LIJM EN VERF: HUN INVLOED OP GEZONDHEID EN MILIEU

PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - LIJM EN VERF: HUN INVLOED OP GEZONDHEID EN MILIEU Vermijd het gebruik van lijmen en verven f kies vr de minst schadelijke. PRINCIPES BENADERING Veel stffen die in de buw en in binnenhuisinrichting wrden tegepast, zijn gevaarlijk vr de gezndheid van de bewners. Lijmen en verven zijn de belangrijkste vervuilende vectren die in deze fiche wrden behandeld. Andere vectren zals hutverduurzamingsmiddelen kmen elders aan bd. Lijmen en verven kennen veel tepassingen in de buw. Verven in zichtbare vrm in binnenhuisinrichting en als ppervlaktebescherming. Lijmen in discretere vrm, vr de bevestiging van muur- en vlerbekledingen maar eveneens in de samenstelling van steeds meer materialen. Bijvrbeeld in spaanplaat, in gelijmd gelamelleerd hut, in schuimlijm, in cementlijm f in smmige meubelnderdelen. Een eclgische benadering van de buw en een aangepaste keuze van materialen en buwtechnieken begen hun gebruik te beperken. Lijmen wrden nder meer in de samenstelling van spaanplaat tegepast DOELSTELLINGEN > Verven Minimaal: Vermijd de schadelijkste verfsrten: Geef de vrkeur aan verfsrten die weinig f geen vluchtige rganische stffen (VOS) en plsmiddelen bevatten. Kies watergedragen verven en minerale verven p basis van kalk f kaliumsilicaat, en blijf er rekening mee huden dat de aanwezigheid van andere schadelijke substanties ng steeds mgelijk is, zelfs in deze verven (zie lager). Bij renvatie, aandacht hebben vr de eventuele aanwezigheid van ldhudende verven. Bij aanwezigheid alle maatregelen nemen die ndig zijn m inslikken f inademen te vrkmen. Ld werd hfdzakelijk gebruikt in verven met heldere kleurpigmenten maar k in bepaalde witte pigmenten. Die ldhudende pigmenten zijn nu verbden (Eurpese richtlijn 76/769/EEG). Ld kan echter k aanwezig zijn in andere vrmen. Indien de cncentratie 0,15% verschrijdt, met het prductetiket dat vermelden, naast BLZ. 1 VAN 14 LIJM EN VERF: INVLOED OP GEZONDHEID EN MILIEU

het vlgende pschrift: "Mag niet wrden gebruikt vr vrwerpen waarin kinderen kunnen bijten f waaraan kinderen kunnen zuigen." Overigens hebben de fabrikanten van pederverf zich er sinds 2002 te verbnden hun prducten ldvrij te maken. Bvendien zal de Eurpese REACH-verrdening eveneens verbd leggen p het gebruik van ld in deze tepassingen. Aangeraden: Kies verven met een milieulabel. Het "Eurpese eclabel" is het belangrijkste label dat wrdt gecntrleerd dr een penbare instantie aanwezig p de Belgische markt. Andere equivalente fficiële labels ("NF Envirnnement") f striktere (Blauer Engel) bestaan k, en diverse labels zijn afkmstig uit de private sectr f het verenigingsleven, zals "NaturePlus". De website www.inflabel.be stelt een vergelijking van deze labels vr. Optimaal: Vermijd het gebruik van verven dr bijvrbeeld de vrkeur te geven aan nbewerkt gelaten materialen f neutrale f in de massa gekleurde catings. > Lijmen Minimaal: Beperk schadelijke effecten dr de vlgende keuzes te maken: Kies bij vrkeur in water plsbare lijmen p basis van zetmeel (hfdzakelijk vr de uitvering van muurbekledingen). Z niet, kies watergedragen dispersielijmen (plyl, vetzuuresters, vleibare harsen, ) in plaats van slventgedragen lijmen. Beperk daarnaast k de schadelijke gevlgen van lijmen in prducten zals spaanderplaten f hutvezelplaten, dr uitsluitend te kiezen vr panelen van klasse E1. Aangeraden: Vermijd het gebruik van lijmen: Gebruik bij vrkeur mechanische bevestigingen in plaats van lijmen (spijkers, schreven, ineensluiting). Vermijd het gebruik van materialen waarvan de samenstelling lijmen bevat (gelijmd gelamelleerd hut, spaanplaat, enz.), vral indien het materiaal in cntact kmt met het binnenklimaat van de lkalen. ELEMENTEN VOOR EEN DUURZAME KEUZE TECHNISCHE ASPECTEN > Samenstelling van verven Gemeenschappelijke verfcmpnenten: de bindmiddelen f harsen: cmpnent dat na drging de beschermfilm vrmt de pigmenten: geven de verf kleur en ndrzichtigheid de verzwaringsmiddelen: bepalen het glansniveau en versterken de mechanische eigenschappen van de verf de teslagstffen: als dispergeer-, bind-, cnserveermiddel, enz. de drager: f een plsmiddel (terpentijn, white spirit, acetn, tlueen), f water > Verfsrten Er bestaan verschillende verfsrten, waarvan wij hier de vier grte categrieën psmmen. Twee ervan zijn alleen vr prfessineel gebruik. Wij vermelden ze dus vrnamelijk ter herinnering. Slventgedragen verven: Het betreft plymeerplssingen die na verharding een drlpende film vrmen, die vasthecht en niet plst in aanwezigheid van gebruikelijke plsmiddelen. Deze verven bevatten rganische plsmiddelen die meer dan 50 % verf bevatten en die vlledig verdampen tijdens de drging. Die plsmiddelen geven vluchtige rganische stffen vrij (VOS), die schadelijk zijn vr de gezndheid. Ze wrden hfdzakelijk tegepast m de verfcmpnenten p te lssen, de verf vleibaar te maken en gemakkelijker in de ndergrnd te laten drdringen. De gebruikte plsmiddelen zijn klwaterstf-, chlr- f zuurstfhudend. Het drgen van deze verfsrten kan p de vlgende manieren: BLZ. 2 VAN 14 LIJM EN VERF: INVLOED OP GEZONDHEID EN MILIEU

