DE BEVOLKING VAN RUPELMONDE VAN DE MIDDELEEUWEN TOT 1585 Dat Rupelmonde in de Middeleeuwen uitgroeide tot een voorname stad, was te danken aan zijn geografische ligging die ook strategisch belangrijk was. Gelegen aan de Schelde tegenover de monding van de Rupel - waaraan de plaats haar naam ontleende - kon vandaar uit het scheepsverkeer worden beheerst dat uit drie richtingen kwam. Dat begrepen de graven van Vlaanderen best en ze deden er een burcht bouwen. Die burcht wordt voor 't eerst vermeld in 1194 als "parvum castrum comitis, scilicet Rupelmonde - de kleine burcht van de graaf, namelijk Rupelmonde". Hoelang bestond de burcht toen al? Er bleven enkele oorkonden bewaard die door de graaf van Vlaanderen al in 1150 te Rupelmonde werden uitgevaardigd. Mogelijk werd de allereerste burcht gebouwd kort na 884. Vanaf ongeveer dat jaar deed Boudewijn II, graaf van Vlaanderen, burchten bouwen in de belangrijke centra van het land, aan de kust en langs de loop van de Schelde, om zijn graafschap te verdedigen vooral tegen de plundertochten van de Noormannen. In de omgeving van de burcht kwamen vissers en later ook kooplieden zich vestigen. In tijden van gevaar konden ze binnen de burcht bescherming vinden. Hun aantal groeide met de tijd en tegen het einde van de lle eeuw of iets later waren ze talrijk genoeg om van de graaf van Vlaanderen een keure te krijgen waardoor hun gemeenschap werd erkend als stad met eigen vrijheden rechten. Het staat evenwel niet vast welke graaf die keure verleende. Het moet alleszins ofwel Robrecht de Fries zijn geweest die regeerde van 1071 tot 1093, ofwel Filips van den Elzas die regeerde van 1168 tot 1191. I. Rupelmonde werd dan omwald. Vier poorten verleenden toegang tot de stad : Water- of Veerpoort, de Gentse of Wase poort, de Antwerpse poort en de koepoort. Het werd een bloeiende stad vol handel en bedrijvigheid. Al heel vroeg kwam er een wekelijkse markt en ook heel vroeg werden twee jaarmarkten gehouden één op Onze-Lieve- Vrouw-Hemelvaartdag en één op het feest van Sint-Denijs, 9 oktober Op de wekelijkse markt die aanvankelijk op donderdag werd gehouden, moest al de vis te koop gesteld worden die op de Schelde gevangen werd van Rupelmonde tot aan Saaftingen, Eikenvliet en de Drij Goten. Alle inwoners van Waas waren verplicht hun waren eerst op de markt van Rupelmonde aan te bieden vooraleer ze ermee naar een andere markt mochten trekken. Vanaf 1455 golden die verplichtingen nog alleen voor hen die rond de stad binnen een straal van 2 mijlen woonden. Maar Rupelmonde kreeg dan de stapel van granen en bieren. Dat betekent dat de bieren, granen en andere levensmiddelen die in de haven aankwamen in een stapelplaats moesten ondergebracht worden waar ze publiek te koop werden gesteld. HK 1980 3 De bevolking van Rupelmonde van de Middeleeuwen tot 1585 1
Benevens de handel, scheepvaart en visserij ontstonden binnen de stad allerlei bedrijven zoals scheepswerven, brouwerijen, leerlooierijen, wolweverijen, volderijen en touwslagerijen. Bovendien werd Rupelmonde nog een belangrijk administratiecentrum. Na het verdrag van Melun in 1226 deed gravin Margareta van Vlaanderen de burcht ten dele herbouwen en vergroten. Meer dan één graaf van Vlaanderen hield er tijdelijk verblijf. De burcht werd ook gebruikt als staatsgevangenis, vooral voor grote heren. Minstens van de 14e eeuw tot in de tweede helft van de 16e eeuw werden er de grafelijke archieven bewaard. Dezelfde gravin Margareta richtte in 1271 een tolkantoor op dat aan de oever van de Schelde stond. Alle schepen die met koopwaren voorbij voeren moesten een vastgesteld tarief betalen. De Rupelmondenaars waren daarvan vrijgesteld. De tol werd geind door de man die het kantoor pachtte of door zijn bediende. Dan was er nog de Spijker of de Graanschuur van de graaf van Vlaanderen! Oorspronkelijk moesten de boeren daar de ruwe haver inleveren die ze de graaf jaarlijks verschuldigd waren. Later betaalden ze de waarde van de verschuldigde haver in speciën. Zo werd de Spijker een kantoor waar de ontvanger tweemaal in