Nectar 4e editie biologie 4 havo leerboek

Nectar 4e editie biologie 4 havo leerboek

Serie-overzicht 6 vwo bovenbouw vmbo 5 havo 5 vwo 4 havo 4 vwo onderbouw havo / vwo onderbouw vmbo 0 / 17 2017 Noordhoff Uitgevers bv, Groningen/Utrecht, The Netherlands. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl). All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior written permission of the publisher. ISBN 978-90-01-88584-7

Nectar 4e editie biologie 4 havo leerboek Auteurs Jan Bijsterbosch Hans de Jong Dagmar Stalenberg-Tiemens Janneke Strikwerda Alex Weeda Peter van Wijk Joop Wolters Eindredactie Jan Bijsterbosch Adri Kodde Peter van Wijk Nectar online Marianne van den Broek Christine Dirkse Werner van Eck Marian Groenenboom Lidie Hulst Robin Kamperman Adri Kodde Harm Smit Winood Rampersad Linde Vertelman Noordhoff Uitgevers bv

Voor de docent Voor elke leerling een eigen weg naar het eindexamen! Dat kan met Nectar. Nectar is motiverend, doelgericht, overzichtelijk en biedt samenhang. Arrangement Nectar 4e editie bestaat per leerjaar uit een online component, een leerboek en een uitwerkingenboek. Boek en online zijn op elkaar afgestemd en 100% uitwisselbaar. U kunt met deze editie van Nectar volledig digitaal werken of u wisselt af tussen het werken met het boek en online. De lesstof Elk hoofdstuk bevat: Hoofdstukopening Start Paragrafen Differentiatie Een beknopte inhoudsopgave per hoofdstuk inclusief het leerdoel per onderdeel. Korte (gezamenlijke) opdrachten over de context van het hoofdstuk. De paragrafen met de leerdoelen, teksten en bronnen. De biologische concepten staan centraal en waar logisch komt de context uit de Start terug. Toelichting van de concepten gebeurt ook aan de hand van andere contexten. Leerdoel, kopjes, vetgedrukte begrippen en korte samenvattende tekstjes vormen de kern van de stof. Als een vetgedrukt begrip voor het eerst voorkomt, staat de definitie ervan in de buurt (vlak ervoor of vlak erna). Als een begrip al in een eerdere paragraaf of hoofdstuk behandeld is, vindt (soms) verwijzing daarna plaats. Behalve tekstueel is er ook een rode draad in beeld via de bronnen. Dit komt tegemoet aan verschillende leerstijlen. Sommige bronnen zijn paginagroot zodat lastige processen en biologische concepten helder in beeld komen. Er zijn drie verschillende typen verwerkingsopdrachten bij de lesstof: is een hulpopdracht voor een leerling die het lastig vindt nieuwe leerstof te structureren en te begrijpen. Opdrachten zonder symbool zijn geschreven voor de gemiddelde leerling en leiden op naar het examenniveau. is een opdracht met extra uitdaging. Het niveau van deze opdracht * ligt (veelal) boven het examenniveau. Dankzij de verschillende typen opdrachten kunt u gedifferentieerd lesgeven en zijn drie leerroutes beschikbaar. Een leerling kan kiezen uit route: A deze route bevat de en gemiddelde opdrachten op examenniveau voor de leerling die extra ondersteuning kan gebruiken; B deze route bevat alleen de gemiddelde opdrachten op examenniveau; C deze route bevat de gemiddelde opdrachten op examenniveau en opdrachten voor de betere leerling; * De letter A t/m C vindt u alleen terug in Nectar online (en niet in het boek). 4 Noordhoff Uitgevers bv

Toepassen Practica Examentraining Leerdoelen samengevat Na een aantal paragrafen is er een Toepassen waarin een leerling de tot dan toe behandelde leerstof in een nieuwe context toepast. Daarnaast leert een leerling verbanden leggen tussen de leerstof uit de voorafgaande paragrafen. Na de laatste paragraaf is er een tweede Toepassen. Hierin past de leerling de stof uit het hoofdstuk toe en legt hij verbanden met voorafgaande, verwante, hoofdstukken. Met Toepassen oefent een leerling twee belangrijke vaardigheden uit het examenprogramma: het toepassen van concepten in een nieuwe context en het begrijpen van de samenhang tussen de concepten. Ook bij Toepassen is differentiatie in de verwerkingsopdrachten aanwezig. Elk hoofdstuk bevat twee, in school geteste, practica met differentiatie. Een strategietraining voor het oplossen van examenvragen. Omdat het aanleren van een strategie tijd vraagt, is de examentraining vanaf de 4e klas opgenomen. Per leerdoel staan de hoofdlijnen op een rij. De stof is daarmee geordend per leerdoel en niet per paragraaf. Ook is er een verwijzing naar de belangrijkste Binas tabellen, de begrippenlijst en de trefwoorden. Nectar online U kunt met deze editie van Nectar volledig digitaal werken. Daarnaast kunt u het werken met het boek en online afwisselen, want boek en online zijn 100% uitwisselbaar. De leerstof uit de hoofdstukken en alle verwerkingsopdrachten zijn via Nectar online beschikbaar. De verwerkingsopdrachten zijn interactief en invulbaar, met tips, directe feedback en (zefl)score. Afhankelijk van het resultaat werkt de leerling in leerroute A, B of C en is overschakelen naar een andere leerroute mogelijk. Verder bestaat Nectar online uit de volgende onderdelen: Animaties en video s verduidelijken ingewikkelde, biologische processen. Oefentoetsen hierin toetst een leerling op proefwerkniveau of hij de leerstof beheerst. Oefenen met tekst, Is het resultaat van de eerste oefentoets onvoldoende? Dan kan een bronnen of de Binas leerling verder oefenen met de tekst, de bronnen of de Binas. Daarna volgt een tweede, andere, oefentoets. Contexten In elk hoofdstuk staat een andere context centraal. H1 Gedrag Beroepen met mens- en diergedrag H2 Cellen Analist H3 Onderzoek Voedselproductie en gezondheid H4 Voortplanting en seksualiteit Verpleegkundige H5 Voeding en energie Diëtist H6 Voeding en vertering Voeding in verschillende levensfasen H7 Soorten en relaties Natuurfilm maken H8 Ecosysteem en evenwicht Duurzaamheid en visserij Docentenmateriaal Naast Nectar online voor uw leerlingen beschikt u via het docentenpakket online over aanvullend materiaal zoals toetsen, uitwerkingen, wordbestanden van de practica, (toa- en docenten) handleidingen, dashboards voor het volgen van uw leerlingen en een presentatietool voor uw digibord. Planning Een paragraaf komt overeen met ca. 2 slu. Rekent u met 38 effectieve lesweken per schooljaar, dan heeft u per hoofdstuk bijna 5 weken beschikbaar om de stof te behandelen. Noordhoff Uitgevers bv 5