aut-xydatiereactie: is het geval met alkydhars en epxyesters met luchtdrging; reactie tussen specifieke chemische greperingen: epxyverven, plyurethaanverven die drgen bij mgevingstemperaturen; reactie van plycndensatie: is het geval met alkydeverven die drgen in de ven, vervlchten met aminharsen (ureum-frmaldehyde, melaminefrml), epxyharsen vervlchten met thermhardende acrylharsen f aminplasten. Watergedragen verven: Deze verven kmen tt stand p basis van in water plsbare bindmiddelen en/f hydrgespreide bindmiddelen waarvan de belangrijkste kenmerken hierna wrden vermeld. In water plsbare verven zijn macrmleculen van het type alkyde f acryl, plsbaar gemaakt in rganische bindmiddelen van het type glycether. Bij de hydrgespreide f hydrverdunbare verven met men een nderscheid maken tussen clliedreacties (suspensies van plymeerpartikels in water) en emulsies (dispersies van twee vleistffen die nderling niet mengbaar zijn: water en plymeerpartikels). Deze verven hebben als kenmerk dat ze zichtbaar licht verspreiden, wat hen een melkachtig aspect biedt (Tyndall-effect). Opmerking: de term latex beschrijft een natuurlijk prduct bestaande uit een watergedragen cllieddispersie van rubber-klwaterstf. Latex wrdt sms gebruikt m hydrdispersiebindmiddelen te benemen die wrden gebruikt vr het vervaardigen van watergedragen verven. De term emulsie vervangt latex alsmaar meer in het schildersvak. Men ziet dat watergedragen verven k plsmiddelen bevatten. Naargelang men het heeft ver waterplsbare f waterverdunbare verven, stemt het gehalte plsmiddel vereen met respectievelijk ± 15 % (zals glyclether, ptentieel schadelijk vr de gezndheid) en ± 5% (in de vrm van klwaterstffen). Verven die vervlechten nder UV-straling (vr prfessineel gebruik) Deze bereidingen, vrij van plsmiddelen, zijn samengesteld p basis van mnmeren f preplymeren die dubbele bindingen bevatten. De initiatie gebeurt aan de hand van ft-initiatren en/f van ftsensibilisatren nder UV-straling, en dit vr een bepaalde glflengte. Verven in peder (vr prfessineel gebruik) Deze verven, vrij van plsmiddelen, wrden verhandeld in de vrm van thermplastische f thermhardende peders. Thermplastische verven zijn samengesteld p basis van bindmiddelen zals plyamide, flurplymeren, ; verven in thermhardend peder zijn p basis van epxy harsen, plyesters, acrylaten, plyesters met hydrxyl. Deze markt is permanent in evlutie, gezien de afwezigheid van plsmiddel bij hun samenstelling, wat hen ng milieuvriendelijker maakt (maar niet ndzakelijk geznder, want andere substanties kunnen gevaren inhuden). Parallel met deze indeling van verven kan men een indeling maken van de filmvrmende plymeren die erin zitten (bindmiddelen f harsen). Deze plymeren zijn de belangrijkste bestanddelen van verven, zij vrmen na harding een permanente en hechtende drager met de gewenste kenmerken. Men nderscheidt: Plymeren van natuurlijke rsprng, waarnder natuurlijke harsen en gmmen, afscheidingsprducten van planten (zals de dennengm uit de Landes) f van insecten (schellak) en fssiele stffen, Cpal genaamd (Cpal-gm kmt uit Zanzibar, Madagascar, Cng, Kauri, ). Deze plymeren wrden mmenteel niet meer gebruikt vr de vervaardiging van afgewerkte prducten. Artificiële plymeren: wrden verkregen uit chemische reacties p natuurlijke plymeren teneinde hun mleculaire massa te wijzigen, hun plsbaarheid, terwijl het rigineel skelet behuden blijft. Onder die plymeren zijn er cellulsenitraten, en esters verkregen dr de inwerking van salpeterzuur p cellulse. BLZ. 3 VAN 14 LIJM EN VERF: INVLOED OP GEZONDHEID EN MILIEU

Synthetische plymeren: alm tegenwrdig bij de samenstelling van mderne verven, die men verkrijgt p basis van mnmeren, dat zijn rganische samenstellingen met een geringe mleculaire massa. Al meer dan vijftig jaar zijn deze plymeren enrm in trek, en de belangrijkste redenen zijn de vlgende: meesterschap in de vervaardiging, wat hun kenmerken ptimaliseert; meilijkheid p industrieel niveau m een universeel bindmiddel vr te stellen vr de bescherming en de decratie van materialen; verkrijgen van een betere mechanische en chemische werking, ngeacht de mgeving waar het geschilderd vrwerp wrdt bltgesteld, en dit met geringe diktes; tenemende ntwikkeling van plymeren in waterachtige fase f znder plsmiddel m te beantwrden aan de reglementering, met name m de emissies te beperken van vluchtige rganische stffen (plsmiddelen, additieven met een geringe stmspanning), aangeduid met het wrd VOS en uitgedrukt in grammen per liter verf. > Natuurlijke verven Er bestaat geen fficiële definitie van wat natuurlijke verf is. Het betreft dus geen verfcategrie p zich, maar een cmmerciële identificatie binnen de categrieën die hierbven werden beschreven, en waarvan de bestanddelen hfdzakelijk mineraal en plantaardig zijn. Een maximum van 5 % synthetische stffen wrdt tegelaten (zie bibligrafie: Willersin, 2009). Over het algemeen bevatten de zgenaamde natuurlijke verven: bindmiddelen zals natuurlijke naaldbmharsen / plantaardige liën / leem enz., plsmiddelen zals terpentijnhars en water-lie-emulsie, pigmenten zals aarde, metaalxiden, plantaardige stffen teslagstffen met emulgerende en bewarende eigenschappen zals sjalecithine, schimmelwerende planten, Deze term wrdt sms meer algemeen gebruikt vr kalkverf. Deze verven bestaan uit water (dat dient als plsmiddel), kalk (dat dient als bindmiddel), pigmenten (enkel natuurlijke mineralen f mineralen afkmstig van chemische reacties p metalen) en teslagstffen (caseïne/kaliumaluin). Opgelet, de verhgde PH van de kalk vereist een