Bert Spitters Masja de Kok januari 2012
Inhoud Inleiding... 3 Definitie van dyslexie... 4 Definitie van dyscalculie... 4 Officiële dyslexieverklaring... 4 Signalering... 5 Remedial teacher... 5 Extra faciliteiten... 6 Bijlage 1... 8 Bijlage 2... 10 Bijlage 3... 11 Bijlage 4... 13 Bijlage 5... 14 2
Inleiding Het Dr. Mollercollege is een school met ambitie. Het belangrijkste doel van onderwijs op het Dr. Mollercollege is dat leerlingen hun schoolloopbaan met succes kunnen doorlopen en afronden. Elke leerling die op het Dr. Mollercollege zit, is belangrijk en willen wij die kans bieden. De missie van de school laat zich in vier kernbegrippen vatten: ontplooiing, respect, zorgzaam en meer dan onderwijs. Op diverse gebieden wordt de persoonlijke ontwikkeling van leerlingen ondersteund door een actieve en preventieve begeleiding. Het dyslexiebeleid doet recht aan de verschillen tussen leerlingen. De begeleiding van leerlingen met dyslexie is op het Dr. Mollercollege vastgelegd in onderstaand dyslexiebeleid. De begeleiding van leerlingen wordt voornamelijk binnen de reguliere lessen aangeboden. Denk hierbij aan aanpassingen die een docent doet binnen zijn eigen les, zodat de leerling met dyslexie de les goed kan volgen, denk ook aan aangepaste beoordeling van toetsen en taken. Ook wordt er begeleiding geboden buiten de reguliere lessen. Deze begeleiding is gericht op het leren omgaan met het leerprobleem. In dit beleidstuk is ook beleid opgenomen t.a.v. leerlingen met dyscalculie. 3
Definitie van dyslexie Volgens de officiële definitie is er sprake van dyslexie als de automatisering van woordidentificatie (lezen) en/of schriftelijke beeldvorming (spellen) zich niet, dan wel zeer onvolledig of zeer moeizaam ontwikkelt. Dyslexie is een complex taalprobleem en uit zich vooral in problemen met lezen en/of spellen maar vaak zijn andere taalvaardigheden ook zwak. Dyslectici nemen informatie (klanken, woorden, tekst) langzamer in zich op dan anderen. De leerproblemen die leerlingen met dyslexie in het voortgezet onderwijs tegenkomen hebben niets te maken met intelligentie. Definitie van dyscalculie Dyscalculie betekent letterlijk 'niet kunnen berekenen'. Het is net als bij dyslexie in feite een andere term voor ernstige en hardnekkige problemen bij het aanleren van bepaalde schoolse vaardigheden, die niet worden veroorzaakt door een gebrek aan intelligentie of te weinig onderwijs. Bij dyscalculie gaat het om ernstige en hardnekkige problemen met het leren en vlot/accuraat oproepen/toepassen van reken-wiskundekennis (feiten/afspraken). Officiële dyslexieverklaring Een officiële dyslexieverklaring (lees ook: dyslcalculieverklaring) wordt afgegeven door een daartoe bevoegd psycholoog of orthopedagoog van een onderzoeksbureau. Soms krijgen leerlingen al op de basisschool een dyslexieverklaring maar het komt ook voor dat dyslexie pas in het voortgezet onderwijs vastgesteld wordt. Het is belangrijk dat ook dyslectische leerlingen het onderwijs kunnen volgen dat bij hen past zodat een afstroom naar een lagere vorm van onderwijs wordt voorkomen. In opdracht van het ministerie van OCW is om die reden het Protocol Dyslexie Voortgezet Onderwijs ontwikkeld door de KPC Groep. Doel hiervan is dat leerlingen met dyslexie in het voortgezet onderwijs (effectieve) begeleiding krijgen die afgestemd is op het schooltype. Leerlingen die een dyslexieverklaring hebben, komen dan ook in aanmerking voor extra faciliteiten en ondersteuning van een RT-er (Remedial Teacher). In bijlage 5 vindt u een lijst met erkende orthopedagogen die bekend zijn met de problematiek van leerstoornissen en leerproblemen. 4