het jaar zitting hield : op maandag-, dinsdag- en woensdagvoormiddag na Sint-Jansfeest en op dezelfde voormiddagen na Sint-Denijsfeest. Niet alleen de boeren van Rupelmonde moesten daar gaan betalen maar ook die van Bazel, Tielrode, Elversele, Waasmunster, Haasdonk, Melsele, Vrasene en Sint-Gillis. Al die grafelijke instellingen brachten tal van ambtenaren en nog meer bezoekers naar Rupelmonde. De neringdoeners ter plaatse, vooral de brouwers en herbergiers, vaarden daar wel mee. En op de dagen van de twee jaarmarkten was de stad vol vreemde gasten die nog groter verteer maakten. Zo bereikte de stad al spoedig een hoge bloei. De kroniekschrijver Justo Billet heeft beweerd dat de stad in de Middeleeuwen tot 900 huizen telde (aangehaald bij F. De Potter : Rupelmonde, blz. 7). Als we een gemiddelde van 5 personen per huis rekenen, betekende dat een bevolking van 4.500 inwoners. Als dat getal ooit werd bereikt moet het omstreeks 1300 zijn geweest. Over het aantal huizen dat de stad omstreeks 1350 en later telde zijn we immers ingelicht door enkele documenten. Het aantal huizen dat die documenten aangeven, ligt ver beneden: de 900. Aanstonds meer daarover. II. Het kasteel waaraan de stad haar ontstaan, bloei en welvaart dankte, was ook oorzaak van de vele rampen die haar troffen. Wie in oorlog was met de graaf van Vlaanderen kwam met zijn legerbende naar Rupelmonde om het kasteel in te nemen. Lukte hem dat niet dan nam hij wraak op de inwoners van de stad. Zo werd in 1305 de hele stad platgebrand door de krijgsbenden van Willem, de graaf van Holland. Negen jaar later, in 1314, werd ze opnieuw verwoest door troepen van de Franse HK 1980 3 De bevolking van Rupelmonde van de Middeleeuwen tot 1585 2
koning waarbij ook Hollandse en Henegouwse benden zich hadden aangesloten. In 1316 kwamen de Mechelenaars een deel van de stad afbranden, in 1388 deden de Gentenaars hetzelfde. Al die verwoestingen hebben allicht meer dan één inwoner ertoe gebracht de stad voorgoed te verlaten. Het was daar veel te gevaarlijk wonen. We kennen het aantal huizen dat de stad telde in de 14e eeuw. Op elk huis immers moest de eigenaar aan de graaf van Vlaanderen een jaarlijkse cijns betalen, een grotere of kleinere cijns naargelang de grond die aan het huis verbonden was. Daarom werden geregeld lijsten van de huiseigenaars opgemaakt. De lijsten die in de 14e eeuw werden opgemaakt, zijn bewaard gebleven en berusten nu in het Algemeen Rijksarchief te Brussel : Rekenkamer nrs. 45226-45228. De eerste lijst werd opgemaakt omstreeks 1350 en telt 154 huizen ; de tweede die van 1376 dateert, telt 137 huizen ; de derde die van 1398 dateert telt 162 huizen. Tien jaar later, in 1408, werd te Rupelmonde dekanale visitatie gehouden. De deken noteerde in zijn verslag dat er 174 huizen stonden. Als we een gemiddelde van 5 personen per huis rekenen, telde Rupelmonde dan in 1408 ongeveer 870 inwoners. Het gemiddelde van 5 personen per huis is zeker niet naar de lage kant geschat. In de vermelde lijsten van de 14e eeuw werd al eens het aantal kinderen bijgeschreven die in een huis woonden. Het waren er twee of drie ; in één huis waren er zeven. In de lijst die in 1433 werd opgemaakt staan maar 121 huizen vermeld (Rekenkamer nr 45230}. Dat waren er 53 minder dan 25 jaar tevoren in 1408. En dan kwam de grote ramp van 1452, veruit de grootste ramp van alle die Rupelmonde hebben getroffen. Gent en Waas waren in opstand tegen Filips de Goede. Om te voorkomen dat de opstandelingen bij een mogelijke belegering van het kasteel door de huizen zouden gedekt zijn, gaf Filips het bevel de hele stad plat te branden. Alle huizen waren van hout en afgedekt met stro. Het bevel werd op zondag 14 mei uitgevoerd door Filips soldaten die in het kasteel waren gelegerd. Heel de stad ging in de vlammen op tot en met de kerk. Van de inwoners die vóór de brandstichting werden verjaagd, zijn er kennelijk velen niet meer naar hun stad teruggekeerd. Om verdere ontvolking te voorkomen schonk Filips de Goede in 1455 aan de stad het recht uitgaansgeld te eisen van