bescherming van de gen en de handen tijdens het tepassen. Niettemin vrmt dit kenmerk een heel gede bescherming tegen bacteriële ntwikkeling, wat de kwaliteit van de lucht van de lkalen kan verbeteren. De term natuurlijke verf mag niet wrden verward met eclgische en bilgische verf. Eclgische verf beschikt ver een eclabel (zie verder). Deze labels kenmerken vrnamelijk de gezndheidsrisic s en de milieurisic s die inherent zijn aan het gebruik van het prduct, maar zij vereisen niet expliciet het gebruik van specifieke categrieën substanties. Bilgische verven wrden echter enkel bepaald dr hun samenstelling, die enkel bigranen en ijzerxide mag bevatten, en niet dr hun milieukenmerken f gezndheidskenmerken. Ten sltte is het natuurlijke, eclgische f bilgische karakter niet ndzakelijk een garantie dat het prduct geznd is. Natuurlijke harsen bevatten bijvrbeeld VOS. > Samenstelling van lijmen Gemeenschappelijke lijmcmpnenten: Een basiselement (harsen, plymeer) Oplsmiddelen: natuurlijk, rganisch plsmiddel f water de verzwaringsmiddelen: ze versterken de mechanische eigenschappen, het absrptievermgen van de ndergrnd de teslagstffen: met emulgerende, bindende, weekmakende, bacterieddende en schimmelwerende eigenschappen > Lijmsrten gebruikelijke indelingen Er bestaan verschillende lijmsrten vr talrijke tepassingen in de buwsectr en verschillende indelingen naargelang het gebruik f de samenstelling. BLZ. 4 VAN 14 LIJM EN VERF: INVLOED OP GEZONDHEID EN MILIEU

Er kan bijvrbeeld een indeling wrden gemaakt p basis van hun mechanische eigenschappen: klassieke lijmen, met geringe prestaties, vr decratief gebruik (bijvrbeeld vinyl- en acryl- waterige dispersie); semi-structurele lijmen met verhgde mechanische prestaties (bijvrbeeld lijm en mrtel-lijm vr tegelvleren, lijmen vr PVC-buizen); structurele lijmen met hge prestaties vr samenstellingen in metaal, betn, glas, dr het verkrijgen van een degelijkheid die vergelijkbaar is met die van de mechanische weerstand van deze materialen (bijvrbeeld epxylijmen vr betn en metalen). Een andere indeling kan wrden gemaakt p basis van de manier waarp de lijm eruit ziet en wrdt gebruikt: Universele lijmen: huishudlijmen vr divers gebruik, vaak p basis van hars f vinylplymeren, waarnder k de klassieke lijmen van de vrige indeling. Hun gebruik is eenvudig, maar de drgtijd is lang. Ze kunnen p basis van plsmiddel zijn f dispersie. Cntactlijmen vereisen dat de twee ppervlakken gecat zijn en vervlgens geperst. Zij blijven sepel na het drgen en wrden gebruikt m leder, rubber, hut en ceramiek te lijmen. De meeste lijmen bevatten synthetisch rubber in een plsmiddel. Er bestaan er k p basis van water (lijm in dispersie). Instant lijm (cyanacrylaatlijm), gebruikt vr glas, ceramiek, metaal en rubber. Epxylijmen meten wrden gemengd p het genblik van de tepassing, en wrden gebruikt vr tal van materialen. Cementlijmen bestaan uit cement f pleister met teveging van caseïne, vinylhars f rubber. Men gebruikt ze vr het lijmen van tegelvleren f vr de afwerking van dekvleren. Ze kunnen aan de rsprng liggen van huidirritaties en ammniak vrijgeven dr cntact met water en caseïne. Een derde indeling kan wrden gemaakt p basis van de rsprng van de bestanddelen, tussen enerzijds lijmen van plantaardige f dierlijke rsprng, die vereenstemmen met de natuurlijke cllïden van de algemene indeling die verder wrdt beschreven, en anderzijds de syntheselijmen die alle andere samenstellingen dekken: > Srten lijmen glbale indeling Op meer vlledige wijze kan men de lijmen p de vlgende wijze indelen: Fysische lijmen: het plymeer bestaat reeds in zijn uiteindelijke vrm, maar vr het wrdt aangebracht met het in een vleibare vrm aanwezig zijn in een plsmiddel, f beter gezegd, in water (verdamping), f in gesmlten vrm, htmelt (verharding). Er treedt geen enkele chemische reactie p. - Slventgedragen lijmen: de plsmiddelen zijn vluchtige rganische stffen (VOS), en dus schadelijk vr de gezndheid. Ze wrden hfdzakelijk tegevegd m de lijmcmpnenten p te lssen, de lijm vleibaar te maken en de hechting te verbeteren. Die vluchtige rganische stffen, die meer dan 70 % van de lijmsamenstelling uitmaken, verdampen vlledig tijdens hun tepassing en drging. Ze wrden dus tijdens hun uitvering en bij het begin van de bezetting van de lkalen ingeademd. De gebruikte plymeren zijn plyvinylacetaat en cplymeren (hutlijmen, muurbekledingen, packagings enz.); natuurlijk en synthetisch rubber (cntactlijmen); clldium; acrylaten (zelfhechtende catings, lijmen vr kamerbreed tapijt, ) en plyurethanen (hutlijmen, ). - Natuurlijke cllïdale lijmen: p basis van natuurlijke plymeren pgelst in water: zetmeel en dextrine dat ervan is afgeleid, afkmstig van granen f knllen (aardappelen, tarwe, maïs enz.); caseïne, een melkprteïne; cellulse, chemisch gewijzigd, uit hut getrkken; glutine van dierenbeenderen. Dit type lijmen wrdt gebruikt vr papier en verpakkingen, het etiketteren van glas, het prduceren van bekbanden, f als lijm vr behangpapier. Opgelet, de hier vermelde plymeren wrden k vaak gebruikt in lijmen p basis van plsmiddelen. - Dispersie- f emulsielijmen: zij verschillen van lijmen p basis van plsmiddel dr de keuze van water als plsmiddel, wat vanuit milieustandpunt beter is. Deze lijmen bevatten tch plsmiddelen (glyclether), minder dan 5 %, die BLZ. 5 VAN 14 LIJM EN VERF: INVLOED OP GEZONDHEID EN MILIEU