Inhoud 1 Gedrag 8 Start Hulphonden 10 Voorkennis 10 1.1 Communicatie 11 1.2 Prikkels 16 1.3 Functies van gedrag 21 Toepassen Dieren als speurders 25 1.4 Gedragsonderzoek 27 1.5 Ontwikkeling van gedrag 31 Toepassen Manieren om te versieren 35 Practicum 38 Examentraining 40 Leerdoelen samengevat 43 3 Onderzoek doen 82 Start Voedselveiligheid 84 Voorkennis 84 3.1 Waarneming: je eten bederft 85 3.2 Onderzoeksvraag: hoe rem je voedselbederf? 89 Toepassen Semmelweis 94 3.3 Experimenteren: transport door celmembranen 96 3.4 Resultaten en conclusie: meten is weten! 102 3.5 Discussie: mag biotechnologie? 107 Toepassen Antibiotica 111 Practicum 114 Examentraining 116 Leerdoelen samengevat 119 2 Cellen 44 Start Medisch analist 46 Voorkennis 46 2.1 Menselijke en dierlijke cellen 47 2.2 DNA en specialisatie van cellen 53 2.3 Celdeling en kanker 58 Toepassen Forensisch onderzoek 63 2.4 Kweken van cellen en organen 65 2.5 Cellen van bacteriën, schimmels en planten 68 Toepassen Topsport 73 Practicum 76 Examentraining 78 Leerdoelen samengevat 81 4 Voortplanting en seksualiteit 120 Start Designer baby s 122 Voorkennis 122 4.1 Van eicel tot baby 123 4.2 Vorming geslachtscellen 128 4.3 Hormonen regelen de start van de puberteit 134 Toepassen Sperma-oorlog 139 4.4 Hulp bij voortplanting 141 4.5 Voorkomen van soa s 146 Toepassen Geslachtsveranderingen 151 Practicum 154 Examentraining 156 Leerdoelen samengevat 159 6 Noordhoff Uitgevers bv

5 Voeding en energie 160 Start Diëtiste en voeding 162 Voorkennis 162 5.1 Invloed van voeding op je gezondheid 163 5.2 De energie in je voedsel 167 5.3 Plantaardig en dierlijk voedsel 173 Toepassen Worstelen met gewicht 177 5.4 Planten leggen energie vast 179 5.5 Voedsel voor bacteriën en schimmels 184 Toepassen Allerlei diëten 187 Practicum 190 Examentraining 192 Leerdoelen samengevat 195 7 Soorten en relaties 232 Start Vreemd voedsel 234 Voorkennis 234 7.1 Soorten 235 7.2 Populaties 239 7.3 Samen leven 244 Toepassen Vossen 247 7.4 Relaties 249 7.5 Voedselketens 254 Toepassen Landbouw op zee 257 Practicum 260 Examentraining 262 Leerdoelen samengevat 265 6 Voeding, vertering en gezondheid 196 Start Smaakontwikkeling 198 Voorkennis 198 6.1 Gezonde voeding 199 6.2 Verteringsstelsel 203 6.3 Enzymen 208 Toepassen Gifstoffen op voedsel 213 6.4 Transport door de darm, opname van stoffen 215 6.5 Opslag en afbraak in de lever 219 Toepassen Melk 223 Practicum 226 Examentraining 228 Leerdoelen samengevat 231 8 Ecosysteem en evenwicht 266 Start Duurzaam voedsel 268 Voorkennis 268 8.1 Energiestromen 269 8.2 Koolstofkringloop 274 8.3 Stikstofkringloop 278 Toepassen Walvispomp 282 8.4 Veranderingen in ecosystemen 284 8.5 Duurzaamheid 289 Toepassen Magicicaden 293 Practicum 296 Examentraining 298 Leerdoelen samengevat 301 Begrippenlijst 302 Trefwoorden 312 Noordhoff Uitgevers bv 7