Practicum Stralingsbescherming op deskundigheidsniveau 5A

Practicum Stralingsbescherming op deskundigheidsniveau 5A December 2012

Inhoudsopgave Inleiding en verantwoording... 3 Programma... 4 Bedieningshandleiding... 5 Verstrooiing van röntgenstraling... 6 Doelen... 6 Middelen... 6 Opdracht 1... 6 Opdracht 2... 6 Opdracht 3... 6 Vragen:... 8 Invloed afstand op intreedosis (kwadratenwet)... 9 Doel... 9 Middelen... 9 Opdracht 2... 10 Opdracht 3... 10 Halveringsdikte... 11 Doel... 11 Middelen... 11 Opdracht 1... 11 Vragen:... 12 Objectdikte en intreedosis... 13 Doel... 13 Middelen... 13 Afscherming van stralingsbronnen... 16 Doel... 16 Middelen... 16 Opdracht 1... 16 Opdracht 2... 16 Opdracht 3... 11 Opdracht 4... 12 Herkenning van onbekende stralingsbronnen (Blackbox)... 12 Doel... 12 Middelen... 12 Opdracht 1... 12 Opdracht 2... 13 Opdracht 3... 13 Opdracht 4... 13 Opdracht 5... 13 Opdracht 6... 14 Opdracht 7... 14 Opdracht 8... 14 Opdracht 9... 14 2

Inleiding en verantwoording De handleiding: Practicum Stralingsbescherming op deskundigheidsniveau 5A is ontwikkeld door de Erasmus MC Zorgacademie, Unit Medische Beeldvorming en Radiotherapie en de Stralingsbeschermingseenheid van het Erasmus MC. Het practicum bestaat uit twee onderdelen: - proeven met een röntgentoestel - proeven met ingekapselde radioactieve bronnen Deze proeven zijn alleen uit te voeren indien men bekend is met de leerstof zoals beschreven is in de syllabus: Cursus Stralingsbescherming op deskundigheidsniveau 5A/5B. De cursief gedrukte opdrachten (vanaf pagina 10) maakt u thuis voordat u aan het practicum begint. Indien de voorbereiding onvoldoende is, zal de practicumbegeleider u vragen om: een aanvulling opnieuw in te schrijven voor het practicum Brengt u de volgende zaken mee te brengen naar het practicum: - deze handleiding, inclusief de uitwerkingen van bovengenoemde opdrachten - een rekenmachine - een pen en kladpapier - uw identiteitsbewijs Conform stralingsbeschermingsvoorschriften bent u bij het practicum met ingekapselde radioactieve bronnen verplicht een hooggesloten labjas te dragen (deze is aanwezig in de practicumruimte). Tassen, jassen e.d. dienen in de daarvoor bestemde lockers te worden opgeborgen. De sleutels zijn verkrijgbaar bij uw practicumbegeleider. Er mag niet gegeten en gedronken worden in de practicumruimte. Zorg dat u op tijd aanwezig bent, anders riskeert u uitsluiting van deelname aan het practicum. Indien u het practicum met goed gevolg heeft afgerond, ontvangt u van de docent een ondertekend deelnameformulier. Bewaar dit formulier goed en overhandig het voor de toetsafname aan de examinator. Zonder dit formulier kunt u niet deelnemen aan de toets. Wij wensen u veel succes bij het volgen van dit practicum. Nadere informatie Erasmus MC Zorgacademie, Unit Medische Beeldvorming en Radiotherapie, tel. 010 7043860 E-mail: cursusstralingshygiene@erasmusmc.nl Copyright (2011) Erasmus MC Zorgacademie, Unit Medische Beeldvorming en Radiotherapie en de Stralingsbeschermingseenheid Erasmus MC Niets uit deze module mag verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband, elektronisch of op welke andere wijze dan ook en evenmin in een retrieval systeem worden opgeslagen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Erasmus MC Zorgacademie. 3