schadelijk kunnen zijn vr de gezndheid. De meest gebruikte plymeren vr watergedragen dispersies zijn plyvinylacetaat, acrylaten, rubber, plyurethanen en plychlrprenen. - Htmelts (smeltlijmen): htmelts zijn thermplastische materialen waar geen enkel plsmiddel in zit. Zij zijn vast bij mgevingstemperatuur, smelten in adequate middelen en ze wrden vleibaar aangebracht p de te lijmen delen. Htmelts wrden gebruikt in tal van sectren, bijvrbeeld de verpakkingsindustrie (lijmen van kartn), de vervaardiging van beken (lijmen van bekbanden), de hut- en meubelindustrie, textielindustrie, elektrnica (bevestiging van structuurelementen), de schenenindustrie. - Plastisl: plastisl is lijm znder plsmiddel die vr hechting temperaturen vereist tussen 140 C en 200 C. Zij bevatten vral dispersies van superfijne deeltjes plyvinylchlride f plymethacrylaat in plastificeermiddelen f hechtende elementen. Mmenteel wrden ze vral gebruikt in de autmbielsectr. Chemische lijmen ("reactieve" lijmen): het plymeer wrdt gevrmd dr een chemische reactie (plymerisatie f kruisbinding). De chemische reactie wrdt uitgelkt dr vchtigheid, het uitsluiten van lucht f van speciale verharders, de temperatuur, UV-stralen, - Plyurethaanlijmen: een- f tweecmpnentenlijmen, samengesteld uit een cmbinatie van plyiscyanaat en plyester / plymeer. Deze lijmen wrden hfdzakelijk tegepast vr de verlijming van preuze materialen (hut, geschuimd plystyreen enz.) en kunststfplaten (plastic) f metalen (aluminium). Een ander gebruik is het lijmen van plastic bekledingen, parket, en het waterdicht maken van vegen. De effecten vr de gezndheid zijn hfdzakelijk huidirritaties en ademhalingsstrnissen (astma). - Epxylijmen: epxylijmen zijn samengesteld uit een hars, een verharder en verzwaringsmiddelen. Epxylijmen kennen in de buwsectr talrijke tepassingen, zals het lijmen van metalen. Oplsmiddelvrije epxylijmen hebben slechts heel beperkte gezndheidseffecten. - Anaërbe lijmen: vaak zijn het mengelingen van dimethacrylaten van bepaalde tweewaardige alchlen met kleine heveelheden perxiden en hechtingsversnellers. Zij nderscheiden zich dr het feit dat ze vleibaar blijven in cntact met zuurstf, maar zij plymeriseren in enkele uren bij afwezigheid van zuurstf en in cntact met actieve metalen. Ze wrden vrnamelijk gebruikt in metalen cnstructies. - Cyanacrylaatlijmen: cyanacrylaatlijmen zijn mncmpnente vleibare reactieve lijmen. Deze lijmen, die schadelijke plsmiddelen kunnen bevatten zals glyclether, wrden gebruikt vr het lijmen van muurbekleding en vleren zals vinylpapier, glasdeken, kurkpanelen, faïences, kurk, Acryllijm is het best geschikt vr een vchtige mgeving. - Acrylaatlijmen: bicmpnente acrylaten (k gekend nder de naam A/B-lijmen, n-mix lijmen, f acryl tweede generatie) zijn lijmen met een snelle reactie, die bijznder geschikt zijn vr het lijmen van metaal/metaal f metaal/plastic, bijvrbeeld vr het vervaardigen van vensterramen. - Ftchemisch vernetbare verf: lijm die hfdzakelijk gebaseerd is p acrylaten f epxy. Hun plymerisatie kmt tt stand dr UV-licht. Het vrdeel van de ftchemisch vernetbare verf p epxy f acrylaten is de mgelijkheid m te wrden vervaardigd als mncmpnenten. - MS-plymeren: deze mncmpnente lijmen p basis van gewijzigd silaan wrden gebruikt vr de elastische afdichting van vegen, bijvrbeeld vr tepassingen in aircnditinings- en verluchtingstechnieken. BLZ. 6 VAN 14 LIJM EN VERF: INVLOED OP GEZONDHEID EN MILIEU

> He lijmen te vermijden? Vermijd vr binnenbekledingen het gebruik van materialen die met verlijming wrden uitgeverd, nder meer kunststf muurbekledingen zals vinyl, smmige zwevende vleren, enz. Een andere mgelijkheid bestaat in het zeken naar nieuwe bevestigingswijzen. Bijvrbeeld, de "strakgetrkken" bevestiging van textiel is een luter mechanische techniek. Dit systeem kan vr plafnds, muren en vleren (vast tapijt),... wrden aangepast. De demntage en vervanging zijn eenvudig. Hewel deze bekleding veel vrdelen biedt, zijn er afhankelijk van het type van strakgetrkken «materiaal» tch een aantal nadelen aan verbnden: phping van mijten en stf, niet nderhudsvriendelijk, en in het textiel zit vaak pvc. Let er k p dat men in de wning geen materialen binnenbrengt die lijm bevatten in de vervaardigingscmpnenten. Vermijd daarm het gebruik van cmpsietmaterialen (materialen waarvan de verschillende cmpnenten dr lijm aaneengekit zijn), en let k specifiek p hutvezelplaten f spaanderplaten, die de tweede belangrijkste brn zijn van emissie van frmaldehyde in de wning, na tabaksrk. Over het algemeen is het z dat he harder en sterker de plaat is, he schadelijker de bindmiddelen zijn. Let er dus p dat u de crrecte categrie van spaanplaat kiest: zacht vr het nderdak en akestische islatie halfhard vr de zichtkant van wanden en meubels hard vr wandbekledingen en betnbekisting gebitumineerd (waterdicht) als islatie, in vchtige kelders MILIEUASPECTEN > Milieubalans Bepaalde lijmen en verven kunnen de recyclagemgelijkheden van buwmaterialen negatief beïnvleden. Bij renvatie f afbraak vereenvudigt de afwezigheid van lijm de demntage van de buwmaterialen en bevrdert ze dus hun recyclage. Overigens is de industriële prductie van verf zeer energievretend en een brn van vervuiling. De nderstaande tabel geeft een verzicht van de milieu-impact van verschillende verfsrten. De infrmatie betreffende de