Signalering Niet alle kinderen met lees- en/of spellingproblemen zijn dyslectisch. Indien het vermoeden bestaat dat een leerling dyslectisch is, kan er een screening aangevraagd worden bij de RT-er. (bijlage 1) Als naar aanleiding van de screening het vermoeden van dyslexie rijst, neemt de RT-er contact op met de ouders. Er kan dan besloten worden nog geen verdere stappen te ondernemen, maar de betreffende leerling wel extra in de gaten te houden. Als specialistische hulp nodig is, wordt naar een extern deskundige verwezen. Er kan geadviseerd worden de leerling bij een extern onderzoeksbureau te laten testen om het probleem beter in kaart te brengen en eventueel een officiële dyslexieverklaring te verkrijgen. Remedial teacher De remedial teacher adviseert en begeleidt leerlingen die problemen of belemmeringen ervaren op leertechnisch gebied. De remedial teacher beschikt over de juiste materialen en protocollen om bijvoorbeeld leerlingen met mogelijke dyslexie en/of dyscalculie te signaleren, te screenen en te ondersteunen. De ondersteuning van de RT-er wordt geboden in de vorm van kortlopende trajecten. Voor langdurende hulp dienen ouders zelf externe hulp in te schakelen. Taken: Intern onderzoek naar dyslexie (afnemen testen), screenen van leerlingen met leerproblemen. Resultaten hiervan doorspreken met leerling, ouders en mentor. Doorwijzen voor extern onderzoek. Docenten informeren over RT, leerstoornissen en leermoeilijkheden. Remediëren (pre-teachen en re-teachen) in kortlopende trajecten. Administratie en verslaglegging in het LVS (Magister). Verzamelen en maken van RT-materiaal. Coördineren aanvraag ondersteunde hulpmiddelen t.b.v. de leerling (bijlage 2). Coördineren aanvraag vrijstelling vakken (bijlage 3). Meedenken over klassenmanagement en vakdidactiek. Adviseren bij het opstellen van handelingsplannen. Overleg en evaluatie met vakdocent, mentor, zorgcoördinator. Op de hoogte blijven van de nieuwe ontwikkelingen binnen het onderwijs (uren deskundigheidsbevordering) Jaarverslag maken en rapporteren aan de zorgcoördinator. 5
Extra faciliteiten Voor dyslectisch leerlingen gelden voor alle vakken de volgende extra faciliteiten: Voor alle so s en proefwerken geldt dat leerlingen 20% extra tijd krijgen. De leerling mag altijd op opgaven markeren. Bij de talen mag de leerling een idioomcijfer lager dan een 5.5 herkansen, mits dit cijfer te wijten is aan dyslectische fouten en er vooraf geen aangepaste cijfering heeft plaatsgevonden. Dyslectische fouten worden minder zwaar of niet meegeteld. Bij de talensecties zijn de afspraken hieromtrent bekend. Ook de overige vakken houden rekening met de dyslectische fouten (bijlage 4). Gemaakt werk mag de leerling voor het bespreken met externe begeleiders altijd meenemen. Hier hoort de uitwerking en een (kopie van het) opgavenblad bij. Dit laatste kan eventueel in een gesloten envelop meegeven. Het opgavenblad kan de leerlingen een week later weer inleveren. NB. Examenwerk mag de school niet verlaten. Voor dyslectische leerlingen kan in overleg met de RT-er op basis van het diagnostisch rapport besloten worden tot verlenen van de volgende extra faciliteiten: De leerling mag gebruik maken van: - vergroting van de opgaven (evt. gekleurd papier), - auditieve ondersteuning, - ICT-ondersteuning, Bij luistertoetsen mag de leerling gebruik maken van speciale cd s die door het CITO kunnen worden aangeleverd. zie bijlage In het begin van de schoolcarrière kan de leerling een stappenplan gebruiken. Naar mate de schoolcarrière vordert mag van de betreffende leerling verwacht worden dat hij dit stappenplan niet meer nodig heeft. N.B. In het Oranje boekje staan strategische stappenplannen en stappen om gemaakt werk direct na te kijken. Verwijs leerlingen