Programma Onderwerp: Practicum Stralingsbescherming op deskundigheidsniveau 5A Tijd: 09.00 12.00 uur: locatie: Skillslab (Strevelsweg in het Verzamelgebouw, tegenover het Zuidplein) 13.00 16.30 uur: locatie: Erasmus MC Faculteitsgebouw (Dr. Molenwaterplein 50) lokaal Ee-165 Literatuur: Syllabus: Cursus Stralingsbescherming op deskundigheidsniveau 5A/5B en deze practicumhandleiding Inhoud: Aan de hand van het maken van opdrachten worden de volgende practicum onderdelen behandeld: Met een röntgentoestel (in het Skillslab): Verstrooiing van röntgenstraling Invloed afstand op de intreedosis (kwadratenwet) Halveringsdikte Objectdikte en intreedosis Met ingekapselde radioactieve bronnen (in het Erasmus MC): Afscherming van een stralingsbron Herkenning van onbekende stralingsbronnen (Blackbox) 4

Verstrooiing van röntgenstraling Bedieningshandleiding Doel Voorbereiding op het practicum. Plaats Diagnostiekkamer Skillslab. Instructie Röntgenbuis verplaatsen Veldgrote aanpassen KV en mas Eerst PREP dan EXPOSE 5

Verstrooiing van röntgenstraling Verstrooiing van röntgenstraling Doelen Na afloop van dit practicum kunt u: uitleggen welk verband er is tussen de hoeveelheid strooistraling en de veldgrootte uitleggen welk verband er is tussen de hoeveelheid strooistraling en de versnelspanning (kv) verklaren op welke positie ten opzicht van de patiënt men het beste kan plaats nemen wat betreft de stralingshygiëne Middelen Röntgenbuis, jerrycan gevuld met water, kruk, meetlint, dosismeter Solidose Plaats Diagnostiekkamer Skillslab Instructie Plaats de jerrycan gevuld met water (= waterfantoom) op een kruk en stel de röntgenbuis zodanig in dat de stralen in horizontale richting op het waterfantoom vallen. (zie tekening 1). Het midden van de bundel moet door het midden van de hoogte van het waterfantoom vallen. Plaats het waterfantoom zo dicht mogelijk tegen de plaat (bucky). De afstand tussen het focus en het midden van het waterfantoom is 1 meter. Sluit de halfgeleider detector (R100/Code8) met de groene stekker aan op de dosismeter (Solidose). Tekening 1: Zij aanzicht Bucky (= plaat) Röntgenbuis Jerrycan met water op een kruk Opdracht 1 Bepaling van de dosis t.g.v. verstrooide straling op 1 meter van het fantoom in verschillende richtingen (zie tekening 2). De meetpunten dienen op dezelfde hoogte te liggen als de bundel-as. Doe dit bij opnames met een klein diafragma van: 50 kv 20 mas met een klein diafragma 100 kv 20 mas met een klein diafragma Opdracht 2 Herhaal deze proef maar nu met een groot diafragma (lichtveld valt net buiten het waterfantoom). Opdracht 3 Herhaal deze proef met een groot diafragma, maar dan op 2 meter afstand i.p.v. 1 meter. 6

Verstrooiing van röntgenstraling Tekening 2: Röntgenbuis Bovenaanzicht: Bucky Meetpunt 1 Alle meetpunten op 1 meter / 2 meter afstand gemeten vanaf het midden van de emmer Meetpunt 2 Meetpunt 3 Meetpunt 4 Meetpunt 5 Op 1 meter afstand: plaats Meetpunt 1 klein diafragma 50 kv 100 kv groot klein diafragma diafragma groot diafragma Meetpunt 2 Meetpunt 3 Meetpunt 4 Meetpunt 5 Op 2 meter afstand, groot diafragma: Plaats 50 kv 100 kv Meetpunt 1 Meetpunt 2 Meetpunt 3 Meetpunt 4 Meetpunt 5 7

