan doden bij de bevalling. In werkelijkheid ligt de besnijdenis vaak aan de grondslag van de onvruchtbaarheid en bemoeilijkt het de bevalling. In gemeenschappen waar de infibulatie wordt toepast, is men van mening dat deze voorkomt dat de baarmoeder uit het lichaam van de vrouw zou vallen. 36 Ook bestaat de overtuiging dat de praktijk kinderziektes kan genezen of dat de clitoris de man impotent kan maken. 37 Indien de traditie van de meisjesbesnijdenis binnen een bepaalde gemeenschap leeft, gaat men ervan uit dat alle vrouwen deze praktijk ondergaan. Bij gebrek aan vergelijking worden de complicaties, veroorzaakt door de ingreep, als normaal beschouwd. De link met de besnijdenis wordt aldus niet gemaakt. 38 2.7 GENDER-GERELATEERDE FACTOREN De meisjesbesnijdenis gaat vaak gepaard met de eer van zowel de vrouw als haar familie. De besnijdenis zorgt ervoor dat de seksuele verlangens van de vrouw onderdrukt worden, wat op zijn beurt de maagdelijkheid van het meisje voor het huwelijk en trouwheid tijdens het huwelijk moet verzekeren. 39 33 AMNESTY INTERNATIONAL, Vrouwelijke genitale verminking Factsheet, www.aivl.be, (1) 5. 34 X., What s culture got to do with it? Excising the harmful tradition of female circumcision, Harvard Law Rev. 1993, (1944) 1953. 35 RoSa, Genitale verminking van vrouwen, www.rosadoc.be, (1) 3. 36 G. VAN GEERTRUYEN, Vrouwelijke genitale verminking: de sociaal-culturele context, A.V.R.U.G. 2001. 37 E. LEYE, Female Genital Mutilation. A study of health services and legislation in some countries of de European Union, Gent, International Centre for Reproductive Health Ghent, 2008, (1) 25. 38 G. VAN GEERTRUYEN, Vrouwelijke genitale verminking: de sociaal-culturele context, A.V.R.U.G. 2001. 39 E. LEYE, Female Genital Mutilation. A study of health services and legislation in some countries of de European Union, Gent, International Centre for Reproductive Health Ghent, 2008, (1) 26. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 15

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS De rolverdeling tussen man en vrouw binnen het huwelijk en het leven algemeen wordt mede bepaald door de besnijdenis. De clitoris en de schaamlippen worden vaak aanzien als de mannelijke delen van het lichaam van de vrouw. Om de volgzaamheid en de gehoorzaamheid van de vrouw te versterken worden deze mannelijke delen dan ook weggesneden. 40 40 AMNESTY INTERNATIONAL, Vrouwelijke genitale verminking Factsheet, www.aivl.be, (1) 6-7. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 16

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS 3 GEVOLGEN De meisjesbesnijdenis brengt heel wat gezondheidsrisico s met zich mee. De gevolgen die veroorzaakt worden door de praktijk doen zich zowel voor op fysiek en psychologisch, als op seksueel vlak. Er dient te worden opgemerkt dat de risico s gelijkaardig zijn ongeacht het type besnijdenis. De ernst en de frequentie van deze risico s stijgen daarentegen aanzienlijk wanneer een meer uitgebreide ingreep wordt toegepast. 41 3.1 FYSIEKE GEVOLGEN Bij de fysieke gevolgen kan er een onderscheid worden gemaakt naargelang het ogenblik waarop de complicaties zich voordoen. Zo zijn er enerzijds de complicaties die zich onmiddellijk na de ingreep of kort daarna voordoen en anderzijds de complicaties die slecht na enig verloop van tijd optreden. 