daarnaar en laat ze er vooral mee werken. Zie ook de site van het Dr. Mollercollege onder het logo van Taalbeleid. Examenfaciliteiten Voor een dyslectische kandidaat kunnen de examencondities aangepast worden op grond van een rapport van een deskundige, (art 55.1 examenbesluit) waarin is aangegeven welke maatregelen nodig zijn, mits dat tijdig en duidelijk vooraf besproken is. Deze aanpassingen betreffen zowel het schoolexamen als het centraal examen. Afhankelijk van de mate, de ernst en het soort dyslexie komen de volgende maatregelen voor: - verlenging van de examentijd - vergroting van de opgave - auditieve ondersteuning - ICT-ondersteuning. De toe te kennen faciliteiten komen overeen met het Eindexamenbesluit artikel 55 N.B. Bij misbruik van de extra faciliteiten vervallen deze per direct. 6
Voor leerlingen met dyscalculie gelden voor alle vakken waarbij rekenvaardigheden gevraagd worden de volgende extra faciliteiten: Voor alle so s en proefwerken geldt dat leerlingen 20% extra tijd krijgen. De leerling mag altijd op opgaven markeren. Gemaakt werk mag de leerling voor het bespreken met externe begeleiders altijd meenemen. Hier hoort ook het (kopie) van het opgavenblad bij. Dit laatste kan eventueel in een gesloten envelop meegeven. Het opgavenblad kan de leerlingen een week later weer inleveren. NB. Examenwerk mag de school niet verlaten. Voor leerlingen met dyscalculie kan in overleg met de RT-er op basis van het diagnostisch rapport besloten worden tot verlenen van de volgende extra faciliteiten: De leerling mag gebruik maken van: - vergroting van de opgaven (evt. gekleurd papier), - rekenmachine. In het begin van de schoolcarrière kan de leerling een stappenplan gebruiken. Naar mate de schoolcarrière vordert mag van de betreffende leerling verwacht worden dat hij dit stappenplan niet meer nodig heeft. Examenfaciliteiten Voor een kandidaat met dyscalculie kunnen de examencondities aangepast worden op grond van een rapport van een deskundige, (art 55.1 examenbesluit) waarin is aangegeven welke maatregelen nodig zijn, mits dat tijdig en duidelijk vooraf besproken is. Deze aanpassingen betreffen zowel het schoolexamen als het centraal examen. De toe te kennen faciliteiten komen overeen met het Eindexamenbesluit artikel 55 Verwachtingen leerlingen en ouders Van de leerling mag verwacht worden dat hij zich extra inzet en zich nooit verschuilt achter zijn dyslexie of dyscalculie. De leerling is medeverantwoordelijk voor de begeleiding. Hij maakt samen met de mentor, vakdocent en/of RT-er afspraken over zijn ondersteuningsbehoeften. De leerling heeft de RT-kaart altijd bij zich en zichtbaar wanneer hij een toets maakt. De leerling overlegt bij vragen over de foutentelling of de berekening van zijn punt direct met de betreffende vakdocent. Dat kan ertoe leiden dat na afloop het punt bijgesteld wordt. Ouder(s)/verzorger(s) zijn er voor verantwoordelijk dat hun kind eventuele extra buitenschoolse hulp krijgt. Vaak is specifieke, structurele hulp noodzakelijk voor de aanpak van het dyslectisch probleem. Kosten voor externe hulpverlening zijn voor rekening van ouder(s)/verzorger(s). Het Dr. Mollercollege werkt samen met de leerling en hun ouders om het beste voor het kind te bereiken. Daarom verwachten we van ouder(s)/verzorger(s) een ondersteunende, positieve en actieve houding. Zij nemen contact op met de mentor wanneer zij problemen ervaren en hebben een actieve houding bij het oplossen daarvan. Op reguliere ouderavonden is er gelegenheid om de voortgang van de leerling te bespreken. Van de ouder(s)/verzorger(s) wordt verwacht dat zij hun kind stimuleren zelf verantwoordelijk te zijn voor hun eigen leren en zo meedenken aan oplossingen. 7