Verstrooiing van röntgenstraling Vragen: 1. Waarom is de jerrycan zo dicht mogelijk bij de wandbucky geplaatst? 2. Bij welk meetpunt meet u de hoogste dosis? 3. Welk verband is er tussen de richting van de verstrooide straling en de hoeveelheid strooistraling? 4. Welk verband is er tussen de buisspanning en de hoeveelheid strooistraling? 5. Welk verband is er tussen de hoeveelheid strooistraling en de bundelgrootte? 6. Welk verband is er tussen de hoeveelheid strooistraling en de afstand? 7. Indien u op uw eigen werkplek te maken hebt met een röntgentoestel kunt u dan beredeneren waar u het beste kan verblijven in die ruimte wat betreft de stralingshygiëne? 8. Welke positie van de röntgenbuis is stralingshygiënisch gezien het beste: de röntgenbuis onder de tafel of de röntgenbuis boven de tafel? 8

Invloed afstand op intreedosis (kwadratenwet) Invloed afstand op intreedosis (kwadratenwet) Doel Inzicht krijgen in de kwadratenwet. Middelen Dosimax met de halfgeleider detector- focus H/DN-2x, piepschuimen blok, meetlint, semi-logaritmisch papier. Plaats Diagnostiekkamer Skillslab Instructie Gebruik voor deze proef de tafel. Plaats de detector op het piepschuimen blok zodat je minder last hebt van strooistraling. Zorg ervoor dat de meetkamer bij focus-detector afstand van 60 cm volledig in de bundel valt. N.B. er wordt tussentijds niet gediafragmeerd. Opdracht 1 Maak vier opnamen met 102 kv, 32 mas waarbij de afstand tussen het focus en de detector verandert. Afstand Dosis 60 cm mgy 80 cm mgy 100 cm mgy 120 cm mgy 9

Invloed afstand op intreedosis (kwadratenwet) Opdracht 2 Zet de meetwaarden uit in een grafiek op semi-logaritmisch papier. Opdracht 3 Verklaar de verschillen in intreedosis. 10

Halveringsdikte Doel Inzicht krijgen in de stralenkwaliteit en de halveringsdikte. Middelen Dosimeter Solidose, piepschuimen blokken, plaatjes aluminium van verschillende diktes. Plaats Diagnostiekkamer Skillslab. Instructie Plaats de röntgenbuis dusdanig dat de stralen in verticale richting op de diagnostiek tafel vallen, met een afstand van het focus tot het oppervlakte van de tafel van 1 meter. Stel de bundelgrootte in op 13 x 13 cm op 1 meter afstand van het focus. Sluit de halfgeleider detector (R/100/code8) aan op de dosismeter (Solidose). Leg de meetkamer (met de bovenkant boven) op een piepschuimen blok op de radiodiagnostiektafel en zorg ervoor dat de meetkamer volledig in de bundel ligt. Plaats een piepschuimen blok met een uitsparing boven de detector en leg hier de aluminium plaatjes op. Opdracht 1 Verricht een aantal metingen van de dosis bij opnames van 40 kv en 20 mas, waarbij er steeds meer aluminium plaatjes op de meetkamer geplaatst worden, volgens onderstaande tabel. Herhaal deze proef met 80 kv en 20 mas. 40 kv, 20 mas 80 kv, 20 mas Filter Dosis Filter Dosis 0 mm Al...Gy 0 mm Al Gy 1 mm Al Gy 1 mm Al Gy 2 mm Al Gy 2 mm Al Gy 3 mm Al Gy 3 mm Al Gy 4 mm Al Gy 4 mm Al Gy 5 mm Al Gy 5 mm Al Gy 6 mm Al Gy 6 mm Al Gy 7 mm Al Gy 7 mm Al Gy 8 mm Al Gy 8 mm Al Gy 9 mm Al Gy 9 mm Al Gy Opdracht 2 Zet de meetwaarden uit in een grafiek. 11