3.1.1 De gevolgen op korte termijn Alle meisjes die besneden worden ervaren een immense pijn. Eén van de meest voorkomende complicaties van de besnijdenis zijn hevige bloedingen. Bij het verwijderen van de clitoris wordt de clitorale slagader doorgesneden. Ook bij het wegsnijden van de schaamlippen worden heel wat aders geraakt. Beide incisies gaan aldus gepaard met een hevig bloeden. Wanneer men niet in staat is om de bloeding te stoppen, kan dit zelfs tot de dood leiden. Een complicatie die slechts zelden in de literatuur vermeld wordt, is shock. Het hevig bloeden en/of de intense, onverwachte pijn kunnen ertoe leiden dat het meisje in shock raakt. Ook de shock kan fataal zijn voor het kind. De onhygiënische omstandigheden en het gebruik van onsteriele instrumenten maken de kans op infecties reëel. Naast de infectie van de wonde zelf, komt een urineweginfectie ook vaak voor. Deze kunnen resulteren in een potentieel dodelijke bloedvergiftiging. De onsteriele instrumenten kunnen daarenboven tetanus veroorzaken, wat bijna steeds een fatale afloop kent. Urineretentie is een complicatie die zich bijna altijd voordoet. De pijn en de zwelling van de wonde maken het namelijk bijzonder pijnlijk en zo goed als onmogelijk om te plassen. 41 WORLD HEALTH ORGANISATION DEPARTEMENT OF REPRODUCTIVE HEALTH AND RESEARCH, Eliminating female genital mutilation: an interagency statement - OHCHR, UNAIDS, UNDP, UNECA, UNESCO, UNFPA, UNHCR, UNICEF, UNIFEM, WHO, WHO 2008, www.who.int, (1) 11. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 17

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS Bij de infibulatie wordt urineren bovendien nog meer bemoeilijkt door de kleine vaginale opening. 42 3.1.2 De gevolgen op lange termijn Hoewel vaak wordt beweerd dat de langetermijngevolgen meer voorkomen bij infibulatie dan bij de clitoridectomie en excisie, is dit slechts op onvoldoende wijze onderzocht. 43 Ook op lange termijn komen bloedingen vaak voor door een infectie van de wonde. Defibulatie en herinfibulatie gaan ook gepaard met bloedverlies wat op lange termijn kan resulteren in anemie. 44 Steeds terugkerende of chronische urinewegeninfectie is een complicatie die hoofdzakelijk bij geïnfibuleerde vrouwen voorkomt. Dit wordt veroorzaakt door de stase van urine in de blaas en achter het littekenweefsel. Vrouwen die geïnfibuleerd zijn, hebben drie keer meer kans op pelvic inflammatory disease (PID) dan vrouwen die clitoridectomie hebben ondergaan. PID verwijst naar infecties van de baarmoeder, eierstokken of eileiders. PID kan onvruchtbaarheid veroorzaken. Andere gevolgen op lange termijn zijn vesicovaginale en rectovaginale fistels. Deze kunnen beide incontinentie veroorzaken. Vaak worden vrouwen om die reden verstoten uit de gemeenschap. Het op enkele millimeter na dichtnaaien van de vaginale opening zorgt ervoor dat er een ophoping van menstruatiebloed ontstaat in zowel de schede als baarmoeder. Deze aandoening wordt ook wel haematocolpos genoemd. 45 Abcessen en cystes zijn een andere vaak voorkomende complicatie. Niettegenstaande het feit dat deze niet levensbedreigend zijn, kunnen zij heel wat ongemak veroorzaken. Wanneer de wonde of infectie slechts traag en op een onvolledige wijze geneest kan dit de groei van overmatig littekenweefsel verergeren. Deze keloïden kunnen op hun beurt 42 WORLD HEALTH ORGANIZATION DEPARTMENT OF GENDER AND WOMEN'S HEALTH, Female genital mutilation: a handbook for frontline workers, WHO 2000, www.who.int, (1) 23-24. 43 B. SHELL-DUNCAN en Y. HERNLUND, Female Circumcision in Africa: Dimensions of the Practice and Debates in B. SHELL-DUNCAN en Y. HERNLUND (eds.), Female circumcision in Africa: culture, controversy and change, Boulder Colorado, Lynne Rienner Publishers, 2000, (1) 14. 44 WORLD HEALTH ORGANIZATION DEPARTMENT OF GENDER AND WOMEN'S HEALTH, Female genital mutilation: a handbook for frontline workers, WHO 2000, www.who.int, (1) 25. 45 E. LEYE, Female Genital Mutilation. A study of health services and legislation in some countries of de European Union, Gent, International Centre for Reproductive Health Ghent, 2008, (1) 30. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 18