wie elders wilde gaan wonen. Dat uitgaansgeld werd berekend op de tiende penning of op tien per honderd van de waarde der roerende goederen die de uitwijkeling meenam. In 1543 evenwel had de bevolking bijna opnieuw het peil bereikt waarop ze voor de grote ramp van 1452 had gestaan. In dat jaar 1543 werd andermaal een lijst van alle huizen aangelegd voor de belasting van de Tiende Penning. Rupelmonde telde toen 164 huizen of hofsteden. Dat was maar 10 minder dan in1408. Die lijst van 1543 bevat de namen van de eigenaars en pachters van huizen. HK 1980 3 De bevolking van Rupelmonde van de Middeleeuwen tot 1585 3
Ze werd gepubliceerd door M. Caluwé in Vlaamse Stam 1972, blz. 291-294. III. Veertig jaar later, in 1583. Zowel F. De Potter als A. Siret schrijven dat in dat jaar nog eens een deel van de stad werd afgebrand. Geen van beiden zegt door wie en wanneer juist. Wij vermoeden dat het gebeurde op 29 oktober. Op die dag had Servaas van Steelandt, baljuw van Waas, het kasteel van Rupelmonde overgeleverd aan de soldaten van Alexander Farnese, prins van Parma. Toen het anti- Spaanse en Calvinistische stadsbestuur van Antwerpen dat vernam, zonden ze onmiddellijk twee vendels soldaten naar Rupelmonde om het kasteel te heroveren. Dat opzet mislukte, 's Anderendaags keerden de vendels naar Antwerpen terug. Ze marcheerden over Bazel en staken daar het vuur aan het kasteel van Wissekerke waarvan een vleugel afbrandde. Ze staken ook de vierschaar van Bazel in brand die totaal uitbrandde. Zij zullen ook wel de brandstichters te Rupelmonde zijn geweest. De schade die werd aangericht was eerder gering. In 1585 werd een lijst aangelegd van de huizen die in de voorgaande jaren werden vernield. In die lijst staan maar twee verbrande hofsteden. Rupelmonde heeft veel meer te lijden gehad van de Spaanse troepen die er sedert oktober 1583 verbleven (R.A. Beveren : Rupelmonde nr. 1307 f 1). In de lijst van de vernielde huizen, die in 1585 werd opgemaakt, lezen we dat de stad "deurgaende belast es geweest met een legere en 't volck van oorloghe van Zijne Majesteyt". De stad werd daardoor "ghebrocht tot ruine, zo in 't breken van huysen, garsaigien ende andersints" (R.A. Gent, Land van Waas nr 2867). De soldaten roofden niet alleen wat ze konden vinden, ze braken ook leegstaande huizen af voor brandstof. Dat document van 1585 is eigenlijk een kohier van de 10e penning. Niet alleen de vernielde huizen maar alle huizen en hofsteden van Rupelmonde worden opgesomd met de naam van de eigenaar en de pachter. In 1585 stonden maar 64 huizen meer recht, waarvan 12 bewoond waren door pachters of huurders en 52 door de eigenaars. In de voorgaande jaren waren 74 huizen en hofsteden afgebroken of verbrand, waarvan 23 waren bewoond geweest door pachters of huurders en 51 door de eigenaars. Enkele jaren vóór 1585 had Rupelmonde dus 138 huizen en hofsteden geteld. In zijn geschiedenis van Rupelmonde blz. 13 verwijst F. De Potter naar een andere officiële oorkonde uit die tijd. Volgens die oorkonde bleven er maar 54 huizen rechtstaan en bestond de bevolking toen uit 135 gezinnen. Maar vele van die gezinnen waren wegens de oorlogsomstandigheden uitgeweken, tijdelijk althans. In 1585 waren er hoogstens een 60 gebleven Rupelmonde moet het voorkomen hebben gehad van een spookstad. Van nijverheid of handel was nauwelijks sprake. In 1586 waren er 5 tappers of herbergiers, 2 broodbakkers, l vettewarïer of kruidenier en 3 schippers. Van de 5 tappers waren er maar twee die doorgaand tapten, de andere tapten nu en dan. De 2 bakkers verkochten per week nog geen vier maten verbakken meel. Zij allen én de HK 1980 3 De bevolking van Rupelmonde van de Middeleeuwen tot 1585 4
vettewarier én de schippers verdienden niet eens hun kost. De schepenen durfden het niet op hun geweten te nemen die mensen voor hun nering te belasten met de wettelijke taksen (R.B. Beveren nr. 81). Rupelmonde had voor haar oude glorie, het kasteel, eens te meer een zware prijs betaald. A. Maris HK 1980 3 De bevolking van Rupelmonde van de Middeleeuwen tot 1585 5