Vragen: 1. Na hoeveel mm Al is er nog de helft van de dosis bij 40 kv? 2. Na hoeveel mm Al is er nog de helft van de dosis bij 80 kv? 3. Is er een verschil in de halveringsdikte? 4. Verklaar waarom er wel/geen verschil in de halveringsdikte is. 5. Bepaal ook de tweede en de derde (mits mogelijk) halveringsdikte. 6. Verklaar het verschil tussen de eerste respectievelijk de tweede en derde halveringsdikte. 12

Objectdikte en intreedosis Doel Inzicht krijgen in de invloed van de objectdikte op de belichtingswaarden en de intreedosis bij het gebruik van automatische belichting. Middelen Dosimax met de halfgeleider detector- focus H/DN-2x, piepschuimen blok, meetlint en 9 MDF platen dikte 2 cm. Locatie Diagnostiekkamer Skillslab. Instructie Koppel de röntgenbuis aan de cassettelade van de tafel(zie foto). Dit zorgt ervoor dat de meetkamer mee verschuift bij het verplaatsen van de röntgenbuis. Zorg ook dat de buis in de dwarsrichting in de snapstand staat. (meest linker knopje aan de buis) Plaats de detector op het piepschuimen blok zodat je minder last hebt van strooistraling. 13

Plaats de buis in verticale richting en op 100 cm van de bucky (meetvelden belichtingsautomaat). Stel de veldgrootte in van 18 x 18 cm op het piepschuimblok. Zorg ervoor dat de meetkamer geheel in de bundel valt. N.B. er wordt tussentijds niet gediafragmeerd. Stel op het bedieningspaneel automatische belichting in (AEC, field: middelste meetveld, technique: rode tekening). Opdracht Maak opnamen met 60kV en 80 kv waarbij de object dikte varieert. Plaats hierbij de detector steeds boven op de MDF platen, in het midden van het lichtveld. Noteer bij iedere opname de buislading (af te lezen op het bedieningspaneel) en de intreedosis gemeten met de Dosimax. Object dikte (cm MDF) 6 cm 10 cm 14 cm 18 cm Buislading (ma.s) 60 kv 80 kv Intreedosis Buislading (mgy) (ma.s) Intreedosis (mgy) 14

Vragen 1. Wat is het verband tussen de buislading en de intreedosis? 2. Wat is het verband tussen de objectdikte en de intreedosis? 3. Verklaar het verschil in intreedosis bij verschillende buisspanningen. 15

Afscherming van stralingsbronnen Doel Inzicht krijgen in de afschermende werking van verschillende materialen per stralingssoort. Middelen stralingsbronnen ( 137 Cs; 14 C; 90 Sr/ 90 Y); afschermingsmaterialen van verschillende dikten (papier; perspex; lood); Gm-buis opstelling (HV = 550 V). Locatie Ruimtenummer Ee-0165, medische faculteit Erasmus MC Tabel 1: Ingekapselde radioactieve bronnen Nuclide Stralingssoort (E max ) Emissie- Activiteit bronconstante waarschijnlijkheid [kbq] [µsv m 2 /MBq h] 14 C β (156 kev) 100 % 100 n.v.t. 90 Sr/ 90 Y β (0,5 MeV); β (2,3 MeV) 100 %; 100 % 4 ( 90 Sr) n.v.t. 137 Cs β (0,5 MeV); β (1,2 MeV); γ (0,662 MeV) 95 %; 5 %; 90 % 40 0,093 interne conversie De 137 Cs-bron wordt dusdanig gebruikt dat de β-straling niet uit de bronomhulling treedt. Gegevens afschermingsmaterialen: Dichtheid papier 0,8 g/cm 3 Dichtheid perspex 1,2 g/cm 3 Dichtheid lood 11,34 g/cm 3 Halveringsdikte voor 137 Cs Papier : 10 cm Perspex : 7,20 cm Lood : 0,62 cm Opdracht 1 Met welke blootstellingswegen houdt u rekening? a. Externe blootstelling b. Inhalatie (inademing) c. Ingestie (inslikken) Opdracht 2 Welke maatregelen treft u om de stralingsbelasting tijdens deze proef zo laag mogelijk te houden? a. Loodschort b. Handschoenen c. Afstand d. Tijd 16