energie-impact van lijmen en verven is meilijk kenbaar, hierna tch enkele aanwijzingen als vrbeeld. Minerale verven (waterdragend) zijn gematigde energieverbruikers (5 tt 10 GJ/m² in grijze energie) en zijn niet erg vervuilend. Acrylverven (waterdragend) zijn grtere energieverbruikers (34 tt 45 GJ/m² in grijze energie) en zijn meer vervuilend. Vlgens de beschikbare infrmatie blijken "natuurlijke" verven (vb: p basis van plantaardige liën / leem ) qua milieu-impact een nbetwistbaar vrdeel te hebben in vergelijking met de andere verfsrten. > He kan men eclgische lijmen en verven herkennen? Een mgelijkheid m lijmen en verven te identificeren is verwijzen naar de labels. Het fficiële label dat in België wrdt gebruikt is het "Eurpese eclabel". De criteria m dit label te verkrijgen wrden m de 4 jaar geactualiseerd, en het is vral de bedeling m een efficiënt gebruik van het prduct te stimuleren en de heveelheid afval te verminderen, de risic s vr het milieu te beperken dr lagere emissies van plsmiddelen en de lzing van giftige f vervuilende substanties in water tegen te gaan. Lg van het Eurpese eclabel, brn: http://ec.eurpa.eu/envirnment/eclabel/index_en.htm BLZ. 7 VAN 14 LIJM EN VERF: INVLOED OP GEZONDHEID EN MILIEU

In het bijznder vr verven vr binnenshuis: Het prduct mag de maximale cncentratie witte pigmenten niet verschrijden ( 36 g/m²). De emissies en de lzing van afval afkmstig van de prductie van pigmenten met titaandixide mgen bepaalde niveaus niet verschrijden. Het VOS-gehalte mag bepaalde waarden niet verschrijden, bijvrbeeld 15 g/liter matte verdunde verf vr binnen, en 75 g/liter niet verdund filmvrmend lazuurbeits. Er mag geen vluchtige armatische klwaterstf (VAK) rechtstreeks wrden tegevegd aan het prduct vr f tijdens de (eventuele) kleurmaking; tch is het tegestaan m ingrediënten te te vegen die VAK bevatten, vr zver het VAK-gehalte van het eindprduct de 0,1 % (m/m) niet verschrijdt. De vlgende zware metalen en hun verbindingen mgen niet terecht kmen in de samenstelling van het prduct: cadmium, ld, chrm VI, kwik, arsenicum, barium (uitgeznderd bariumsulfaat), seleen en antimn. Een aantal substanties die als gevaarlijk wrden beschuwd vr het milieu f giftig vereenkmstig de Eurpese richtlijen mgen niet wrden gebruikt f zijn sterk beperkt (zals alkyl-fenl-ethxylaten, frmaldehyde, rganische halgeenplssingen, bepaalde ftalaten. De verven meten bepaalde gebruikskenmerken hebben zals een minimaal rendement uitgedrukt in m²/liter prduct, ze meten bestendig zijn tegen vchtige wrijving en water, en ze meten bestendig zijn tegen schuren en water. De verpakking met bepaalde elementen vermelden zals aanbevelingen qua gebruik, pslag, reiniging, enz. Op basis van deze lijst met criteria zien we dat het prduct met het Eurpees eclgische label tegelijk perfrmant met zijn vr de begde tepassing en met vlden aan de emissienrmen en de nrmen vr vervuilende lzingen, en dat er geen stffen mgen verwerkt wrden die als schadelijk gebekt staan. Rekening huden met het kwalitatief aspect is belangrijk, want het biedt kwaliteitsgarantie aan de vrschrijver die niet ndzakelijk beschikbaar is in bilgische prducties bijvrbeeld. Een lijst met gelabelde prducten is beschikbaar p: www.ec-label.cm. Verscheidene natinale labels zijn vergelijkbaar met het Eurpese eclabel. Er is bijvrbeeld het Franse label NF Envirnnement, dat regelmatig vrkmt p prducten die wrden verhandeld in België, f het Ostenrijkse label Umweltzeichen. Andere natinale labels zijn het Duitse label Blauer Engel f het Scandinavische eclabel Nrdic Swan (Witte Zwaan). Naast de fficiële labels, die een certificering vernderstellen vlgens een bepaalde prcedure en vastgelegde criteria (Is-labelbepaling type I) kan een fabrikant, een verdeler f eender welk privé cnsrtium werken met een vrij systeem van zelf gedefinieerde eclgische labels (labelbepaling Is type II), p verantwrdelijkheid van de declarant(en). Van die labels kmt men in België het vaakst het label Natureplus tegen (zie www.natureplus.rg vr de criteria en de lijst met gelabelde prducten). Natureplus labelt prducten van uiteenlpende aard, waarnder verf, aanwezig p de markten van Duitstalig Eurpa, Nederland en België. Het label wrdt in België beheerd dr de vzw VIBE (Vlaams Instituut vr Bi-Eclgisch Buwen en Wnen). Vr de verven neemt NaturePlus vral de criterialijsten ver die gelden vr het Eurpese Eclabel. BLZ. 8 VAN 14 LIJM EN VERF: INVLOED OP GEZONDHEID EN MILIEU

De vermelding van labels mag dan ndig zijn m de aankp te sturen, tch kunnen er verschillende kritieken wrden gefrmuleerd: hun tenemend aantal zrgt vr verwarring. Bepaalde labels zijn afkmstig van de wetgever (het Eurpese eclgische label f de natinale labels), andere kmen uit de private sectr. De delstellingen van de partijen zijn niet ndzakelijk identiek, en k de technische criteria en de waardenschalen stemmen niet altijd vereen. Om de verschillen tussen de labels te kennen raden wij de website www.inflabel.be aan. De aanwezigheid van een label kan een verkeerde indruk geven ver de vlledige nschadelijkheid vr de gezndheid en het milieu. Labels identificeren eerder de "minst schadelijke" prducten en bieden dus geen garantie qua gehele nschadelijkheid. Zij impliceren geenszins dat de gebruiker de veiligheidsregels niet met naleven bij het aanbrengen van het prduct f vr de afvalverwerking. Ec-labels