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS een inkrimping van de vaginale opening veroorzaken, wat op zich weer kan leiden tot andere problemen. 46 Tenslotte wordt het risico op HIV en andere overdraagbare ziektes verhoogd. Dit heeft verscheidene oorzaken. Een toename van het risico kan ondermeer veroorzaakt worden door het scheuren van het littekenweefsel of de kleine vaginale opening tijdens het vrijen. Ook het hebben van geslachtsgemeenschap voordat de wonde genezen is, kan hier aan de grondslag liggen. 47 Het besmettingsgevaar wordt ook versterkt wanneer meerdere meisjes met eenzelfde onsteriele mes worden besneden. 48 3.2 OBSTETRISCHE GEVOLGEN Een onderzoek door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) in zes Afrikaanse landen naar de obstetrische gevolgen van de meisjesbesnijdenis, bracht aan het licht dat besneden meisjes meer kans hebben op nadelige obstetrische uitkomsten dan onbesneden meisjes. Dit onderzoek werd echter uitgevoerd in ziekenhuizen, men neemt derhalve aan dat de bevallingen die plaatshebben buiten ziekenhuizen aan nog grotere risico s worden blootgesteld. 49 Verder toont onderzoek ook aan dat besneden vrouwen vaker een keizersnede moeten ondergaan. 50 De besnijdenis kan tot gevolg hebben dat de duur van de bevalling aanzienlijk verlengd wordt. Een langdurige obstructie en een zuurstofgebrek kunnen ertoe leiden dat de baby dood geboren wordt of kort na de geboorte sterft. Ook kan de obstructie bij de bevalling de formatie van fistels in de hand werken. Perineale scheuren komen evenzeer geregeld voor doordat het weefsel zijn natuurlijke buigzaamheid verloren heeft. Het herhaaldelijk defibuleren en herinfibuleren veroorzaakt een uitgebreide littekenvorming. Het scheuren van dit littekenweefsel veroorzaakt dan weer hevige postpartumbloedingen. 51 46 WORLD HEALTH ORGANIZATION DEPARTMENT OF GENDER AND WOMEN'S HEALTH, Female genital mutilation: a handbook for frontline workers, WHO 2000, www.who.int, (1) 26-27. 47 E. LEYE, Female Genital Mutilation. A study of health services and legislation in some countries of de European Union, Gent, International Centre for Reproductive Health Ghent, 2008, (1) 30. 48 S.A. EL-SHAWARBY en J. RYMER, Female genital cutting, Obstetrics, Gynaecology and Reproductive medicine 2008, (253) 254. 49 WORLD HEALTH ORGANIZATION, Female genital mutilation and obstetric outcome: WHO collaborative prospective study in six African countries, The Lancet 2006, 1835 1841. 50 WORLD HEALTH ORGANIZATION, Effects of female genital mutilation on childbirth in Africa, WHO 2008, www.who.int, (1) 1. 51 E. LEYE, Female Genital Mutilation. A study of health services and legislation in some countries of de European Union, Gent, International Centre for Reproductive Health Ghent, 2008, (1) 31. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 19