Bijlage 1 8
9
Bijlage 2 Procedure bestelling Dedicon Leerlingen met een leeshandicap kunnen op kosten van de school schoolboeken als luisterboek bestellen bij Dedicon in Grave. Ouders dienen vooraf te overleggen met de coördinator remedial teaching van de school. De aanvraag dient ondersteund te worden met een verklaring van een gecertificeerde deskundige, zoals een orthopedagoog, oogarts of ambulante begeleider De coördinator remedial teaching legt de ouders uit wat de voor- en nadelen zijn van het werken met digitale schoolboeken. De coördinator remedial teaching geeft eventueel in samenspraak met de diagnostisch deskundige of op basis van het diagnostisch rapport aan of het voor deze leerling verstandig is om te werken met het gesproken schoolboek. De coördinator remedial teaching verwijst naar de site van Dedicon in Grave. Geeft aan dat daar modelverklaringen te downloaden zijn om in aanmerking te kunnen komen voor het gesproken boek. De coördinator remedial teaching geeft duidelijk aan dat de ouders de cd s aan het einde het schooljaar of bij beëindiging van de overeenkomst met Dedicon deze teruggestuurd moeten worden naar Dedicon. Dit overeenkomstig de gebruikersvoorwaarden van Dedicon. De coördinator remedial teaching vertelt de ouders dat zij zelf de cd s bij Dedicon bestellen en met deze instelling een overeenkomst aangaan. De ouders die besluiten tot bestelling over te gaan, mailen dit naar de coördinator remedial teaching. De coördinator remedial teaching vertelt de ouders dat zij de rekening vooruit betalen aan Dedicon. Zij dienen vervolgens de rekening in bij de sectordirecteur Financiën & Beheer OMO scholengroep De Langstraat. Deze zorgt voor de verdere financiële afwikkeling met de ouders. De coördinator remedial teaching stuurt de mail van de ouders door naar het hoofd Financiën & Beheer OMO scholengroep De Langstraat, zodat hij weet van welke ouders hij een rekening van Dedicon kan verwachten. De coördinator remedial teaching geeft duidelijk aan dat hardware, zoals daisy-spelers en laptops, niet onder de vergoedingsregeling vallen. Voor leerlingen met een leeshandicap zorgt de school, indien nodig, ook voor vergroot materiaal en bestelt tijdig examenluister-cd s. De leerling zorgt voor een daisy-speler of laptop waarop de benodigde software staat om deze examencd s af te kunnen spelen. Informatie 10
Bijlage 3 Vrijstellingen in de onderbouw Nederlands en Engels Artikel 11d van de WVO biedt ruimte om in individuele gevallen ontheffing te verlenen voor onderdelen van de kerndoelen. Dit maakt in principe ontheffing voor onderdelen van de vakken Nederlands en Engels mogelijk bij leerlingen die door hun dyslexie ernstig beperkt zijn. De wet (artikelen 11a en 11c, WVO) legt echter sterk de nadruk op de mogelijkheden voor doorstroming van de leerling. Aangezien de vakken Nederlands en Engels in alle profielen verplichte vakken zijn, zullen er in de praktijk zeer zwaarwegende redenen moeten zijn om ontheffing te verlenen. De afweging tot ontheffing wordt per individueel geval gemaakt door het bevoegd gezag van de school. Frans en Duits De mogelijkheden om ontheffing te verlenen voor de tweede moderne vreemde taal verschillen per schoolsoort, leerjaar of leerweg (vmbo). 