impliceren geen exhaustiviteit. Het behalen van een label is steeds een vrijwillige prcedure van de fabrikant. Die prcedures zijn sms tegen betaling en administratief zwaar, wat eventueel ntmedigend kan zijn vr kleine structuren. Er kunnen dus k interessante prducten zijn znder label. Labels zijn dus nuttige gidsen, maar men met de inherente beperkingen vr gen huden. > Restanten van lijmverven Her eerste wat men met den is nagaan f de verf al dan niet gevaarlijk afval vrmt, afgaand p de samenstellende bestanddelen. Het besluit van de Regering van het Brussels Hfdstedelijk Gewest van 25 april 2002 vermeldt een lijst met gevaarlijke afvalprducten, waarin men expliciet afvalstffen van verf en vernis terugvindt, ngeacht het srt plsmiddel, en de afvalstffen van afbijtmiddelen. Overeenkmstig de Ordnnantie van 7 maart 1991 van de Raad van het Brussels Hfdstedelijk Gewest inzake preventie en afvalbeheer (B.S. 23 april 1991), mag gevaarlijk afval niet in de rilering wrden gedaan en met het wrden gesrteerd en gedepneerd in een cntainerpark. De afvalrecipiënten van zwel drg als vleibaar afval meten vraf hermetisch wrden afgeslten. Indien er te veel afval is vr het cntainerpark, met men het laten phalen dr een erkende inzamelaar van gevaarlijk afval (er staat een lijst met erkende en geregistreerde bedrijven p de website van Leefmilieu Brussel http://www.leefmilieubrussel.be/templates/prfessinnels/infrmer.aspx?id=2286&langtype=20 67). Wij vestigen er de aandacht p dat smmige verven bi-cmpsteerbaar zijn. De infrmatie betreffende deze mgelijkheid is beschikbaar bij verdelers en fabrikanten. Ten sltte zal men k de vrschriften van de fabrikanten meten naleven inzake spel- f schnmaakprducten: men heft niet altijd te werken met agressieve prducten zals whitespirit, er zijn k milieuvriendelijker prducten verkrijgbaar bij leveranciers van eclgische verven. Wij willen er k aan herinneren dat zelfs tijdens het petsen er p geen enkel genblik verfresten mgen terecht kmen in het afvernet van het afvalwater (sanitaire afverkanalen). ECONOMISCHE ASPECTEN > Waar vindt men eclgische lijmen en verven? Lijmen en verven, net als hutverduurzamingsmiddelen, zijn de eerste materialen waarp duurzaam buwen zich heeft tegespitst. Ze zijn dus gemakkelijk in de handel verkrijgbaar, nder meer in de-het-zelfzaken en zelfs in smmige biwinkels. In Vlaanderen zijn de meeste verkppunten lid van het VIBE. In Wallnië zijn ze lid van Nature et Prgrès f van de Cluster éc-cnstructin. Ok in Brussel is nder de naam "EcBuild" een dergelijke cluster pgericht. BLZ. 9 VAN 14 LIJM EN VERF: INVLOED OP GEZONDHEID EN MILIEU

> Kst van de eclgische lijmen en verven? Vlgens de fiches van het Réseau Ec-cnsmmatin zijn natuurlijke verven niet veel duurder dan de betere synthetische verven. Bij wijze van vrbeeld vlgen hier enkele rderprijzen (Willersin, 2009): Klasse Aantal lagen /m² excl. btw per laag /m² excl. btw Witte nderlaag plafnnering 1 1.38 1.38 Dispersieverf 2 0.89 1.78 Mineraalverf 2 0.74 1.48 Kalkverf 2 1.15 2.30 Leemverf 2 1.13 2.26 Lazuurbeits raamwerk 1 1.29 1.29 Uiteraard verschillen de prijzen afhankelijk van de prducten en de verdelers. Vr lijmen vindt men bij het raadplegen van catalgi van detailhandelaars in eclgische materialen (prijs ebtw in 2007): Lijm vr behangpapier plsbaar in water: 29 /kg Lijm vr het leggen van parket en vleren: 5 tt 10 /kg Lijmen vr tegelvleren, faiences, ceramiek: 1,44 /kg (0,5 m²) Deze waarden variëren uiteraard naargelang de eventuele kleuren, de gekchte heveelheden en de leveranciers. De hier vermelde cijfers zijn dus luter illustratief. SOCIALE ASPECTEN De sciale aspecten betreffen hfdzakelijk de gezndheidseffecten p de bewners. We geven hierna een verzicht. Vr meer infrmatie kunt u het praktische hulpmiddel PEST van Leefmilieu Brussel raadplegen. (zie k de Grene Ambulance van Leefmilieu Brussel). > Gezndheidseffecten van verven Alle verfcmpnenten kunnen afhankelijk van hun rsprng al dan niet grte gezndheidsrisic s inhuden: De pigmenten die wrden tegevegd m heldere kleuren te verkrijgen, kunnen zware metalen bevatten (vral in ude verven die men ziet bij renvatiewerken, waarin sms ld zit). De keuze van een witte f pastelkleur biedt echter geen garantie dat de verf vrij is van dergelijke metalen. Alle witte verven die pigmenten bevatten van het type plsbaar ldzut f ldwit (basisch ldcarbnaat), zijn uit te sluiten. Merk p dat de pigmenten even schadelijk zijn tijdens de uitvering als nadien tijdens de bewning van de lkalen. Deze aanbeveling wrdt slechts ter infrmatie gegeven want deze cmpnenten zijn immers bij wet verbden. Tch kan ld ng in andere vrmen, in nieuwe verven, in smmige lang bewaarde verven en in geverfde muren vrkmen. Bij renvaties en nder meer bij het schuren van ud hutwerk met men dus heel vrzichtig zijn. Andere metalen cmpnenten (vb: titaandixide) zijn eveneens schadelijk vr de gezndheid en het milieu en meten per geval wrden geïdentificeerd. Meer infrmatie ver de impact van dergelijke cmpnenten is meestal bij milieuverenigingen beschikbaar. Slventen bevatten vluchtige rganische stffen (VOS) die afhankelijk van hun rsprng en cncentratie, p krte en lange termijn al dan niet ernstige gezndheidseffecten kunnen hebben: hfdpijn, ademhalingsstrnissen, kanker (vr benzeenhudende verbindingen). Van de VOS met vral p frmaldehyde wrden gewezen, dat irritatie, slaap-, cncentratie- en zelfs spijsverterings- en ademhalingsstrnissen kan verrzaken en dat verigens mgelijk kankerverwekkend is. Zelfs verven en andere prducten znder plsmiddelen bevatten er een bepaalde heveelheid van. De meeste BLZ. 10 VAN 14 LIJM EN VERF: INVLOED OP GEZONDHEID EN MILIEU