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS 3.3 PSYCHOLOGISCHE GEVOLGEN Minder goed begrepen maar daarom niet minder ingrijpend zijn de psychologische gevolgen. De besnijdenis wordt ervaren als een uitermate traumatiserende gebeurtenis. Psychische traumata kunnen mogelijk tot gedragsstoornissen leiden. 52 Documentatie toont aan hoe ooit vriendelijke meisjes, na hun besnijdenis veranderden in wenende, angstige kinderen. Deze meisjes kropen ineen bij het zien van voorwerpen (zoals een metalen instrument) die wezen op een mogelijk verdere verminking. 53 Uit getuigenissen van besneden meisjes, blijkt wat voor emotionele en psychologische impact de besnijdenis op hen gehad heeft: Ik ben verlamd door pijn, ik ben verscheurd door verdriet. Ik ben een verminkte vrouw, ik ben besneden, op een zeer brute wijze. Mijn allerbelangrijkste vrouwelijke lichaamsdelen zijn weg en dat is niet alles. Genitale verminking heeft duizenden gaten in mijn lichaam en mijn geest gemaakt. Ik kan geen kant op, overal zie ik die zwarte dag, de dag dat ik besneden ben. 54 (Zahra Abdi Hersi) Ook een gevoel van verraad en een verlies van vertrouwen in de ouders of andere familieleden doet zich voor wanneer het meisje ziet dat zij de ingreep aanmoedigen of in sommige gevallen zelf uitvoeren. De meisjesbesnijdenis kan ook het zelfbeeld en de eigenwaarde van het meisje aantasten. Op lange termijn kan dit zelfs leiden tot een gevoel van onvolledigheid, angst en depressie. 55 Een studie die de geestelijke gezondheidstoestand van meisjes onderzocht na een besnijdenis, toonde een significant hogere prevalentie van posttraumatisch stresssyndroom (30,4%) en andere psychiatrische ziektebeelden (47,9%) aan bij besneden vrouwen. Ook bleek dat het posttraumatisch stresssyndroom vaak gepaard gaat met geheugenproblemen. 56 52 WORLD HEALTH ORGANIZATION DEPARTMENT OF GENDER AND WOMEN'S HEALTH, Female genital mutilation: a handbook for frontline workers, WHO 2000, www.who.int, (1) 29. 53 R. CASSMAN, Fighting to Make the Cut: Female Genital Cutting Studied within the context of Cultural Relativism, Nw. J. Int l Hum. Rts. 2007, (128) 138. 54 Deze woorden komen van Zahra Abdi Hersi uit haar boek Mijn vrouw-zijn ontnomen. 55 WORLD HEALTH ORGANIZATION DEPARTMENT OF GENDER AND WOMEN'S HEALTH, Female genital mutilation: a handbook for frontline workers, WHO 2000, www.who.int, (1) 29. 56 A. BEHRENDT en S. MORITZ, Posttraumatic Stress Disorder and Memory Problems After Female Genital Mutilation, Am J Psychiatry 2005, 1000-1002. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 20

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS In Soedan is er een genitaal gerichte angstdepressie vastgesteld bij geïnfibuleerde vrouwen. Deze wordt gekenmerkt door een bestendige onrust over de toestand van hun genitaliën en de angst om onvruchtbaar te worden. 57 Niettemin is het onderzoek naar de psychologische gevolgen van de besnijdenis en de invloed hiervan op de ontwikkeling van het kind, schaars. Meer onderzoek is dan ook vereist om een duidelijk beeld te krijgen van de werkelijke impact en omvang van deze problemen. 58 3.4 GEVOLGEN MET BETREKKING TOT DE SEKSUALITEITSBELEVING De meisjesbesnijdenis houdt in dat de meest gevoelige organen, namelijk de clitoris en de schaamlippen, geheel of gedeeltelijk worden weggesneden. In de plaats hiervan ontstaat hard littekenweefsel, waardoor de seksuele gevoeligheid drastisch wordt verminderd. 