Afscherming van stralingsbronnen Maak m.b.v. van de theorie per combinatie van stralingbron en afschermingsmateriaal een schatting van de hoeveelheid straling die door het afschermingsmateriaal heen gaat, de transmissie. Onderbouw uw schatting met berekeningen en theorie. Voor bronnen die γ-straling uitzenden kunt u voor de schattingen gebruik maken van de verzwakkingswet (hoofdstuk 8 van de syllabus). Voor de bronnen die β-straling uitzenden, kunt u uw schattingen onderbouwen door uit te rekenen wat de dracht is in het afschermingsmateriaal (hoofdstuk 8 van de syllabus). Vermeld uw drachtberekeningen in Tabel 2 en uw schattingen van de transmissie in Tabel 3. Ruimte voor onderbouwing van uw schattingen: Tabel 2: Dracht van β-straling in de verschillende afschermingsmaterialen Dracht in cm afschermingsmateriaal 14 C 90 Sr/ 90 Y Papier Perspex Lood Tabel 3: Transmissieschattingen volgens de theorie Schatting van de transmissie zonder papier perspex perspex Bron afscherming 0,02 cm 0,4 cm 1,0 cm 14 C lood 0,5 cm lood 1,0 cm 90 Sr/ 90 Y 137 Cs Opdracht 3 De transmissieschattingen volgens de theorie dienen gecontroleerd te worden met de metingen uit de praktijk. Maak hiervoor een stappenplan. Stap 1: Stap 2: Stap 3: Stap 4: 11

Afscherming van stralingsbronnen Opdracht 4 Voer de stappen uit met behulp van het meetformulier. Dit wordt u door de practicumbegeleider uitgereikt. Herkenning van onbekende stralingsbronnen (Blackbox) Doel Inzicht krijgen in de kenmerken van verschillende soorten stralingsbronnen en in het gebruik van stralingsmeetapparatuur. Middelen Dosistempomonitor: FH 40 G-L meetbereik 10 nsv/h 100 msv/h energiebereik: 36 kev 1,3 MeV Dosistempomonitor Radiation Alert Inspector+ α, β, γ Besmettingsmonitor met GM-probe mini-monitor GM type EP-15 Besmettingsmonitor met NaI-kristal mini-monitor NaI-kristal 44A (15 kev - 500 kev) Diverse afschermingsmaterialen (papier; perspex; lood) Analyse-apparatuur: NaI-kristal met Multi Channel Analyzer (MCA) Tabel 1: Ingekapselde radioactieve bronnen Nuclide Stralingssoort (E max ) Emissiewaarschijnlijkheid Activiteit [kbq] bronconstante [µsv m 2 /MBq h] Halveringstijd Dummy Geen 0% 0 n.v.t. 14 C β (156 kev) 100 % 100 n.v.t. 5736 jr. 90 Sr/ 90 Y β (0,5 MeV); β (2,3 MeV) 100 %; 100 % 8 ( 90 Sr+ 90 Y) n.v.t. 29 jr. 60 Co β (0,3 MeV); γ (1,17 MeV); γ (1,33 MeV) 100 %; 100 %; 100% 40 0,360 5,27 jr. β (0,5 MeV); β (1,2 MeV); 95 %; 5 %; 137 Cs γ (0,662 MeV) interne conversie 90 % 40 0,093 30,1 jr. De bronnen bevinden zich in gesloten genummerde enveloppen. De 137 Cs en de 60 Co-bron zijn dusdanig ingekapseld dat de β-straling niet uit de bron omhulling treedt. Opdracht 1 Met welke blootstellingswegen houdt u rekening? a. Externe blootstelling b. Inhalatie (inademing) c. Ingestie (inslikken) 12