plsmiddelen, met uitzndering van water, kunnen k milieuschade verrzaken indien ze p het einde van hun levensduur niet adequaat wrden verwerkt. Ok watergedragen verven bevatten plsmiddelen (zals glyclether) en er kunnen bewaarmiddelen in zitten. Afhankelijk van hun rsprng en cncentratie, kunnen ze gevaarlijk zijn vr de gezndheid. Bewaarmiddelen kunnen huidaandeningen en ademhalingsstrnissen verrzaken, terwijl plsmiddelen p basis van glyclether aan de rsprng kunnen liggen van neurlgische, hematlgische en nierstrnissen. De bindmiddelen in de zgenaamde "natuurlijke" verven kunnen uit pijnhars gewnnen terpentijnlie f citrusesters zijn. Vr gevelige persnen kunnen ze allergeen zijn (afhankelijk van de rsprng en de leeftijd van de harsen) en hfdzakelijk huidaandeningen verrzaken. Merk p dat smmige prducten, vral kalkmrtels en pleisters, dr reactie met de ndergrnd aldehyden kunnen afgeven (aldehyden zijn ademhalingsallergeen). Smmige verven kunnen eveneens pesticiden bevatten die, afhankelijk van hun klasse, uiteenlpende effecten hebben. Over het algemeen verrzaken ze neurlgische strnissen, maar k andere strnissen kunnen ptreden. > Gezndheidseffecten van lijmen Alle lijmcmpnenten kunnen, afhankelijk van hun rsprng, al dan niet ernstige gezndheidsrisic s inhuden: De meest tegepaste synthetische lijmen bevatten frml. Frml geeft frmaldehyde af, dat irriterend en kankerverwekkend is. Gelijmd gelamelleerd hut, multiplex en spaanplaat bevatten lijmen in al dan niet hge cncentraties. Natuurlijke lijmen zijn samengesteld p basis van caseïne, wassen, natuurlijke latex f hutharsen. De gebruikte plsmiddelen zijn water, etherische liën f terpentijnlie. Het allergeenrisic van terpentijn is afhankelijk van de gegrafische rsprng en leeftijd van de harsen. Deze lijmen zijn bij hun prductie niet energievretend, ze zijn k niet schadelijk vr de gezndheid, maar ze zijn minder sterk dan synthetische lijmen. De lijmen vr behangpapier zijn vervaardigd p basis van cellulse-esters, die chemisch met natuurlijke cellulse vergelijkbaar zijn. Vr deze lijmen zijn geen echte gezndheidseffecten geïdentificeerd. Van spaanplaten bestaat er een nrmatieve indeling p basis van hun gehalte aan vluchtige rganische stffen, dat afhangt van de heveelheid en het type lijm aanwezig in hun samenstelling: Klasse Gehalte frmaldehyde bepaald dr een perfratie-extractiemethde vlgens de nrm NBN EN 120 Vrijgave van frmaldehyde bepaald dr een methde vlgens de nrm NBN EN 717 E1 8 mg/100g plaat 124 µg/m³ lucht E2 8 < 30 mg/100g plaat > 124 µg/m³ lucht Platen van klasse E2 zuden slechts buiten mgen wrden gebruikt f in sterk verluchte ruimtes zals garages. Er bestaan k platen gemaakt van gelijmd hut znder frmaldehyde (klasse EO). In de plaats daarvan bevatten ze plyurethanen (p basis van iscyanaat), die ptentieel schadelijk zijn (hypergeveligheid en allergieën), in het bijznder vr de werknemers die ze vervaardigen. Het is dus niet evident m te stellen dat deze klasse E0 verkiesbaar is bven klasse E1. BLZ. 11 VAN 14 LIJM EN VERF: INVLOED OP GEZONDHEID EN MILIEU

IN DE PRAKTIJK In de verschillende ntwikkelings- en uitveringsfasen van het prject meten maatregelen wrden genmen: VOORONTWERP Geef de vrkeur aan nbewerkte materialen (geplijste vlerstenen, nbepleisterde buwstenen, enz.). Reeds bij het vrntwerp beperkt de ntwerper de tepassing van grte heveelheden materialen die vr hun uitvering lijmen en verven vereisen. Hij vermijdt in het bijznder materialen zals gelijmd gelamelleerd hut, spaanplaat f multiplex in cntact te brengen met de mgeving. UITVOERINGSPROJECT, DOSSIER VOOR DE STEDENBOUWKUNDIGE VERGUNNING > Verven Bij de uitwerking van het prject verwegen de ntwerper en de buwheer f een muurverf echt ndzakelijk is. Desgewenst kan muurverf dr natuurlijke pleisters met teslag van plantaardige pigmenten wrden vervangen. Terwijl deze laatste wrden tegepast m kleur te geven en de ppervlakken te beschermen, sluiten ze tegelijkertijd de risic s van de zware metalen van minerale pigmenten en van de plsmiddelen uit. Indien schilderwerk ndig blijkt, geeft de ntwerper vrkeur aan verven die gemakkelijk kunnen wrden bijgewerkt en beveelt hij de vlgende verfsrten aan: een verf die het milieukeurmerk "Eurpese eclabel" draagt f een gelijkwaardig label. een verf waarvan de bindmiddelen zuinig zijn in grijze energie, uit hernieuwbare grndstffen gewnnen zijn, niet erg vervuilend zijn, plsmiddelarm zijn (maximaal gehalte 2%) en geen biciden bevatten. Het betreft nder meer verven met natuurlijke harsen znder plsmiddelen, kalkverven, silicaat- en rganische silicaatverven. Kies in elk geval vr verven die aangepast zijn aan de eigenschappen van de ndergrnd en aan de gebruiksbeperkingen (vb: gebruik in een vchtige mgeving / gebruik p ppervlakken die aan UV zijn bltgesteld / gebruik in medische lkalen ). De gebruiksinstructies vr de verschillende verven zijn p hun verpakking vermeld f zijn bij de fabrikanten en distributeurs verkrijgbaar. > Lijmen Bij de uitwerking van het prject en met het del het direct gebruik van lijmen