59 De amputatie van de clitoris zorgt ervoor dat het verkrijgen van een orgasme vaak onmogelijk wordt. Een studie in Egypte toonde aan dat de besnijdenis niet zozeer het seksuele verlangen van de vrouw aantast maar dat het bereiken van een orgasme sterk samenhangt met de ernst van de ingreep. In het geval van infibulatie is het hebben van vaginale gemeenschap vaak onmogelijk of bijzonder pijnlijk wegens de vernauwde vaginale opening. Wanneer er toch penetratie plaatsvindt, is die bijzonder pijnlijk voor de vrouw en kan dit zowel gepaard gaan met het scheuren van het weefsel als met interne bloedingen. 60 Ook kan de pijn tijdens de geslachtsgemeenschap en de angst voor die pijn het genot van zowel de vrouw als haar man verminderen. Dit kan gevolgen hebben wat de intimiteit betreft binnen het huwelijk. 61 Ook huwelijksconflicten kunnen hieruit voortkomen. 62 57 E. LEYE, Female Genital Mutilation. A study of health services and legislation in some countries of de European Union, Gent, International Centre for Reproductive Health Ghent, 2008, (1) 32. 58 WORLD HEALTH ORGANIZATION DEPARTMENT OF GENDER AND WOMEN'S HEALTH, Female genital mutilation: a handbook for frontline workers, WHO 2000, www.who.int, (1) 29. 59 WORLD HEALTH ORGANIZATION DEPARTMENT OF GENDER AND WOMEN'S HEALTH, Female genital mutilation: a handbook for frontline workers, WHO 2000, www.who.int, (1) 29. 60 E. LEYE, Female Genital Mutilation. A study of health services and legislation in some countries of de European Union, Gent, International Centre for Reproductive Health Ghent, 2008, (1) 32. 61 J. WHITEHORN, O. AYONRINDE en S. MAINGAY, Female genital mutilation: cultural and psychological implications, Sexual and Relationship Therapy 2002, (161) 167. 62 WORLD HEALTH ORGANIZATION DEPARTMENT OF GENDER AND WOMEN'S HEALTH, Female genital mutilation: a handbook for frontline workers, WHO 2000, www.who.int, (1) 29. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 21

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS 4 SCHENDING VAN DE MENSENRECHTEN Is vrouwelijke genitale verminking een schending van de mensenrechten? Deze vraag lijkt voor ons, de westerse mens, makkelijk te beantwoorden met een simpele ja, natuurlijk. Maar is het zo eenvoudig? De vraag mag dan wel ongecompliceerd en voor de handliggend lijken, het antwoord is dit allesbehalve. Het is een emotioneel sterk geladen vraag, die bij het stellen ervan heel wat vragen en gevoelens opwekt. Hoewel ik vanuit individueel moreel standpunt ervan overtuigd ben dat meisjesbesnijdenis een schending van de mensenrechten is, ben ik er terdege van bewust dat een loutere ja dit op onvoldoende wijze staaft. Ik zal dan ook trachten om in de hierop volgende hoofdstukken mijn persoonlijk moreel standpunt, theoretisch te onderbouwen. 4.1 RECHT OP INGRIJPEN? Meisjesbesnijdenis lijkt in onze ogen een gruwelijke praktijk. Het is een vorm van geweld tegen de vrouw, met als voornaamste doel de controle over de vrouw te verkrijgen. Maar voor de betrokken volkeren maakt meisjesbesnijdenis deel uit van hun culturele eigenheid. Het is een traditie die hen tot een volwaardig lid maakt van hun gemeenschap, die hen maakt tot wie ze zijn. 63 De vraag kan bijgevolg worden gesteld of we als buitenstaander zonder meer kunnen, of liever, mogen interfereren in andermans cultuur? Kunnen we zomaar een diepgewortelde traditie veroordelen en afschaffen? Raken we dan niet aan essentiële aspecten van de cultuur die individuen maken tot wie ze zijn? Cultuur kan men omschrijven als het geheel van gemeenschappelijke verworvenheden. 