1. VMBO in de eerste twee leerjaren (Inrichtingsbesluit WVO, artikel 22) Behalve voor leerlingen die naar de verwachting van het bevoegd gezag doorstromen naar de basisberoepsgerichte leerweg, is in het vmbo in de eerste twee leerjaren Frans of Duits als tweede moderne vreemde taal verplicht. Scholen mogen zelf kiezen welke van deze twee zij aanbieden, maar mogen ook beide talen aanbieden. Voor het volgen van alleen Frans of alleen Duits is geen ontheffing nodig. Vrijstelling voor Frans én Duits is niet mogelijk voor dyslectische leerlingen. Wel kan de school in de eerste twee leerjaren zelf invulling geven aan het onderwijs in de tweede moderne vreemde taal, omdat er, met uitzondering van Engels, geen kerndoelen zijn voor de moderne vreemde talen. De school moet hierbij wel rekening houden met de doorstroommogelijkheden van de leerling. Alleen in een aantal specifieke gevallen - en dan gaat het niet alleen om leerlingen met dyslexie - zijn er wel mogelijkheden om ontheffing te krijgen voor Frans én Duits. Dit geldt voor: Leerlingen die Spaans, Arabisch of Turks volgen; Leerlingen die buiten Nederland vergelijkbaar onderwijs hebben gevolgd, en daarbij geen of te weinig onderwijs in Frans of Duits hebben gekregen. Leerlingen kunnen via deze regel alleen ontheffing krijgen van de tweede moderne vreemde taal wanneer zij voor de eerste maal tot een school voor vbo of mavo zijn toegelaten en zijn geplaatst in een hoger leerjaar dan het eerste. 2. Havo en vwo in de eerste drie leerjaren (Inrichtingsbesluit WVO, artikel 21) In de eerste drie leerjaren van havo en vwo zijn zowel Frans als Duits verplicht. Er kan geen ontheffing worden verleend aan dyslectische leerlingen. Wel kan de school in de eerste drie leerjaren zelf invulling geven aan het onderwijs in de tweede moderne vreemde taal, omdat er, met uitzondering van Engels, geen kerndoelen zijn voor moderne vreemde talen. De school moet hierbij wel rekening houden met de doorstroommogelijkheden van de leerling. Alleen in een aantal specifieke gevallen en dan gaat het niet alleen om leerlingen met dyslexie - is er een aantal mogelijkheden voor ontheffingen: Leerlingen die Spaans, Russisch, Italiaans, Arabisch of Turks volgen kunnen ontheffing krijgen voor Frans óf Duits. Het is niet mogelijk beide vakken te vervangen; 11
Leerlingen die buiten Nederland vergelijkbaar onderwijs hebben gevolgd en daarbij geen of te weinig onderwijs in Frans of Duits hebben gekregen kunnen ontheffing krijgen voor Frans, Duits of beide talen; Leerlingen kunnen via deze regel alleen ontheffing krijgen wanneer zij voor de eerste maal tot een school voor havo of vwo zijn toegelaten en zijn geplaatst in een hoger leerjaar dan het eerste. Vrijstellingen in de bovenbouw 1. Bovenbouw vmbo (Inrichtingsbesluit WVO, artikel 26n) In de bovenbouw van het vmbo zijn er weinig mogelijkheden tot ontheffingen geregeld, omdat er in de verschillende sectoren veel keuzevrijheid is; het probleem kan meestal worden omzeild door een vak eenvoudigweg niet te kiezen. De ontheffingsmogelijkheden concentreren zich daarom op de sector economie. Leerlingen die in de eerste twee leerjaren ontheffing hebben gehad voor Frans of Duits kunnen in die sector ontheffing krijgen voor Frans of Duits, en in plaats daarvan kiezen voor Arabisch, Turks, Spaans, maatschappijleer II, geschiedenis en staatsinrichting of aardrijkskunde. Deze bepaling geldt ook voor leerlingen die onderwijs gaan volgen in de basisberoepsgerichte leerweg, en die in het schooljaar daarvoor LWOO volgden. De leerling in de basisberoepsgerichte leerweg, die in de onderbouw geen Frans of Duits heeft gehad omdat hij naar verwachting deze leerweg ging volgen, volgt in de sector economie van de basisberoepsgerichte leerweg in plaats hiervan in de bovenbouw Arabisch, Turks, Spaans, maatschappijleer II, geschiedenis en staatsinrichting of aardrijkskunde. 2. Bovenbouw havo (Inrichtingsbesluit WVO, artikel 26e) Per 1 augustus 2007 is een tweede moderne vreemde taal in de bovenbouw van het havo in drie van de vier profielen niet verplicht. Havoleerlingen kunnen de tweede moderne vreemde taal vermijden door een ander profiel te kiezen dan cultuur en maatschappij. 