Blackbox Opdracht 2 Welke maatregelen treft u om de stralingsbelasting tijdens deze proef zo laag mogelijk te houden? a. Loodschort b. Handschoenen c. Afstand d. Tijd Opdracht 3 Maak op grond van de theorie een schatting van het equivalent dosistempo op 10 cm en op 30 cm van de onafgeschermde bronnen. Maak voor β-straling gebruik van de vuistregel (hoofdstuk 10 van de syllabus), maak voor γ-straling gebruik van de formule (hoofdstuk 10 van de syllabus) en de kwadratenwet (hoofdstuk 6 van de syllabus). Vul uw antwoorden in Tabel 2 in. Ruimte voor berekeningen: Tabel 2: Schatting van het equivalent dosistempo Equivalent dosistempo [µsv/h] 30 cm 10 cm Dummy 14 C 90 Sr/ 90 Y 60 Co 137 Cs Opdracht 4 Welk meetinstrument gebruikt u om onderstaande nucliden te detecteren? meetinstrument Besmettingsmonitor met GM-buis Besmettingsmonitor met NaI-kristal Dosistempomonitor FH 40 G-L Dosistempomonitor Inspector + Dummy 14 C 90 Sr/ 90 Y 60 Co 137 Cs Opdracht 5 Probeer aan de hand van het geschatte equivalent dosistempo te bedenken of er stralingsbeschermingsmaatregelen nodig zijn wanneer u met deze bronnen gaat werken. Zo ja, welke maatregelen zijn nodig? - - 13

Blackbox Opdracht 6 Bepaal met behulp van de onder middelen vermelde besmettingsmonitoren en afschermingsmaterialen welke stralingsbronnen in welke enveloppen zitten (laat de enveloppen dicht). Plaats hiertoe enveloppe 1 met het nummer naar boven onder het statief met de minimonitor met GM-buis. Noteer de uitslag in Tabel 3. Leg vervolgens de afschermingsmaterialen tussen de bron en de GM-buis. Noteer uw waarnemingen in Tabel 3. Doe hetzelfde met de enveloppen 2 t/m 5. Herhaal de metingen met de minimonitor met het NaI-kristal en noteer uw waarnemingen. Tabel 3: Meetwaarden van de enveloppen (dikte afschermingsmaterialen in mm) Meetresultaat minimonitor met GM-buis Meetresultaat minimonitor met NaI-kristal Zonder Papier Perspex Lood Zonder Papier Perspex Lood 0,02 0,4 1,0 0,5 1,0 0,02 0,4 1,0 0,5 1,0 Nr. cm cm cm cm cm cm cm cm cm cm Nuclide 1 2 3 4 5 Opdracht 7 Meet met behulp van de dosistempomonitor het equivalent dosistempo op 10 cm van de enveloppen. Tabel 5: Meetwaarden van de enveloppen m.b.v. een dosistempomonitor. Netto equivalent dosistempo [µsv/h] Berekende waarden [µsv/h] 10 cm 10 cm 14 C 90 Sr/ 90 Y 60 Co 137 Cs Opdracht 8 Geef een verklaring voor de verschillen in de berekende waarden en de gemeten waarden van het equivalent dosistempo. Opdracht 9 Meet gedurende een minuut de 137 Cs-bron en bepaal het aantal geregistreerde pulsen in de fotopiek. Wanneer het telrendement in de fotopiek 1% bedraagt, klopt dan de opgegeven activiteit van de 137 Cs-bron (Tabel 1)? De practicumbegeleider helpt u met de juiste instelling van het apparaat. Bepaal het telrendement in de fotopiek (zoek formule op in hoofdstuk 9 van de syllabus). 14

ZET DE BESMETTINGSMONITOREN UIT 15