64 Het omvat alles wat een bepaalde samenleving heeft opgebouwd en wat hen onderscheid van een andere samenleving. Het is de levensvisie en levenswijze van een volk. Het bepaalt hun manier van zien, doen en zijn. Ingrijpen in andermans cultuur kan dan ook niet te onderschatten gevolgen teweeg brengen binnen deze gemeenschap. Het kan hen schaden in het diepste van hun zijn. 65 Ondanks het feit dat eenieders cultuur gerespecteerd en naar waarde geschat moet worden, kan men zich toch vragen stellen bij bepaalde gebruiken en tradities, zoals bijvoorbeeld de meisjesbesnijdenis. Naast het feit dat cultuur iemands eigenheid, geloof, traditie, etc. bepaalt, kan cultuur ook aanzien worden als veranderlijk, tijdsgebonden en beïnvloedbaar wanneer deze in contact komt 63 G. VAN GEERTRUYEN, Vrouwelijke genitale verminking: de sociaal-culturele context, A.V.R.U.G. 2001. 64 Van Dale 65 L.M. FRIEDMAN, The war of the worlds: A few comments on law, culture, and rights, Case W. Res. L. Rev. 1997. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 22

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS met andere culturen. 66 In die zin is er geen enkele cultuur onbegrensd. Tolerantie en begrip voor andermans cultuur is noodzakelijk maar mag er niet toe leiden dat we onverschillig en met lede ogen toekijken hoe men meisjesbesnijdenis blijft praktiseren en hoe onze - westerse - grondwaarden worden ondergraven. 67 De manier waarop ingegrepen wordt, is echter van uitermate groot belang. Dit moet gebeuren op een wijze waarbij men bewust is van het feit dat meisjesbesnijdenis deel uitmaakt van een ruim sociaal, cultureel en economisch geheel. Meisjesbesnijdenis kwalificeren als een schending van de mensenrechten kan. Naar de praktiserende volkeren toe moet dit echter gecommuniceerd worden op een wijze die ook voor hen aanvaardbaar en verstaanbaar is. Hierbij moet rekening worden gehouden met de mogelijke gevolgen die een dergelijke ingreep in hun gemeenschap kan teweeg brengen. 68 Het opdringen van de westerse moraal zal immers geen uitkomst bieden. De oplossing moet het feit dat meisjesbesnijdenis een pijnlijke en gruwelijke praktijk is, verzoenen met het feit dat deze tevens deel uitmaakt van iemands diep gekoesterde en eeuwenoude cultuur. 69 4.2 CULTUURRELATIVISME TER RECHTVAARDIGING? Kan meisjesbesnijdenis benadert worden vanuit een mensenrechtenkader? Zijn de verdragen van de Verenigde Naties wel zo neutraal en universeel als ze zich voordoen, of zijn ze op hun beurt een belichaming van de westerse moraal? In het kader van de mensenrechten wordt de wenselijkheid van universele normen door het cultuurrelativisme betwist. 70 Het uitgangspunt van het cultuurrelativisme is het bestaan van oneindige culturele verscheidenheid en de onbestaanbaarheid van absolute waarden. 71 De idee dat er een cultuuroverschrijdende maatstaf (namelijk universele mensenrechten) zou bestaan is volgens de cultuurrelativisten een illusie. 72 Ze zijn van mening dat niemand een ander moet beoordelen volgens zijn eigen culturele waarden. Principes om een bepaalde cultuur te beoordelen kunnen enkel binnen die cultuur gehanteerd worden. 73 Volgens de cultuurrelativisten zijn de mensenrechten een product 66 M. MAUTNER, Legal pluralism, Privatization of Law and Multiculturalism. From Honor to Dignity : How Should a Liberal State Treat Non-Liberal Cultural Groups?, Theoretical Inquiries L. 2008, (609) 617-618. 67 K. MEERSCHAUT en A. BACKS, Vrouwenbesnijdenis en recht, A.V.R.U.G. 2001. 68 N. FORD, Communication for Abandonment of Female Genital Cutting: An Approach Based on Human Rights Principles, The International Journal of Children s Rights 2005, (183) 183-184. 