3. Bovenbouw vwo (Inrichtingsbesluit WVO, artikel 26e) Leerlingen in de bovenbouw van het atheneum moeten naast Engels een tweede moderne vreemde taal volgen. Hiervoor kunnen Frans, Duits, Spaans, Italiaans, Russisch, Arabisch, Turks of Fries aangeboden worden. Leerlingen kunnen hiervan ontheffing krijgen als tenminste één van de volgende criteria van toepassing is: Een stoornis hebben die specifiek betrekking heeft op taal of een zintuiglijke stoornis hebben die effect heeft op taal; Een andere moedertaal hebben dan Nederlands of Fries; Onderwijs volgen in het profiel natuur en techniek of natuur en gezondheid, en het onderwijs in de taal naar verwachting een succesvolle afronding van de opleiding verhindert. Het is de verantwoordelijkheid van de school dit per geval te bekijken. Hiervoor is geen toestemming vooraf van de inspectie nodig. De leerling moet in plaats van de taal een vervangend vak kiezen met een normatieve studielast van ten minste 440 uren. De keuze is afhankelijk van het aanbod van de school. Voor leerlingen op het gymnasium is geen ontheffingsmogelijkheid geregeld, omdat daar de klassieke taal in plaats van de tweede moderne vreemde taal komt. 12
Bijlage 4 Normeren werk van een dyslectische leerling Uitgangspunten: De normering is geen optelsom van verkregen faciliteiten. De normering van het werk van een dyslectische leerling kan beïnvloed worden door gemaakte fouten die toe te schrijven zijn aan de dyslexie. Bij niet gerelateerde spelopdrachten spelfouten niet meetellen. Bij werkstukken moet een dyslectisch leerling gebruik kunnen maken van: - spellingcontrole, - correctie door derden, - gebruik maken van het nakijkstappenplan zoals dat opgenomen is in het oranje boekje, - tekst naar spraak software zoals Sprint en Kurzweil. Zie ook Dyslectische fouten: Voorbeelden Soort fouten Omschrijving Correct Dyslectische fout Fonetische fouten Leerling schrijft zoals hij de klank(en) hoort. sweater secretaresse swetter sicretaresse Regelfouten Leerling past de op dat woord geldende regel niet toe. ik word spelen ik wordt speelen/spellen Sequentieel geheugenfouten Opbouwfouten Uitluisterfouten Klanktekenkoppeling Interferentiefouten Leerling draait letters om/zet ze in de verkeerde volgorde. Leerling ziet niet uit welk (grond)woord/woorden+voor/achterv oegsel een woord is opgebouwd. Van langer woorden worden lettergrepen vergeten. Ik hoor in het Frans (bijv.) oo ik schrijf (e)au Ik hoor in het Engels (bijv.) isj ik schrijf ish Woorden met een (nagenoeg) zelfde klank of schrijfwijze beïnvloeden elkaar. reus 56 blue beroemdste onbenullig secretaresse internationale bureau english writing high see Letteromkering Verticale en horizontale omkering d p Interferentie fouten Nederlandse woorden fout schrijven bleu als gevolg van een woord uit een andere taal. secretarese rues 65 bleu beroemste onnullig secrtaresse internartionale burea englisch righting hay say b d blue 13
Bijlage 5 AOB Compaz Reitseplein 10-Corpachuis 5037 AA Tilburg 013-5321470 www.aobcompaz.nl Bureau Orthopedagogiek Vlijmen Willem Alexanderlaan 26 5251KG Vlijmen 073-5113531 info@bovvlijmen.nl www.bovvlijmen.nl Monique van Zon - Orthopedagoog Antoon Derkinderenstraat 2 5143 HL Waalwijk 06-288 13 954 Praktijk Merkelbach Haven 13 5161 PB Sprang-Capelle 0416-312249 òf 0416-314139 www.praktijkmerkelbach.nl Praktijk van de Wiel Hoofdstraat 17 5256 NG Herpt 0416-319974 info@praktijkvandewiel.nl www.praktijkvandewiel.nl Spil Samenwerking in Psychodiagnostiek en Intensieve behandeling bij Leer- en gedragsproblemen Mevrouw drs. Chantal Engbers Taalstraat 89 5261 BB Vught 073-6841310 c.engbers@hccnet.nl www.spilinfo.nl 14