te beperken, geeft de ntwerper de vrkeur aan mechanische bevestigingswijzen f ineensluiting. Vanuit hetzelfde gpunt gaat de vrkeur uit naar nafgewerkte materialen, behalve wanneer de lijmen duidelijk geïdentificeerd zijn en men weet dat ze geen gezndheids- en milieueffecten hebben. Indien het gebruik van lijm ndig blijkt, zrgt de ntwerper ervr dat het lijmtype aan het gebruikstype is aangepast; hij stelt een nta p vr de persnen die het werk uitveren. Deze nta bevat nder meer de gebruiks- en veiligheidsinstructies van de fabrikant met de gedetailleerde samenstelling van de prducten en hun mgelijke gezndheids- en milieueffecten. Ten sltte vereisen de aannemingsvrwaarden het gebruik van spaanderplaten en hutvezelplaten van klasse E1. TOEZICHT OP DE WERKEN UITVOERING > Verven Neem bijzndere maatregelen bij de mechanische uitvering van schilderwerken (lucht- f airless spuiten). De verstuiving van verf, fwel watergedragen fwel slventgedragen, verrzaakt aanzienlijke luchtvervuiling en kan huid-, ademhalings- en gprblemen verrzaken. BLZ. 12 VAN 14 LIJM EN VERF: INVLOED OP GEZONDHEID EN MILIEU

Let erp: Deze uitveringstechniek niet in geslten en niet-geventileerde lkalen te te passen (vb: kelders znder ramen) De schilderwerken met kwast f rl te laten uitveren, wat verneveling beperkt Indien mechanische uitvering nvermijdelijk is, persnlijke beschermingsmiddelen zals masker, bril, handschenen en aangepaste kleding te gebruiken De lkalen intensief te ventileren Om de adequate verwerking van verfafval te garanderen, dient men de vlgende vrzrgsmaatregelen te nemen: Vr in water verdunbare prducten, het werkgerief schnmaken in een afznderlijke emmer. Vr grte schilderwerken, kuipen vrzien m het werkgerief p de buwplaats schn te maken. Op die manier kunnen de stffen s nachts bezinken en kan men het water hergebruiken f in het afverkanaal gieten. Enkel de mdder zal wrden verwijderd als afval vlgens de hierbven beschreven trajecten (hfdstuk Restanten van lijmen en verven ). Restanten van verven en vernis, spelwater (f mdder), ptten, spuitbussen en andere verpakkingen van verf zullen wrden beschuwd als gevaarlijk afval, f ze nu vl f leeg zijn, en dat geldt k vr penselen en rllen, puimresten van lagen verf en plsmiddelen zals white spirit. Dit afval wrdt verwijderd vereenkmstig de circuits beschreven in het hfdstuk Restanten van lijmen en verven ). > Lijmen Draag g- en handbescherming tijdens verlijmingswerken. Zrg vr een intensieve ventilatie van de lkalen, zwel tijdens als na de verlijming. OPLEVERING EN INGEBRUIKNEMING > Verven en lijmen Neem, afhankelijk van de gebruikte verfsrt, de lkalen pas na een al dan niet lange drgtijd en intensieve ventilatie in gebruik. Vermijd de lkalen in gebruik te nemen zlang duidelijk een verfgeur aanwezig is. Hewel deze aanbeveling vr iedereen geldt, is ze vral belangrijk vr jngere kinderen, zwangere vruwen en persnen met ademhalingsprblemen. Let wel dat smmige verven, hewel reukls, niet minder schadelijk zijn vr de gezndheid. Anderzijds is het k z dat de reukzin aan de geuren in een lkaal went en die na enkele minuten niet meer waarneemt. Dit geldt zwel vr verven als vr lijmen. Bij het schuren f afbijten van ude verflagen bestaat het risic dat deeltjes f gassen zals cadmium, chrm- f ldpigmenten vrijkmen. Zrg in dit pzicht vr een gede ademhalingbescherming en een intensieve ventilatie van de lkalen. AANVULLENDE INFORMATIE ANDERE AANDACHTSPUNTEN Inffiches die met verwante thema s verband huden: MAT06 - Bekleding van binnenmuren en plafnds: geznde en eclgische materialen kiezen MAT07 - Vlerbekleding: geznde materialen met een gunstige milieubalans kiezen MAT08 - Een hutsrt kiezen vlgens de aard en de tepassing CSS07 - Gede luchtkwaliteit garanderen in elk lkaal CSS08 - Fysische en chemische verntreiniging binnenshuis CSS10 - Hutbehandelingen: aandacht schenken aan de gevlgen vr de gezndheid BLZ. 13 VAN 14 LIJM EN VERF: INVLOED OP GEZONDHEID EN MILIEU

BIBLIOGRAFIE Algemene infrmatie: PEST, een praktisch hulpmiddel van Leefmilieu Brussel ver binnenluchtvervuiling: www.leefmilieubrussel.be Vlaams Instituut vr Bi-Eclgisch Buwen en Wnen (www.vibe.be) De Brusselse Cluster EcBuild: www.brusselsgreentech.be/index_cluster.htm De Waalse Cluster Ec-cnstructin: http://clusters.wallnie.be/xml/index_eccnstructin_fr.html Het netwerk éc-cnsmmatin: www.eccns.be Hut en Wnen: www.hut-wnen.be Françise Jadul, Gezndheid en cmfrt in de wning, Vrming van adviseurs inzake ecrenvatie, De Stadswinkel vzw, 2009-2010 Frank Willersin, "Eclgisch buwen: verf, lie, vernis", Opleidingen buwmaterialen, Leefmilieu Brussel, 2009 Literatuur ver gezndheid in de wning: Le guide de l habitat sain, Suzanne en Pierre Déux, Uitgeverij Mediec, 2004 L habitat éclgique Quels matériaux chisir, Friedrich Kur, Uitgeverij Terre Vivante, 1999 L éclgie dans le bâtiment Guides cmparatifs pur le chix des matériaux de cnstructin, Jutta Schwarz, 1998 Eclabels: Het Eurpese eclabel: http://eurpa.eu.int/eclabel Franse merk NF-Envirnnement: www.marque-nf.cm Ostenrijks label Umweltzeichen : www.umweltzeichen.at Label Natureplus : www.natureplus.rg Duitse label Blauer Engel : www.blauer-engel.de Scandinavische eclabel De witte zwaan : www.svanen.se Vergelijking van de criteria van de verschillende labels: www.inflabel.be BLZ. 14 VAN 14 LIJM EN VERF: INVLOED OP GEZONDHEID EN MILIEU