69 O. BAMGBOSE, Legal and Cultural Approaches to Sexual Matters in Africa: The Cry of the Adolescent Girl, U. Miami Int l & Com. L. Rev. 2001-2002, (127) 128. 70 E.BREMS, Inclusieve universaliteit. Een theoretisch en methodologisch kader om inzake mensenrechten universaliteit te verzoenen met diversiteit, R&R 2003, (139) 146. 71 E.BREMS, Inclusieve universaliteit. Een theoretisch en methodologisch kader om inzake mensenrechten universaliteit te verzoenen met diversiteit, R&R 2003, (139) 146-147. 72 P.B. CLITEUR en A. ELLIAN, Encyclopedie van de rechtswetenschap, Kluwer, 2009, (1) 70. 73 R. CASSMAN, Fighting to Make the Cut: Female Genital Cutting Studied within the context of Cultural Relativism, Nw. J. Int l Hum. Rts. 2007, 128. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 23

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS van westerse ideologieën. Deze normen worden opgesteld volgens de westerse idee van goed en fout. Voorgaande normen falen er in om te erkennen dat de notie van goed en fout verschilt doorheen de wereld omdat de cultuur waarin ze zich voordoen zelf verschilt. 74 Volgens de gedachtegang van het cultuurrelativisme zouden we de meisjesbesnijdenis bijgevolg niet kunnen veroordelen. De beoordeling van deze praktijk zou moeten gebeuren in het licht van de waarden en normen van de cultuur waarbinnen de meisjesbesnijdenis gebruikelijk is. 75 Conceptuele verwarring zorgt ervoor dat de controverse omtrent het al dan niet universele karakter van de mensenrechten wordt versterkt. Om dit te vermijden moet universaliteit aanzien worden als een normatief begrip. Volgens deze benadering zijn mensenrechten universeel uitgaande van het feit dat ze toepasbaar zijn op elk mens, overal ter wereld. Deze rechten worden als zodanig fundamenteel beschouwd dat deze zowel ratione loci als ratione personae, een zo ruim mogelijk toepassingsgebied moeten hebben. 76 De internationale mensenrechten zijn universeel, aangezien ze opgesteld zijn vanuit de intentie om toepassing te hebben op alle mensen, ongeacht de woonplaats, ras, leeftijd, geslacht, taal, godsdienst, etc. Naar inhoud zijn mensenrechten universeel. 77 Dit standpunt houdt aldus geen verwerping of afwijzing in van een bepaalde cultuur, maar aanziet de mensenrechten als zodanig elementair voor een menselijk leven, dat ze toepasbaar moeten zijn ongeacht culturele verschillen. Deze universaliteitgedachte wordt herhaaldelijk bevestigd in documenten en verklaringen van internationale instellingen. Desondanks blijft de universaliteit van de mensenrechten het voorwerp uitmaken van een hevig debat. 78 Noch cultuurrelativisme noch eurocentrisch universalisme, beide in hun zuivere vorm, kunnen een uitweg bieden. 79 Men heeft immers geen baat bij het plaatsen van het conflict tussen beide ideologieën in een louter theoretisch kader. Cultureel relativisme kan bijdragen tot het verstaan van de traditie van meisjesbesnijdenis. De stelling poneren dat de mensenrechten niet universeel zijn, kan enigszins gerelativeerd worden gezien heel wat bepalingen die omschreven zijn in de VN- Verdragen ook opgenomen zijn in enkele Afrikaanse verdragen en verklaringen waaronder het Afrikaans Charter van de 74 K. BOWMAN, Comment: Bridging the gap in the hopes of ending female genital cutting, Santa Clara Journal of International Law 2004, (132) 142-143. 75 P.B. CLITEUR en A. ELLIAN, Encyclopedie van de rechtswetenschap, Kluwer, 2009, (1) 70. 76 E.BREMS, Inclusieve universaliteit. Een theoretisch en methodologisch kader om inzake mensenrechten universaliteit te verzoenen met diversiteit, R&R 2003, (139) 142-143. 77 J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek EVRM. Deel 1. Algemene beginselen, Antwerpen Oxford, Intersentia, 2005, (1) 3. 78 E.BREMS, Inclusieve universaliteit. Een theoretisch en methodologisch kader om inzake mensenrechten universaliteit te verzoenen met diversiteit, R&R 2003, 139. 79 K. MEERSCHAUT en A. BACKS, Vrouwenbesnijdenis en recht, A.V.R.U.G. 2001. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 24

DEEL I - MEISJESBESNIJDENIS Rechten en het Welzijn van het kind en het Maputo Protocol. De opkomst van Afrikaanse wetgeving op zowel internationaal als nationaal niveau kan er op wijzen dat er toch meer gelijkenissen bestaan tussen verschillende culturen dan cultuurrelativisten laten uitschijnen. De visie van het cultuurrelativisme in acht genomen, moet er bedachtzaam worden omgegaan met het labellen van bepaalde gebruiken als gruwelijk en mensonterend, wanneer deze in een andere cultuur als traditie wordt aanzien. Anderzijds kan en mag cultuur geen scherm zijn waar we ons achter verbergen. 80 Het mag er niet toe leiden dat we ons onverschillig gaan gedragen ten opzichte van meisjesbesnijdenis. Sommige mensenrechten zijn immers zo fundamenteel dat ze alle sociale, politieke en religieuze beperkingen, overstijgen. 81 Hoewel het cultuurrelativisme de mogelijkheid biedt om een gebruik of een bepaalde traditie te begrijpen, kan ze zich niet gedragen als een surrogaat voor mensenrechten. 82 4.3 CONFLICTERENDE GRONDRECHTEN Wanneer meisjesbesnijdenis wordt benaderd vanuit een mensenrechtendiscours kan geconstateerd worden dat er een spanningsveld bestaat tussen verschillende conflicterende grondrechten. Zo wordt de meisjesbesnijdenis door de meeste West- Europese juristen aanzien als een schending van het recht op gezondheid en het recht op fysieke integriteit. Daarnaast moet er echter ook melding worden gemaakt van artikel 27 UVRM dat voorziet in het recht op de beleving en het behoud van ieder zijn cultuur. Meerdere fundamentele grondrechten komen aldus tegenover elkaar te staan. 83 Hoe het ook zij, rechten komen onvermijdelijk met elkaar in conflict. Maar kan het ene recht prevaleren boven een ander recht? Is het recht op fysieke integriteit belangrijker dan het recht op cultuur? Overeenkomstig het internationale recht kan geen enkel recht gebruikt worden ten koste van een ander. 84 Het principe van de ondeelbaarheid van de mensenrechten belet dat een bepaald mensenrecht steeds voorrang krijgt op een ander recht. Er bestaat aldus geen interne hiërarchie tussen de mensenrechten. Vermits alle rechten in beginsel even belangrijk zijn, is het van belang om conflicten tussen mensenrechten te voorkomen. Wanneer het, zoals in het geval van de meisjesbesnijdenis, gaat om een conflict tussen 80 L.M. FRIEDMAN, The war of worlds: A few comments on law, culture, and rights, Case W. Res. L. Rev. 1997. 81 R.M. MAHER, Female Genital Mutilation: The Struggle to Eradicate this Rite of Passage, Hum. Rts. 1996, (12) 14. 82 R. CASSMAN, Fighting to Make the Cut: Female Genital Cutting Studied within the context of Cultural Relativism, Nw. J. Int l Hum. Rts. 2007, (128) 129. 83 K. MEERSCHAUT en A. BACKS, Vrouwenbesnijdenis en recht, A.V.R.U.G. 2001. 84 D. AYTON-SHENKER, United Nations Background Note: The Challenge of Human Rights and Cultural Diversity, www.un.org/rights/dpi1627e.htm. Genitale verminking in het licht van de mensenrechten. 25